İki Pazarın Gerekliliğ

Esaslı unsurun bulunduğu pazarla, faaliyette bulunmak için esaslı unsurun kullanımına ihtiyaç olan bağlantılı pazar arasındaki ayrımın yapılması gereklidir. Doktrinde, üretim zincirinde, esaslı unsurun üst pazarda bulunabileceği gibi, alt pazarda da bulunabileceği belirtilmektedir235_{. Bununla birlikte, esaslı unsur}

232 _{Böylelikle esaslı unsur doktrinine yöneltilen özel mülkiyete müdahale ile unsur sahibinin}

yenilik yapma güdüsünü ortadan kaldırma gibi eleştirileri göz önünde bulundurmak suretiyle anlaşma yapma yükümlülüğünü getirebilmek mümkün olabilir ( Overd, Alan – Bishop, Bill: “Essential Facilities: The Rising Tide”, ECLR, V.19/4, 1998, s. 183 ). Bronner davasında, ekonomik imkânsızlığın koşullarının sınırlandırılmasının nedeni de bu olabilir.

233 _{Doktrine bahane olarak başvurulmasının nedeni olarak, hâkim teşebbüsün sahip olduğu}

varlıkların rakiplerinkine nazaran daha avantajlı olması gösterilebilir.

234 _{Lang, Legitimate Competition, s. 492.}

235 _{Genelde üst pazarda, hâkim durumda olan ya da tekel durumunda olan teşebbüs ya da}

teşebbüsler faaliyette bulunmakta ve bu teşebbüsler alt pazarlarda faaliyette bulunan teşebbüslerin faaliyetlerini sürdürebilmeleri için gereken esaslı nitelikteki unsuru ellerinde bulundurmaktadırlar. Diğer bir ifade ile ellerinde bulundurdukları unsur alt pazarlardaki teşebbüslerin faaliyetlerini sürdürebilmeleri için zorunlu olmaktadır. Esaslı unsur, alt yapı tesislerini elde bulundurma, dağıtım kanallarını elde bulundurma veya hammaddeyi elde

doktrininin söz konusu olduğu davalarda kendisinen yararlanılması hayati olan varlık üst pazar, bu varlıktan yararlanılarak üretilen ürünlerin pazarı da alt pazar olarak nitelendirilmektedir236_.

Esaslı unsur doktrini çerçevesinde anlaşma yapma yükümlülüğü Topluluk Rekabet Hukuku içtihadı ve literatürüne göre, alt pazar ve üst pazar olarak tanımlanan (dikey pazar)237 _{pazar yapılarının olduğu durumlarda ortaya çıkmaktadır.}

Doktrinin özellikle bu hallere özgü olarak uygulama alanı bulmasının temel gerekçesine, yine Topluluk Rekabet Hukuku doktrininde yer verilmiştir. Buna göre, tek bir pazarda meşru olarak elde edilmiş bir mülkiyet hakkından kaynaklanan tekel gücüne itiraz edilemez. Böyle bir durumda bir yandan teşebbüse elde ettiği rekabet avantajından yararlanma hakkı verilirken, diğer yandan rakiplerinin kendi ürünlerini yaratmaları, geliştirmeleri beklenir238_{. Aynı prensip bir pazarda sahip olduğu unsur}

neticesinde hâkim durumda olan teşebbüsün bu gücünü, unsurun rekabet için esaslılık arz ettiği ikinci bir pazardaki rekabeti kısıtlamak için kullanması durumunda uygulanamaz. Diğer bir deyişle, bir pazarda kendisine hâkim durum bahşeden unsurun teşebbüse meşru rekabet avantajı sağladığı kabul edilmekle birlikte bu unsur üzerindeki kontrolün diğer pazarlardaki rekabet koşullarını bozmak amacıyla kullanılması, rekabet hukuku açısından kabul görmemektedir239_{. Böyle bir durumda}

ikinci pazardaki mal/hizmet üretimi için esaslılık arz etmekte olan unsur, bu unsuru kontrol eden teşebbüsçe, rakiplerinin erişimine kapatılıyorsa, ilgili teşebbüsün meşru olarak rekabet etmediğini söylememiz gerekecektir. Zira alt pazarda daha iyi veya daha ucuz ürün arz edilmemekte bunun yerine rakiplerin dışlanması suretiyle rekabete ve sonuç itibariyle de tüketicilere zarar verilmektedir240_.

ATA m. 82 kapsamında yapılan her incelemede olduğu gibi, esaslı unsurla ilgili davalarda da ilgili pazarı tanımlamak önem arz etmektedir. Üst pazardaki esaslı

bulundurma şeklinde olabilir. Bazen tam tersi alt pazarda faaliyette bulunan teşebbüsün alt pazardaki hâkimiyetini üst pazarda kötüye kullanması söz konusu olabilir. Örneğin elektrik iletiminde hâkim durumda olan bir teşebbüs, elektrik üretimi faaliyetinde bulunan teşebbüslerin taleplerini karşılamayarak yani üretilen elektriği iletmeyerek, sahip olduğu ve esaslı unsur olarak kabul edilen altyapıyı kullandırmayarak da hâkim durumunu kötüye kullanabilir ( bkz., Güven, s. 22; Ridyard, Derek: “Essential Facilities and the Obligation to Supply Competitiors under UK and EC Competition Law”, V. 17/8, 1996, s. 439 ).

236 _{Gürzumar, s. 317 dn. 196.}

237 _{Dikey bitişik pazardan anlaşılması gereken, üretim zincirinin ard arda gelen}

aşamalarından sonra gelen pazar aşamasıdır ( bkz, Gül, s. 99 ).

238 _{O’Donoghue - Padilla, s. 436; Lang, Compulsory Licencing, s. 13.} 239 _{O’Donoghue - Padilla, s. 436.}

unsurun tanımı alt pazardan kaçınılmaz olarak etkilenecektir. Dolayısıyla, alt pazarın incelenmesi olmaksızın üst pazarın tanımlanması mümkün değildir. Örneğin Sealink/B & I – Holyhead davasında Komisyon, merkez koridor rotasındaki liman hizmetlerini üst pazar olarak tanımlamıştır. Bununla birlikte alt pazar olarak da Büyük Britanya - İrlanda deniz yolu üzerindeki vapur seferleri tespit edilmiştir. Eğer böyle bir tespit yapılmamış olsaydı üst pazar da bu kadar dar tanımlanamayacak ve merkez koridor rotasındaki Holyhead limanı da esaslı kabul edilmeyecekti241_.

Topluluk hukukundaki uygulamalara baktığımızda, esaslı unsur niteliğindeki bir varlığın kullandırılmaması çerçevesinde bir pazardaki hâkim durumun diğer pazardaki rekabet koşullarını bozması yatay bitişik pazarlar açısından da ortaya çıkabilmektedir242_{. Bu konuya ilişkin çok örnek olmamakla birlikte Komisyonun yeni}

tarihli Microsoft kararında bu noktayı açıkça görmekteyiz. Karara konu olayda Komisyon, Microsoft’un bilgisayar işletim istemleri pazarındaki hâkim durumunu diğer ilgili pazar olan sunucu işletim sistemi pazarında avantaj elde etmek için kullanmaktadır243.

Unsura sahip teşebbüsün, davacı ile aynı pazarda rekabet halinde olmadığı hallerde esaslı unsur doktrininin uygulanabilirliği hem bilimsel içtihatlarda hem de mahkeme kararlarında tartışılmaktadır. Doktrinde, çoğunluk görüşü; rakip olmayan teşebbüslerin unsura sahip olan teşebbüsten kullanım talep etmesi halinde, esaslı unsur doktrinin uygulanma kabiliyetinin az olduğuna işaret etmektedir244_{. Esaslı}

241 _{Whish, s. 675; esaslı unsurla ilgili olarak Topluluk rekabet hukuku uygulamalarına}

baktığımızda iki ayrı pazarın varlığını görmekteyiz. Örnek olarak, Commercial Solvents kararında ham madde pazarı ile bu ham maddenin türevleri pazarı; Sea Containers v. Stena Sealink kararında liman hizmetleri pazarı ile vapur hizmetleri pazarı; Magill kararında ise televizyon liste pazarı ile haftalık televizyon dergi pazarı gösterilebilir.

242 _{Yatay bitişik pazardan anlaşılması gereken, bir üretim zincirinde bulunan pazardan}

yararlanan diğer üretim zincirinde bulunan pazardır ( bkz., Gül, s. 99 ). .

243 _{O’Donoghue - Padilla, s. 207.}

244 _{Kezsbom – Goldman, s. 14; Pitofsky – Patterson – Hooks, s. 461, Gerber, s. 1076;}

Kramer v.The Pollack – Krasner Foundation, 890 . Supp. 250, 257 ( SDNY 1995 ); Ferguson v. Greater Pocatello Chamber of Commerce, Inc. 848 F. 2d 976, 983 ( 9th Cir. 1988 ). Bununla birlikte doktrinde azınlıkta kalan görüş, esaslı unsur çerçevesinde gerçekleşen anlaşma yapma yükümlülüğünün yalnızca rakipler açısından geçerli kabul edilmesini benimsememektedir. Bu doktrinin müşteriler ve sağlayıcılar açısından da uygulanabilir olmasını ileri sürmektedir. Çünkü unsura giriş yapmak isteyen teşebbüsün engellenmesi, bu dışlamanın ekonomik etkisini değiştirmemektedir ( bkz., Troy, s. 471 ). Örneğin Hecht v. Pro – Football, Inc. davasında, futbol stadyumunun sahibiyle Washington Redskins futbol takımı arasında stadın münhasır kullanımına ilişkin bir sözleşmesi vardı. Bu stadın sahibinden, ikinci bir futbol takımının da ilgili stadı kullanmasına izin verilmesi talep edilmiştir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta ise stad sahibinin ikinci takımla herhangi bir rakiplik ilişkisinin olmaması veya tekel gücünü muhafaza etme veya genişletme amacının olmamasıdır. Bu karar ışığında daha sonra MCI kararında mahkeme unsurun kontrol edilmesi kavramını

unsur doktrininin uygulandığı davalara baktığımızda çoğunlukla davacı tarafın, unsuru talep eden rakiplerden ( potansiyel rakipler de olabilir ) oluştuğunu görüyoruz. Bu durumda doktrinin, rakiple tek taraflı olarak anlaşmayı reddetme hallerinde uygulanabileceğini söylememiz mümkündür.

Amerikan doktrininde, esaslı unsuru kullanma talebi reddedilen davacı taraf için iki ayrı ilgili pazarı ileri sürmesinin gerekli olmadığı yönünde görüş bulunmaktadır245_{. Davacı taraf, ilgili tek pazarda bulunan tekelin rakibi}

olabilmektedir. Örneğin, Aspen Skiing kararında, hem alt mahkemeler hem de temyiz mahkemeleri, ilgili ürün pazarı olarak Aspen bölgesinde yer alan ve çok bölgeli ve günlük bilet sistemini içeren aşağı yamaç kayak hizmetlerini kabul etmiştir. Yalnız burada şu hususu ifade etmek gerekir kanısındayız: Amerikan yargı kararlarında esaslı unsur doktrini yalnızca Aspen Skiing davasında tek pazar açısından uygulama alanı bulmuştur. Dava konusu olayda, uzun süredir devam eden bir ilişkinin, rakiplerden birinin diğerinin rekabetini imkânsızlaştırmak suretiyle sona erdirilmesi ve böylelikle pazardaki rekabet koşullarının değiştirilmesinin amaçlandığını görmekteyiz. Bununla birlikte, doktrinde çoğunluk esaslı unsur doktrininin tek pazar açısından uygulanmaması gerektiğini savunmaktadır246_{. Bu}

görüşteki yazarlara göre, esaslı unsur doktrini yalnızca dikey ilişkili pazarlarda uygulama alanı bulabilir. Buna göre, diğer rakiplerin unsura erişimleri olmaksızın, alt pazarda faaliyet göstermeleri mümkün değildir. Esaslı unsur doktrininin tek pazar hallerine uygulanamamasının nedeni olarak, “pazarda rekabet açısından avantaj sağlayan iktisadi varlığın kullanılmasına ilişkin getirilecek sınırlamaların önüne geçilmesi gerektiği” gösterilmektedir247_{. Aynı durum fikri mülkiyet hakları açısından}

kullanmayı tercih etmiştir. Bunun nedeni de esaslı unsur doktrininin uygulanma alanını ilgili unsurun sahibi olmayıp da belirli sözleşmesel hakları kullanma yetkisine sahip olan tekelleri de kapsayacak şekilde genişletmek olmalıdır ( bkz., Werden, s. 456 ). Kanımızca, esaslı unsur doktrininin uygulama alanını dışlayıcı uygulamalar çerçevesinde düşünmemiz gerekmektedir. Dolayısıyla taraflar arasındaki rakiplik ilişkisi doktrinin uygulanması açısından mihenk taşı kabul edilmelidir.

245 _{Pitofsky – Patterson – Hooks, s. 460; Kezsbom – Goldman, s. 13.}

246 _{Marquardt, Paul D. – Leddy, Mark: “The Essential Facilities Doctrine and Intellectual}

Property Rights: A Response to Pitofsky, Patterson and Hooks”, Antitrust Law Journal, V.70, 2003 s. 851; Genevaz, Simon: “Against Immunity for Unilateral Refusals to Deal in Intellectual Property: Why Antitrust Law Should not Distinguish Between IP and Other Property Rights”,Berkeley Tech. L. J., V. 19:2, 2004, s.761.

247 _{Marquardt – Leddy, s. 852. Gerek maddi varlık sahiplerinin gerekse fikri ürün}

sahiplerinin, mutlak haklarından kaynaklanan başkalarının bu varlıkları kullanmasını engelleme yetkisine sahiptir. Ancak bu yetki hiçbir zaman rekabete aykırı yöntemlerle tekelleşme yaratacak şekilde kullanılamaz. Bu doğrultuda örneğin, yeni bir tüketici ihtiyacını karşılayacak mal veya hizmetin üretilebilmesi için gerekli olan ve pazarda faaliyette bulunabilmek için esaslılık arz eden varlığın sahibi tarafından kullandırılmaması “esaslı unsur

da söz konusudur. Rekabet hukuku yeniliği desteklemektedir ve lisans vermeyi reddetme fikri mülkiyet hukukundan kaynaklanan münhasır yetkiyle uyuştuğu ve dolayısıyla üçüncü kişilerin fikri ürünü izinsiz kullanmaktan men etme meşru sayılabildiği takdirde fikri hak sahibine bu hakkı paylaşma yükümlülüğünün getirilmemesi gerekmektedir. Bununla birlikte, fikri mülkiyet hakkı sahibine diğer pazarda paylaşma yükümlülüğünün getirilmesi onun hâkim durumunu diğer bağlantılı pazarlardaki rekabet koşullarını etkilemesini engellemek için mümkün görülmektedir248_.

Esaslı unsurla ilgili davalar bize ABD’de bu hususta tek pazara ilişkin bir içtihadın oluşmadığını ve Aspen kararının konu ile ilgili tek örnek olduğunu göstermektedir249_{. Kanımızca da Aspen kararı alelade mal vermeyi reddetme}

kapsamında incelenmesi gereken bir dava niteliğini taşmaktadır. Bu dava açısından bir pazarda sahip olunan tekel gücün diğer pazardaki rekabet koşullarını ortadan kaldırmak amacıyla kullanılması halini görmemekteyiz. Ayrıca, hâkim teşebbüs tarafından kontrol edilen bir unsurun diğer pazarda rakiplerin mal veya hizmet üretebilmek, sunabilmek için esaslılık teşkil etmesi durumu burada söz konusu değildir. Zira bu davada hâkim durum Aspen Skiing’in üç tepeye sahip olmasından kaynaklanmaktadır ve esaslı unsur olduğu iddia edilen tüm tepelerdeki tesislere girişi sağlayan bilet sistemi, tarafların ortaklaşa kurmuş oldukları bir sistem olup olayda Aspen Skiing’in bu sisteme katılması ve daha sonra da bu sistemden ayrılması söz konusudur.

doktrini” açısından incelemeyi gerektirebilir. Ancak bu durum iki pazarın söz konusu olduğu hallere özgüdür.

248 _{Ancak burada paylaşım yükümlülüğü için söz konusu olan istisnai koşulların varlığının}

aranması gereğini de belirtmemiz gereklidir. Fikri mülkiyete ilişkin esaslı unsur davalarında, hakkın doğrudan ilgili olduğu ve dolayısıyla hakkın geliştirildiği ve doğrudan uygulanabilecek tüm pazarları kapsayan “birincil pazar ( primary market ) ile fikri mülkiyet hakkının kapsamı dışında kalan ve lisansın bu pazarda bir ürün/hizmetin üretilmesi için kullanıldığı ikincil pazar ( secondary market ) söz konusu olmaktadır( bkz., Lang, Compulsory Licencing, s. 13 ).

249 _{Bu konuda Onbirinci Bölge Temyiz Mahkemesinin konuya ilişkin eleştirisini de içeren}

kararı önemlidir. Mahkeme kararında, esaslı unsura ilişkin davaların temel özelliğini bir pazardaki tekel gücün diğer pazara yayılmak istemesinin oluşturduğunu belirtmektedir. Aspen kararında Onuncu Bölge Temyiz Mahkemesi, esaslı unsur doktrinini anlaşma yapmayı reddetme haline uygulamıştır. Ancak, dava açısından anlaşma yapmayı reddetme durumunun “bir pazardaki tekel gücün diğer pazardaki rekabeti bozmak” için kullanılması söz konusu değildir. Yüksek mahkeme, Temyiz mahkemesinin kararını onaylarken davayı esaslı unsur doktrini çerçevesinde incelememiştir. Dolayısıyla, bu dava klasik esaslı unsur doktrini çerçevesinde incelenmesi gereken davalar kategorisinde yer almamaktadır ( Consol. Gas. Co. of Fla. V. City Gas Co., 912 F.2d 1262, 1286, 11th Cir. 1990 ).

Kanımızca burada öncelikle yapılması gereken ilgili ürün pazarının tespit edilmesidir. Sonra bu pazarda hâkim durumda olunup olunmadığı saptanmalı ve nihayetinde de hâkim durumda bulunan teşebbüs ya da teşebbüslerin esaslı unsura sahip olup olmadıkları tespit edilmelidir. Esaslı unsurun tespitinden sonra ise, bir rekabet ihlali olarak kabul edilip anlaşma yapma zorunluluğunun getirilebilmesi için esaslı unsura sahip olan teşebbüs ya da teşebbüslerin bu unsurdan yararlanmak isteyen diğer teşebbüslerin taleplerini haklı bir gerekçe olmadan reddetmeleri gerekmektedir250_{. Bununla birlikte esaslı unsur doktrininin işlevselliğini, bir pazardaki}

hâkimiyetin diğer pazardaki rekabet koşullarını bozmak amacıyla kullanıldığı haller açısından kabul ettiğimiz için esaslı unsur kullanılmak suretiyle girilmek istenen pazarın da tanmlanması önem arz etmektedir.