İKİNCİ BÖLÜM DİL BİLGİSİ İNCELEMESİ
21) Z Korkmaz o (kalın puntolu) işaretini (Korkmaz, 1994b: 33) kullanırlar.
2.2.6.1 Fiil yapan ekler
2.2.6.1.1 Fiilden fiil yapan ekler
Bölge ağızlarında oldukça çok kullanılan bu ekler maddelendirilirken bölge ağızlarından elde edilen örneklerdeki yapılar dikkate alınmıştır. Yöre insanının fiilden fiil türetirken kullandığı ekler ve bunların örnekleri şunlardır:
-ala-, -ele-:
çirpele- M009/14, gezele- M009/22-M127/28, ġorķala- “korkala-” M057/47 serpele- M074/36, sekele- M100/5, sığala- M100/34, ġovala- “kovala-” M130/10 -ar-:
ġopar- “kopar-” M069/37, çıķar- “çıkar-” M130/15 -der:
döndermeg “döndürmek” M075/69 -dır-, -dir-, -dur-, -dür-: -tır-, -tir-, -tur-, -tür-:
çirpiştir- M001/46, aÇtır- “açtır-” M009/177, doldur- M01013, sözlettir- M015/32, tutuştur- M019/6, yuttur- M026/30, döndür- M031/9, ġoydur- “koydur-” M045/7, alıştır- M050/20, güttür- M050/122, aldır- M060/12, öldür- M065/42, bindir- M067/40, göndür- “gönder-” M076/5, gevdir- M093/15, dövdür- M123/11, ġovalattir- “kovalattır-” M130/10
-l-, -ıl-, -il-, -ul-,-ül-:
dẹnil- “denil-” M003/64, yatıl- M028/9, yayıl1- M030/14, gömül- M043/15, gidil- M047/84, ġatıl- “katıl-” M067/65, çekil- M070/37, dönül- M088/8, ġovul-
1 Bugün yazı dilinde koyun, inek, sürü gibi hayvanlar için kullanılan bu fiil, karşılaştığımız bu örnekte (ne
ġardaşlarımız vardī ot yayılırdı aşlıġdan, M030/14) insanlar için kullanılmaktadır. Söz konusu fiilin kullanımında anlam genişlemesi olduğunu düşünmekteyiz.
“kovul-” M089/27, güdül- M097/17, sorul- M107/80, satıl- M109/72, duddurul- “tutturul-” M112/18, yẹl-“yel-(=yen-)” M124/35
-ımsa-:
anımsa- M088/12-M102/55 -ır-, -ir-, -ur-, -ür-:
batır- M009/174, geçir- M020/26, doğur- M027/78, düşür- M034/22, yatır- M045/12, içir- M065/14, doyur- M074/19, ġaçır- “kaçır-” M101/20, pişir- M117/26, sızır- M127/64
-ma-, -me-, -mā-, -mē-, -mo, -mı˚:
vẹrmē- “verme-” M003/54, ġurutma- “kurutma-” M009/152, anlama- M020/24, olmoyōr “olmuyor” M027/55(2), oķuma- “okuma-” M032/35, baġma- “bakma-” M060/68, olmı˚cānı “olmayacağını” M065/35, sürme- M086/2, satma- M106/52, bilme- M116/16, bulunmā- “bulunma-” M124/44, görme- M130/6
-n-, -ın-, -in-, -un-, -ün-:
alın- M002/2, toparlan- M009/39, boşan- M018/11, çalın- M047/99, oynan- M047/99, sevin- M052/27, gezin- M065/63, düzün- ġoşun- “düzün- koşun-” M077/17, ġapan- “kapan-” M109/56, bulun- M124/44, görün- M131/20
-ş-, -ış-, -iş-, -uş-, -üş-:
anlaş- M027/51, sıķış- “sıkış-” M040/11, dutuş- “tutuş-” M047/34, biliş- M074/2, ġarış- “karış-” M075/39, emiş- M097/17, alış- M103/13, soruş- M106/64, görüş- M121/4, deiş- “değiş-” M123/18, gülüş- M124/22, buluş- M127/88
-t-, -ıt-, -it-, -ut-:
annat- “anlat-” M003/81, otlat- M006/25, gevret- M028/7, durud 1- “durut-” M050/99, oturt- M065/57, harcat- M078/31, ġurud- “kurut-” M097/23, çoald- “çoğalt-” M102/47, sarķıt- “sarkıt-” M107/15, ıslat- M124/5, sovud- “soğut-” M124/27
1 Eski Anadolu Türkçesinde örneklerini gördüğümüz fakat bugün Standart Türkiye Türkçesinde
görmediğimiz bir kullanım şeklidir. Bu fiil “durdurmak, bekletmek” anlamlarına gelmektedir. “-t-” eki, eklendiği yapıya oldurma, yaptırma anlamı katmaktadır.
-ük-1:
görük- M127/35 -y-:
ġoy- “koy-” M082/7, ķoy- “koy-” M104/87 2.2.6.1.2 İsimden fiil yapan ekler
Bölge ağızlarında kullanılan isimden fiil yapma ekleri şunlardır: +a-, +e-:
ġapa- “kapa-” M043/32, boşa- M047/36, oyna- M058/12, dile- M071/25, benze- M09971, harca- M104/72, yaşa- M109/23
+al-, +el-:
daral- M010/107, pekel- M051/12, düzel- M062/15, piçel- M070/33, ızal- “azal-” M074/51, buñal- “bunal-” M083/5, çoal- “çoğal-” M107/24, sertel- M115/23 +ar-, +er-:
sarar- M009/36, ever- M018/3, ağar- M055/7-M109/3, bolar- M100/14, alar- “kızar-”, şavkar-2
+da-, +de-:
güpürde- M009/82, ġıpırda- “kıpırda-” M02928, tapırda- M064/62 Metin dışı derlediğimiz “büngülde-” fiili de örnek olarak verilebilir. +ı-:
ağ(ı)rı- “ağrı-” M019/49 +ıġ-, +ik-, +ük-:
acıġ- “acık-” M006/26, gözük- M047/188, birik- M105/36
1 M. Ergin, bu ekin işlek bir ek olmadığını ve zamanla unutulduğunu söyler (Ergin, 2006: 215). Z.
Korkmaz ise ekle ilgili şu açıklamaları yapar: “-k- eki, tek heceli fiil köklerinden anlamı pekiştirilmiş olma fiilleri türetir. Bazı türetmelerde kökle kaynaşmış olan ekte bir de dönüşlülük işlevi görülür. Ek;“-r, -l” gibi akıcı ünsüzlerle biten bazı fiil köklerine bağlantı ünlüsü almadan gelmiş görünüyor. Ancak bu bağlantı ünlüsü erkenden hece düşmesine uğramış da olabilir. Burk- duruk-, görük-, kanık-, silk- gibi.” (Korkmaz, 2007b: 127)
2 Bu sözcükler, metin dışı derlediğimiz örneklerdir. Alar- “Meyveler olgunlaşmaya başlamak, kızarmak”
anlamında kullanılan bir fiildir. Şavkar- fiili ise şavk kökünden türetilmiştir. Şavk, “ışık aydınlık” anlamlarına gelen bir isimdir. Şavkar- ise aydınlanmak, ışımak anlamlarında kullanılmaktadır.
+irge-:
ẹşirge- “eşirge-” M009/4
Bu fiil, metinlerimizde “-n-” dönüşlülük eki ile birlikte geçmekte ve “eş/arkadaş edinmek” anlamlarına gelmektedir.
+kür-:
tükür- M104/159 +l-:
yuķal1- M100/4, durul- M107/62, dōrul- “doğrul-” M123/6 +la-, +le-, -la˚:
ikile- M001/71, çıķıla- “çıkıla-” M003/61, çatıla- M008/36, güzle- M015/5, yalaķla- “yalakla-” M023/5, çapala- M031/7, sabahla- M046/3, körle- M060/67, ġışla- “kışla-” M065/41, marķala- “markala-” M075/54, pisle- M083/10, dişle- M100/11, sula˚yorruz “suluyoruz” M100/39, bezele- M105/6, evtikle- M106/12, ağızla- M117/10, mayala- M124/16, yataķla- “yatakla-” M125/11
Bu ekin; “sabahla-, ġışla-, güzle-” örneklerinde zaman anlamlı sözcükler üzerine gelerek bu fiillere ismin ifade ettiği zamana ulaşma, zamanı geçirme gibi işlevler yüklemektedir. Ayrıca bu ek, “dişle-, körle-, yatakla-” örneklerinde ise ismin ifade ettiği vasıftan, nesneden arınma işlevinde kullanılmıştır.
dişler, dişler öldürüdü M100/11, ölüp ġalmadān şu çocūñ başını körleyelim “ölüp kalmadan şu çocuğun başını körleyelim” M060/66
Metin dışı derleyip sözlük bölümünde yer verdiğimiz “çokumla-, günle-, patazla-, yomla-” gibi fiiller bu bölüme örnek olarak verilebilir.
2.2.6.2 Şahıs ekleri
Şahıs ekleri, çekimli fiilerde hareketi, işi yapan veya harekete konu olan şahsı belirten fiil çekim ekleridir. Dilimizde zamir kökenli ve iyelik kökenli olmak üzere iki tür şahıs eki vardır:
1 “Yufka” sözcüğü bugün yazı dilinde zayıf, ince gibi anlamlara da gelmektedir. Sözcüğün Eski
Türkçedeki şekli yuyka olup anlamı incedir (Gabain, 1995:313, Kaya, 1994:823). Orta Tükçede yufka,
yuwka, yupka (Gülensoy, 2007:1170) biçimlerinde ve aynı anlamda gördüğümüz bu sözcük, Yeni Tarama Sözlüğünde yufka, ince anlamlarında ve yufķa, yuĥa (TDK, 1983: 251) şekillerinde verilmiştir. Bugün ağızlarda yer alan “yukalmak” fiili ise incelmek, zayıflamak gibi anlamlara gelmekte olup Denizli, Edirne, İçel, Nevşehir, Niğde, Rize gibi yörelerde kullanılmaktadır.
Birinci tip şahıs ekleri zamir kökenli olup şimdiki zaman, gelecek zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, istek ve gereklilik kiplerinde kullanılan şahıs ekleridir. İkinci tip şahıs ekleri ise iyelik kökenli olup görülen geçmiş zaman ve dilek- şart kipinde kullanılmaktadır.
Bölge ağızlarında fiil çekimlerinde karşılaştığımız I. tip şahıs ekleri şunlardır: Tablo 5. Birinci tip şahıs ekleri (zamir kökenli)
Şahıslar Ekler
Teklik I. şahıs -m, -ım, -im, -um, -üm, -ñ, -ıñ, -iñ, -yıñ, -yiñ, -yuñ, -sım, -sum Teklik II. şahıs -ñ, -ıñ, -iñ, -uñ, -üñ, -sın, -sin, -sun, -sün, -sıñ, -siñ, -suñ, -süñ
Teklik III. şahıs Ø
Çokluk I. şahıs -uĥ, -ıķ, -ik, ük, -s, -is, -us, -ıS, -z, -ız, -iz, -uz, -üz, -yız, -yiz, - -yuz, -yüz, biz1
Çokluk II. şahıs -ñız, -ñuz, -sıñız, -siñiz, -suñuz, -süñüz, -siz
Çokluk III. şahıs Ø
Şimdiki zaman, gelecek zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, istek ve gereklilik kiplerinde gördüğümüz bu eklerle ilgili örneklerimiz şunlardır:
Teklik I. şahıs:
oķuyorum “okuyorum” M001/17, alacam “alacağım” M006/31, dẹriñ “derim” M007/6, dẹmemişiñ “dememişim” M008/21, isteyecēñ “isteyeceğim” M013/2, geçinmişiyiñ “geçinmişim” M017/5, basmışıyıñ “basmışım” M017/19, uyumuşsum “uyumuşum” M034/13, unutmuşuyuñ “unutmuşum” M052/5, oynamışsım “oynamışım” M058/13, geliriñ “gelirim” M065/34, dönmüşüm M065/68, vẹrecēğm “vereceğim” M074/17, ağlarīñ “ağlarım” M082/12, ġılarıñ “kılarım” M100/33, gelmişim M104/2, basarım M106/32, sorarıñ “sorarım” M123/32, biliyōm “biliyorum” M130/29
Teklik II. şahıs:
Bazı örneklerde zamir kökenli II. teklik şahıs ekinde “n” ünsüzünün damaksıl hâline geldiği görülmektedir.
1 Bu ek, Eski Türkçe Döneminde gördüğümüz bir şahıs ekidir. Eski Anadolu Türkçesi döneminde
doyuruñ “doyurursun” 001/10, yiñ “yersin” M001/68, baķacāñ “bakacaksın” M003/91, varacañ “varacaksın” M020/13, bişiriñ “pişirirsin” M024/21, afẹdersiñ “afedersin” M028/6, baķmışsıñ “bakmışsın” M049/29, tanıyoñ “tanıyorsun” M067/84, inersiñ “inersin” M070/42, görmüşsüñ “görmüşsün” M075/4, alıyoñ “alıyorsun” M100/36, ölürsün M103/16, görüñ “görürsün” M104/8, dẹrsin “dersin” M107/77, dutarsıñ “tutarsın” M119/16, sorarsın M119/31, görüsüñ “görürsün” M120/82, yursuñ “yursun” M122/22, n–rüyüz “ne görürüz” M124/13, daķıyorsun “takıyorsun” M124/30 Teklik III. şahıs:
oķur üfler “okur üfler” M011/5, gelmiş M020/38, gẹdiyoru “gidiyor” M024/13, şişeceg “şişecek” M047/71, ölmüş M070/52, yaşamış M099/2, soruyo “soruyor” M104/25, olacaġ “olacak” M123/67
Çokluk I. şahıs:
öreriz M006/52, gẹtmeyiz “gitmeyiz” M018/15, deviriris “deviririz” M031/25, yapmıyoz “yapmıyoruz” M049/27, ġırķarız “kırkarız” M054/34, ġalıyoz “kalıyoruz” M064/61, sanıyos “sanıyoruz” M065/43, ġonuşuruz “konuşuruz” M076/5, çıķarıS “çıkarız” M097/5, göçeris “göçeriz” M101/1, ġalmışız “kalmışız” M106/97, bişiriyiz “pişiririz” M120/67, gülüşürüz M124/22, icad ẹdiyorus “icat ediyoruz” M126/5i giremiycēz “giremeyeceğiz” M130/43
Şimdiki zaman ve öğrenilen geçmiş zaman çekimli fiillerde çokluk I. şahıs eki olarak “-yız, -yiz, -yuz, -yüz” eklerinin kullanıldığı örneklere rastlamaktayız. Bunlar; merkez ilçeye bağlı Ada, Bostanözü, Cerit, Kalaba, Kızılca köyleri, Ermenek ilçesine bağlı Katranlı köyü ve Sarıveliler ilçesine bağlı Göktepe kasabasında tespit edilmiştir.
ihmāl ẹdiyoruyuz “ihmal ediyoruz” M005/29, baķıyoruyuz “bakıyoruz” M022/15, toplanmışıyız “toplanmışız” M031/42, yidirmişiyiz “yedirmişiz” M060/17, yēyoruyuz “yiyoruz” M122/9, varmışıyız “varmışız” M127/47
Geniş zaman çekimli bazı örneklerde çokluk I. şahıs eki olarak “-uĥ, -ıķ, -ik, - ük” eklerinin kullanıldığını görmekteyiz.
oluruĥ “oluruz” M021/4, bitirrik “bitiririz” M056/17, varrıķ “varırız” M056/20, sürünüyürük “sürünüyoruz” M057/4
Ayrıca Eski Tükçe döneminde gördüğümüz yapıları hatırlatan kullanımlara da tanık olmaktayız.
bilmeyibiz “bilmeyiz” M007/60, bilmez biz “bilmeyiz” M023/6 Çokluk II. şahıs:
dẹrsiñiz “dersiniz” M003/104, bārışıyosuñuz “bağrışıyorsunuz” M010/68, biliyorusuñuz “biliyorsunuz” M037/36, terhis olacañız “terhis olacaksınız” M043/24, nābacaķsıñız “ne yapacaksınız” M045/23, diyoñuz “diyorsunuz” M047/85, duyarsıñız “duyarsınız” M049/47, hazırlayacaķsıñız “hazırlayacaksınız” M067/65, arācaķsıñız “arayacaksınız” M081/28, düşünürsüñüz “düşünürsünüz” M104/61, vẹreceksiñiz “vereceksiniz” M125/56
Metinlerimiz içinde bir örnekte ikinci çoğul şahıs eki olarak “-siz” ekinin kullanıldığını görmekteyiz.
nẹrē gidersiz böylē “nere(ye) gidersiniz böyle” M035/2 Çokluk III. şahıs:
Çokluk III. şahıs için bir ek yoktur. Bu yapı, “-lar, -ler” çokluk ekleri ile sağlanmaktadır. Bazı örneklerde ekteki “-r” ünsüzünün düştüğü görülmektedir.
bēnmezler “beğenmezler” M005/16, getirillēr “getirirler” M013/5, gẹdiyollar “gidiyorlar” M020/9, ekiyollar “ekiyorlar” M040/35, dimişler “demişler” M044/4, göşmüşler “göçmüşler” M050/21, varılar “varırlar” M055/3, oturmuşlār “oturmuşlar” M064/26, gideller “giderler” M079/11, vẹrilēr “verirler” M115/24, alılla “alırlar” M129/9-M129/16, geliler “gelirler” M131/9
Bazı cümleler, özne bakımından çokluk ifade etmelerine karşın cümledeki yüklem fiilin teklik biçimiyle kullanılması, çokluk III. şahıs için bir ekin olmadığı ihtimalini düşündürmektedir. Gerek yazı dilinde gerekse bölge ağızlarında bunun örnekleri görülmektedir.
onlar da olur köye bir ġoñşu “onlar da olur köye bir komşu” M011/103, o ġapıdan adamlar çıķar “o kapıdan adamlar çıkar” M037/14, ġadınlar yapar bekmezį “kadınlar yapar pekmezi” M044/13, onlar olmāyor “onlar olmuyor” M124/44
Tablo 6. İkinci tip şahıs ekleri (iyelik kökenli)
Şahıslar Ekler
Teklik I. şahıs -m
Teklik II. şahıs -ñ
Teklik III. şahıs Ø
Çokluk I. şahıs -g, -ġ, -ĥ, -k, -ķ Çokluk II. şahıs -ñız, -ñiz, -ñuz, -ñüz
Çokluk III. şahıs Ø
Görülen geçmiş zaman ve dilek-şart kipi çekiminde gördüğümüz bu eklerle ilgili şu örnekleri verebiliriz:
Teklik I. şahıs:
yaPdım “yaptım” M001/2, açsam M009/140, aldıysam M016/15, bekliyodum “bekliyordum” M034/3, yattım M041/16, ektim M044/10, göşdüm “göçtüm” M060/9, ölsem M065/72, gẹttim “gittim” M082/40, buldum M092/40, añlasam “anlasam” M108/2, sürdüm M127/3, görmedim M130/6
Teklik II. şahıs:
alıyoduñ “alıyordun” M001/36, annamadıñ “anlamadın” M009/28, ġatarsañ “katarsan” M013/47, büktüñ “büktün” M019/24, ısmalladıñ “ısmarladın” M020/41, niTTiñ “ne ettin” M047/143, anadıñ “anladın” M060/6, alırdıñ “alırdın” M061/21, duyduñ mu “duydun mu” M077/4, dutarsañ “dutarsan” M105/55, bindiñ “bindin” M109/16
Teklik III. şahıs:
ġalmadı “kalmadı” M007/5, itse “etse” M026/22, öldü M029/23, deişti “değişti” M053/16, bulabilse M070/53, olsa M080/1, küstü M098/12, çıġdı “çıktı” M128/1 Çokluk I. şahıs:
çalardıĥ “çalardık” M004/1, döğdük “dövdük” M032/5, geşdig “geçtik” M037/40, varsaķ “varsak” M042/62, ōraşdıġ “uğraştık” M050/29, aldıķ “aldık” M058/16, bilirsek M081/12, durduĥ “durduk” M083/22, ġaldıĥ “kaldık” M104/28, götürsek M106/61, bālamasaķ “bağlamasak” M109/52, ġatardıġ “katardık” M120/16, yẹrsek “yersek” M124/6, gördüg “gördük” M127/43
Çokluk II. şahıs:
ġoyduñuz “koydunuz” M009/24, olursañız “olursanız” M018/16, gelseñiz “gelseniz” M043/68, bulamadıñız “bulamadınız” M047/24, yaptıñız “yaptınız” M060/19, geldiñiz “geldiniz” M075/33, n–rdüñüz “ne gördünüz” M092/35, yapmassañız “yapmazsanız” M104/83, görürseñiz “görürseniz” M119/20
Çokluk III. şahıs:
Çokluk III. şahıs için bir ek yoktur. Bu yapı, “-lar, -ler” çokluk ekleri ile sağlanmaktadır.
vuramassalar “vuramazsalar” M003/133, dẹdilēr “dediler” M008/12, duttular “tuttular” M018/4, gesseler “gezseler” M027/72, aldılār “aldılar” M068/9, aTTılar “attılar” M082/37, geldilēr “geldiler” M109/34, ġaşdılār “kaçtılar” M130/45
Aşağıdaki örnekler, çokluk III. şahsın eksiz yapıldığını göstermektedir.
onlar başımda durdu M041/16, onlar yẹñi başladı “onlar yeni başladı” M054/22, şindi plastik çıķalı onlar bitti “şimdi plastik çıkalı onlar bitti” M120/60
Yukarıda örneklendirilen şahıs eklerinin dışında Türkçede üçüncü tip şahıs ekleri daha vardır ki bunlar fiillerin emir kipi çekimlerinde kullanılan eklerdir. Emir eklerinin bölge ağızlarında görülen şekilleri “Dilek Kipleri” başlığı altında örneklerle gösterildiği için burada ekleri kısaca vermekle yetineceğiz.
Emir teklik I. şahıs : -ayım, -eyim, -ayıñ, -eyiñ, -āym, -eym, -ayñ, -eyñ, -ēyñ, -eyi, -ēy, -ēñ, -im, -įm, -uyuñ Emir teklik II. şahıs : ( Ø )
Emir teklik III. şahıs : -sın, -sin, -sun, -sün, -sıñ, -siñ, -suñ -süñ Emir çokluk I. şahıs : -alım, -elim
Emir çokluk II. şahıs : -ıñ, -iñ, -uñ, -üñ
Emir çokluk III. şahıs : -sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler 2.2.6.3 Şekil ve zaman ekleri
Şekil ve zaman ekleri, fiil kök veya gövdelerinin karşıladığı hareketi şekle ve zamana bağlayan eklerdir. Bunlar şekil ve zaman ifade eden eklerdir. Ancak şekil idafesi hepsinde, zaman ifadesi ise bir kısmında vardır.
Fiiller, şahıslara bağlanmak için iki kalıba girerler. Bunlar, haber(bildirme) kalıbı ile dilek(tasarlama) kalıbıdır. Bölge ağızlarında görülen fiil kalıpları ise şunlardır: 2.2.6.3.1 Haber (bildirme) kipleri
Haber kipleri iş, oluş veya kılışı belli bir zamana bağlayarak haber veren fiil kalıplarıdır. Haber kiplerinde kip ekleri haber veya bildirme; zaman olarak da geniş, şimdiki, görülen ya da bilinen geçmiş, öğrenilen ya da duyulan geçmiş ve gelecek zaman olarak karşımıza çıkmaktadır. Zaman eklerinin bölgedeki durumu şöyledir: a) Geniş zaman: (Ø, -ı, -i, -u, -ü, ū; -al, -el, -ıl, -il, -ul, -ül, -l; -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür, -r; - ıy, -iy, -uy, -üy)
Geniş zaman eki, bölge ağızlarında oldukça çeşitlidir. Genellikle yazı dilinde kullanılan temel şekiller tercih edilir. Ancak bazı durumlarda geniş zaman ekindeki ünsüzün düştüğü, bazı durumlarda düşmeyle birlikte yanındaki ünlüyü uzattığı, bazı durumlarda ise “r” sesinin yarı ünlüleşerek “y” sesine dönüştüğü görülmektedir. Bunun dışında bazı sözcüklerde geniş zaman ekindeki “r>l” değişmesi sonucunda ünsüz ikizleşmeleri ortaya çıkmaktadır.
Zamir kökenli şahıs ekleri ile çekimlenen ve zaman bakımından geniş zaman ifade eden bu yapının bölge ağızlarındaki biçimleri şunlardır:
Yazı dilindeki geniş zaman ekleri: -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür, -r.
yẹriz “yeriz” M006/22, görür M012/3, gẹderiz “gideriz” M017/1, aķar “akar” M019/38, ġoruz “koruz” M021/19, çalınır oynanır M047/99, sārız “sağarız” M054/6, bilir M63/2, ġurur “kurar” M064/35, çīrrız “çığırırız” M076/11, düzünür ġoşunur M077/17, bulur M087/10, dutar “tutar” M093/20, yükler M095/39, dir “der” M105/72, yẹnir içilir “yenir içilir” M121/44
“r” düşmesi ile oluşan geniş zaman ekleri: Ø, -ı, -i, -u, -ü, ū.
durū “durur” M002/43, gönderiler “gönderirler” M003/87, çalışı “çalışır” M010/61, bili miyim “bilir miyim” M013/49, ġarıştırılār “karıştırırlar” M019/41, oturū “oturur” M083/48, oturu “oturu” M097/16, görüdük “görürdük” M109/68, yuğurusuñ “yoğurursun” M122/4, geliler “gelirler” M131/9
Hece kaynaşması ya da hece yutumu görülen bazı örneklerde geniş zaman çekimi fiil+şahıs eki yapısı şeklinde olmaktadır.
azzīnı yanına alıñ “azığını yanına alırsın” M001/8, nāpāñ “ne yaparsın” M009/55, ineiñ varsa inek sāñ “ineğin vara inek sağarsın” M054/6, askerdē candarmayı biliñ mi sēn “askerde jandarmayı bilir misin sen” M057/3, biliñ dē mi bişiyį “bilirsin değil mi bişiyi” M059/16, ondan kiri yiñ “ondan geri yersin” M071/45, bi araba zopa yiñ “bir araba sopa yersin” M089/16, şimdi gittįmizde görüñ “şimdi gittiğimizde görürsün” M104/80
“r>l” değişmesi ile oluşan geniş zaman ekleri: -al, -el, -ıl, -il, -ul, -ül, -l.
başlallar “başlarlar” M003/64, çalallar “çalarlar” M010/7, ġaynadıllār “kaynatırlar” M019/46, çeviriller “çevirirler” M022/4, yapallardı “yaparlardı” M028/6, yullardı “yurlardı” M035/11, dẹller “derler” M040/31, ekeller “ekerler” M040/20, atallar “atarlar” M048/30, ġarşılallardī “karşılarlardı” M067/34, öpüşüllerdi “öpüşürlerdi” M070/11, gidellerdi “giderlerdi” M072/17, yatırıllardı “yatırırlardı” M083/30, vurullar “vururlar” M104/144, yapallar “yaparlar” M113/10, ġurallar “kurarlar” M125/11, durullar “dururlar” M131/1
“r>y” değişmesi ile oluşan geniş zaman ekleri: -ıy, -iy, -uy, -üy.
Bu ekler, fiil kök ya da gövdelerinde yer alan “-r-” sesinden sonra gelen geniş zaman ekinin “y” sesine dönüşmesi ile oluşmaktadır.
sütlü tahranayı da bişiriyiz “sütlü tarhanayı da pişiririz” M008/40, ġız evine varıyız “kız evine varırız” M011/8, çıķarttırıyız zeytinyānı “çıkarttırırız zeytinyağını” M024/23, soğanıla adamaķıllı ġavırıyız “soğanla adamakıllı kavururuz” M025/2, batlıcan yẹmē bişiriyiz “patlıcan yemeği pişiririz” M025/4, çıķarıyız dışarıyā “çıkarırız dışarıya” M042/28, daraġdan geçiriyiz “taraktan geçiririz” M054/35, götürüyüz “götürürüz” M103/2, bişiriyiz “pişiririz” M120/67, ilānasını getiriyįz öldürüyǖz “lahanasını getiririz öldürürüz” M124/2, yapıp duruyuz “yapıp dururuz” M124/24
Geniş zamanın olumsuz çekimleri bölge ağızlarında I. teklik ve çoklukta eksiz (Ø) olarak diğerlerinde ise “-r, -s, -z” ekleri ile yapılmaktadır.
bilmēz “bilmeyiz” M007/27, bilmeñ “bilmem” M007/43, 'acıtmassañ “acıtmazsan” M017/26, bilmem M020/22, gitmes “gitmez” M022/5, olmas “olmaz” M042/12, gẹtme miyįz “gitmez miyiz” M058/13, ġaķmār “kalkmaz” M069/15, almaz
M070/39, gelmez M074/24, olma mı “olmaz mı” M083/55, olmassañ “olmazsan” M096/31, yẹmessek “yemezsek” M127/79
b) Şimdiki zaman: (-yorur, -yoru, -yuru, -yor, -yol, -yo, -yó, -yō, -įr, -yır, -yir, -yür, -ıy, -uy, -üy, -yı, -yi, -ik)
Şekil olarak bildirme, zaman olarak şimdiki zamanı ifade eden ve zamir kökenli şahıs ekleri ile çekimlenen bu kip, bölge ağızlarında şu şekillerde kullanılmaktadır: -yorur, -yoru, -yuru:
Şimdiki zaman eki -yor, “yorı-” fiilinden gelmektedir ve bu ekin “-yor<yorı-r” şeklinde bir etimolojik yapısı vardır. Eski Anadolu Türkçesinde bir birleşik fiil gibi kullanılan bu yapı, Osmanlıcada ekleşerek “-yor” şeklinde ortaya çıkmıştır. Bölge ağızlarında teklik I., II., III. şahıslar ile çokluk I. ve II. şahıslarda bu arkaik kullanımı sürdüren örneklere rastlanmıştır.
çıķıyoru “çıkıyor” M006/24, dēyorū “diyor” M007/43, duruyoru “duruyor” M009/37, biliyoruñ “biliyorum” M017/5, diyoru “diyor” M019/12, düşünüyorusuñ “düşünüyorsun” M021/34, oluyorur “oluyor” M032/4, biliyorusuñuz “biliyorsunuz” M037/36, olmayoru “olmuyor” M043/2, yapıyoruyuz “yapıyoruz” M051/5, açılıyoru “açılıyor” M075/58, hazıllāyoru “hazırlıyor” M080/4, oluyoru “oluyor” M088/1, geliyoru “geliyor” M106/57, varıyoruyūñ “varıyorum” M122/1, aķıyorū “akıyor” M123/32, biçiyorusuñ ẹdiyorusuñ “biçiyorsun ediyorsun” M124/31, gẹdiyoruyuz “gidiyoruz” M127/22
Bir örnekte ise ekin “-yuru” biçimi ile karşılaşılmıştır. oluyuru “oluyor” M035/7
-yor:
Bugün Standart Türkiye Türkçesinde kullanılan “-yor” eki, bölge ağızlarında da yer almaktadır.
yapıyor M043/44, bilmiyorum M060/2, görünüyor M065/70, yapmıyor M081/24, ġaynadıyoruz “kaynatıyor” M091/22, yiniyor “yeniyor” M096/11, diniyor “deniyor” M102/4, gidiyor M104/10
Metinlerde karşılaştığımız bir örnek, bize bu ekin eski yapısını hatırlatmaktadır. gezeyoruz “geziyoruz” M091/22
-yol:
Bu ek, son seste “r>l” değişmesi ile oluşmuştur. Örnekleri çoktur.
vẹriyollar “veriyorlar” M016/8, yiyollar “yiyorlar” M024/26, geliyollar “geliyorlar” M034/32, biliyollar “biliyorlar” M048/8, ikram idiyollar “ikram ediyorlar” M094/34, yapıyollar “yapıyorlar” M095/61, diyollar “diyorlar” M096/29-M099/3- M105/19, götürmüyollar “götürmüyorlar” M100/18, tuzlayollar “tuzluyorlar” M103/14, vẹriyollardı “veriyorlardı” M110/9, bindiriyollardī “bindiriyorlardı” M116/14
-yo, -yó, -yō:
Bölge ağızlarında görülen bu ekler, şimdiki zaman ekindeki “-r” ünsüzünün düşmesi, hece kaynaşması ve ekin ünlüsünün değişmesi ile ortaya çıkmaktadır.
dẹmiyolar “demiyorlar” M003/78, çalışmayos “çalışmıyoruz” M014/7, düşüyo “düşüyor” M022/12, dẹyó “diyor” M036/24, diyom “diyorum” M060/34, ġoyōlar “koyuyorlar” M064/58, ağlıyōdu “ağlıyordu” M067/41, biliyoz “biliyoruz” M091/5, istiyoñ “istiyorsun” M106/1, vẹrmiyosuñ “vermiyorsun” M123/29, diyolar “diyorlar” M130/10, biliyōm “biliyorum” M130/29
-yır, -yir, -yür, -įr:
Bölge ağızlarında görülen bu ekler, şimdiki zaman ekindeki ünlünün daralması ve “y” ünsüzünün düşmesi ile ortaya çıkmaktadır.
bişiyır “pişiyor” M003/56, yapıyir “yapıyor” M056/5, bilmiyırım “bilmiyorum” M057/28, diyirdik “diyorduk” M057/28, gidiyir “gidiyor” M057/64, ayaķlayırdı “ayaklanıyordu” M061/12, yẹtiyir “yetiyor” M075/42
Bu ek, Karacaören köyünden derlenen bir metinde yazı dilindeki yapının aksine kalınlık-incelik uyumuna uğramış, bu arada ekin ünlüsünde daralma meydana gelmiştir.
işde sürünüyürük hālā dā buralarda. “işte sürünüyoruz hâlâ buralarda” M057/4 Bir başka örnekte de önce şimdiki zaman ekindeki ünlünün, daha sonra da ekteki “y” sesinin düşüp yanındaki ünlüyü uzatmasıyla “-įr-” biçiminde bir eke rastlamaktayız.
çalışamįrim “çalışamıyorum” M056/4 -ıy, -uy, -üy, -y:
Birkaç örnekte şimdiki zaman eki olarak “-ıy, -uy, -üy, -y” şekillerine rastlamaktayız.
yapıy “yapıyor” M057/38, cirmalıydım “cırmalıyordum” M065/71, acīydı “acıyordu” M065/80, oluy “oluyor” M067/72, söküydüm “söküyordum” M106/2 -yı, -yi:
Bazı örneklerde şimdiki zaman eki olarak “-yı, -yi” şekline rastlamaktayız. bāķıyıdıķ “bakıyorduk” M057/14, diyiler “diyorlar” M067/77, būday ġaldırıyı, arpa ġaldırıyı “buğday kaldırıyor arpa kaldırıyor” M073/36
-ik:
Bir örnekte şimdiki zaman eki olarak “-ik” ekinin kullanıldığı görülmektedir. tabi deişįg gidik şimdi“tabi değişip gidiyor şimdi” M064/35
c) Öğrenilen geçmiş zaman: (-mış, -miş, -muş, -müş, -mīş, -mįş, -mǖş, -ıķ)
Şekil olarak bildirme, zaman olarak da öğrenilen, duyulan geçmiş zaman ifade eder. Öğrenilen geçmiş zaman eki, bölge ağızlarında yazı dilimizdeki gibi çok şekillidir. Zamir kökenli şahıs ekleri ile çekimlenen duyulan geçmiş zamanın, yazı dilimizde kullanılan yapıdan farkı olmayıp bölgedeki kullanım şekilleri şunlardır:
-mış, -miş, -muş, -müş, -mīş, -mįş, -mǖş:
böyümüş “büyümüş” M007/8, bulamamış M009/68, yörümüş “yürümüş” M009/155, uyumuşuyuñ “uyumuşum” M017/4, toplanmışıyız “toplanmışız” M031/42, gẹtmįş “gitmiş” M037/36, ölmǖş “ölmüş” M045/6, oynamışsım “oynamışım” M058/13, yidirmişįz “yedirmişiz” M060/18, oturmuşlār “oturmuşlar” M064/26, gelmişiyiñ “gelmişim” M068/19, tanımīş “tanımış” M083/19, bulmuş M092/41, souġlamīş “soğuklamış” M100/23, geçitmemiş M104/63, üşümüşüñ “üşümüşüm” M124/54, olmuş M125/61, yazmışlar M130/9, virmemiş “vermemiş” M130/23
-ıķ:
Adana, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş ağızlarında öğrenilen geçmiş zaman eki olarak -ıķ/-ik biçimi de kullanılmaktadır (Karahan, 1996: 147). Bu ek, bölge ağızlarında birkaç yerde karşımıza çıkmaktadır
bu hanım gene iyi dayanıķ yā “bu hanım gene iyi dayanmış ya” M065/49, şiyini tozunu kevini alsın diyi öyle yapıķlar tāminim yāni. “şeyini, tozunu, kevini alsın diye öyle yapmışlar” M099/17