İcra Cemiyeti

Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin gerek Nizamname-i Esasisi’nde ve gerekse de Nizamname-i Dahilisi’nde İcra Cemiyeti’ne dair herhangi bir hüküm bulunmamaktaydı. Daha sonra ise gerek şer‘iye ve gerekse de nizamiye mahkemelerinde hukuka dair verilen ilamların icrası için Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nezareti’ne bağlı bir İcra Cemiyeti teşkil edildi. Bu cemiyetin vazife ve muamelatını düzenleyen İcra Cemiyeti’nin Vezaif ve Muamelatına Dair Nizamname⁵⁷¹, 5 Şaban 1287 (31 Ekim 1870) tarihli irade ile kabul edildi⁵⁷². Bu irade ve iradenin leffinden

569 M. Şevki, a.g.e., s. 249.

570 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, def‘a 34, Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, 1296, s. 59.

571 COA, İ.ŞD., 121-7219, COA, A.}DVN.MKL., 9-2.; Düstur, I. Tertip, C. 3, s. 349-351; Takvim-i Vekayi, No: 1294, 14 Şaban 1287; Ceride-i Mehakim, No: 9, 21 Rebiülahir 1290.; Düstur’da nizamname tarihi 6 Şaban 1287 olarak verilmektedir.

572 “Atûfetlü efendim hazretleri

Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nezaret-i Celilesi dairesinde teşkil olunan icra cemiyetinin vezaif ve muamelatı hakkında tanzim olunan nizamname layihasıyla nezaret-i müşarü’n-ileyhin takriri Şura-yı Devlet’e lede’l-havale ol babda tedkikatı mütezâmmin Adliye dairesinde terkîm ve heyet-i umumiyede kıraat birle tasdik ve tezeyyül olunan mazbata zikr olunan layiha ile arz ve takdim kılındı.

Mütalaasından müstebân olacağı veçhile nizamname-i mezkur beş fasla münkasım olarak kaleme alınıp fasl-ı evvelinde cemiyetin vezaifiyle ilamat hakkında bazı muamelat-ı ibtidâiyesi ve fasl-ı saniyede ilamatın suret-i tenfiziyesi ve fasl-ı salisinde muamelat-ı kalemiye ve tahririyesi ve fasl-ı rabiinde rüsum-ı tahsiliye ve sairesi ve fasl-ı hamisinde dahi veznesinin muamelatı gösterilmiş ise de medyûnın habsine ve ahval-i menkule ve gayrimenkulesinin füruhtuna müteallik olan ahkâm usul-i muhâkeme kanunnamesinin eczâ-yı mütemmimesinden olduğu cihetle anın nizâm-ı müstakil olarak tesisi münasib olamayacağı gibi kanunname-i mezkur layihası derdest-i tedkik olmağla ahkâm-ı mebhûsenin icra cemiyetine mahsus bir nizamnameye derci dahi hükmi eam olan bir şeyini tahsis demek olacağından gerek bu makule ahval-i umumiyenin ve gerek muamelat-ı kalemiye ve kuyûdiye gibi avâsır-ı mahsusa-yı muavakkata ile tayin edecek ahkâm-ı feriyenin nizamname-i mezkur layihasından tayy edilmesi hakkında daire-i adliyenin re’y ve mütalaası bi’l-ittihâd tasvîb olunduktan sonra harc-ıilam ve hidmet-i mübâşiriyenin bir kaide-i muttaride ve nisbet-i müştehide üzere alınmasına nakl-ı kelam olunarak tebaa-yı ecnebiye mehâkim-i ticaretde rü’yet olunan davalar için yüzde bir harc-ıilam ile yüzde iki hidemet-i mübaşiriye ve tebaa-yı devlet-i aliye bilakis yüzde iki harc-ıilam ile yüzde bir hidmet-i mübaşiriye vermekde olup her ne kadar ikisinin dahi verdiği harç ve mübaşiriyenin yakunı surette müsavi ise de mübaşiriyenin te’diyesi akçanın tahsiline muallak olmasına nazaran hakikatde ecnebilerin yüzde bir harc-ıilam vermekde menfaatleri müsellem olduğu halde tebaa-yı devlet-i aliyeye aksiyle muamele olunmak muvafık-ı maslahat ve hakkâniyet

149 anlaşıldığı üzere cemiyetin nizamnamesi evvela beş fasıl olacak şekilde planlanmıştı.

Fakat Şura-yı Devlet’te yapılan müzakereler neticesinde nizamname layihası iki fasıl ve on dört madde olarak kabul edildi⁵⁷³. Nizamnamenin birinci faslı cemiyetin vazifesine, ikinci faslı ise cemiyetçe alınacak harç ve masrafların miktar ve çeşitlerine ayrılmıştır.

İcra Cemiyeti bir reis, iki aza, bir baş mümeyyiz ile bir mümeyyizden mürekkeptir. Nizamnamesinin kabul edildiği iradenin leffinde İcra Cemiyeti riyasetine Mahkeme-i Nizamiye reisi Ferid Efendi’nin, azalıklarına da Nahkeme-i Nizamiye azasından Rauf Bey ile Servet Molla Efendi’nin tayin olduğu görülmektedir⁵⁷⁴. Reis, aza ve mümeyyizler irade-i seniyye ile atanmaktaydı⁵⁷⁵.

olmayacağına binaen tebaa-yı devlet-i aliyeden dahi yüzde bir harc-ıilam ve yüzde iki resm-i tahsil alınması ve mehâkim-i saire-i nizamiyeye gelince bunların da dahi cari olan kaide-i muttarid olmayup mesela Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’de bidayeten rüyet olunan davalardan yüzde iki harc-ıilam alındığı halde vailayatda yüzde iki buçuk harc-ıilam ve tahsîlatda dahi kezalik yüzde iki buçuk resm alınmakda olup şu hal ise haddizatında müttehid olan ahvalde muhalif muamele etmek demek olacağından ve bu maddesi mehâkim-i ticareti mehâkim-i saire-i nizamiyeden istisnaya dahi mahal olduğundan muamelede husûl-ı ıttırad için yüzde bir harc-ıilam ve yüzde iki resmi tahsil alınmak kaidesinin mehâkim-i şer‘iyeye müstesna olmak üzere memalik-i mahrûse-i şahanede bulunan mehakim-i nizamiyede ta‘mîmen icra edilmesi müttehiden tensîb olarak layiha-yı mezkure ol suretle tashîh ve tebyîz olunmuş ve ahkâm-ı mündericesi yolunda ve muvafık-ı hal ve maslahat görünmüş olmağla ber-mantûk-ı mazbata icra-yı iktizasının nezaret-i müşarü’n-ileyhaya havalesi ve harc-ıilam ve tahsiliyeye dair olan olan kararın dahi vilayete tebliği hakkında her ne veçhile emr û ferman-ı isabet-beyan-ı hazret-i mülükane şeref-sünûh ve sudûr buyrulur ise ana göre hareket olunacağı beyanıyla tezkire-i senâveri terkim kılındı efendim fî 4 Şaban sene 287.”

“Maruz-ı çaker-i kemineleridir ki

Enâmil-i zîb-i tevkîr olan işbu tazkire-i samiye asafaneleriyle zikr olunan mazbata ve layiha manzûr-ı meali-mevfûr-ı hazret-i padişahi buyrulmuş ve suret-i ma‘ruzanın tensîb ve istidat olunduğu veçhile icra-yı iktizasının nezaret-i müşarü’n-ileyhaya havalesi ve harc-ıilam ve tahsiliyeye dair kararın dahi vilayete tebliği tealluk ve şeref-sudûr buyrulan emr ve irade-i seniye cenâb-ı şehriyâri mantûk-ı münîfinden olarak mezkur mazbata ve layiha yine savb-ı sâmî-yi sedâret-penâhîlerine iade kılınmış olmağla ol babda emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir fî 5 Şaban sene 287.” (COA, İ.ŞD., 121-7219)

573 Daha evvel İcra Cemiyeti’nin vazifelerine dair 59 maddelik bir layiha metni hazırlanmıştı. Bkz.:

COA, İ.ŞD., 2393-13.

574 COA, İ.ŞD., 121-7219.

575 “Atûfetlü efendim hazretleri

Atıfetlü Ferid Efendi hazretlerinin mecâlis-i adliyeye memuriyeti cihetiyle uhdesinde Divan-ı Ahkâm-ı Adliye İcra Cemiyeti riyasetine münâsib bir zatın tayini icab eylemiş ve Şura-yı Devlet azasından olup Evkâf-ı Hümayun Nezaret-i Celilesi vekaletinde bulunan atıfetlü Arif Efendi hazretleri mukaddema deavi nezaretinde bulunması mülasebesiyle cemiyet-i mezkurede mesâlihe vakıf ve zaten dahi sıfat-ı mutlak ile muttasıf bulunmak olduğundan efendi-yi müşaru’n-ileyhin riyaset-i mezkureye tayini ve işbu memuriyete muhassas olan yirmi bin kuruş maaşın iki bin altı yüz yetmiş kuruşunun müşaru’n-ileyh Ferid Efendi’ye tahsis buyrulan on beş bin kuruş maaşın zamimesine karşılık ittihazıyla kusûr on yedi bin üç yüz otuz kuruştan on yedi bin kuruşun müşaru’n-ileyh Arif Efendi’ye bi’t-tahsîs üst tarafının hazine-mânde edilmesi münasib gibi mütalaa olunmuş ise de ol babda her ne veçhile emr û ferman mekârim-i unvân hazret-i şehinşahi şeref-sünûh ve sudur buyrulur ise mantuk-ı celili infaz olunacağı beyanıyla tezkire-i senâveri terkim kılındı efendim fî gurre-i Zilkade sene 87.”

“Ma‘rûz-ı çâker-i kemineleridir ki

150 İcra Cemiyeti’nin Vezaif ve Muamelatına Dair Nizamname’nin⁵⁷⁶ birinci maddesine göre İcra Cemiyeti, “hukuka dair bi’l-cümle mehâkim ve devâirden verilen ilâmât ve buyruldu-yı âlî ahkâmının icrâsına me’mûrdur.” İcra Cemiyeti’ne gelecek her türlü işin Havale Cemiyeti’nin hususi mührüyle gelmesi icab ederdi.

Aksi halde gelecek olan işler kabul edilmeyecekti. Gelen evrak ve ilamlar mümeyyiz ve mukayidler tarafından hususi defterlerine kaydedildikten sonra cemiyet reisine verilirdi.

Nizamiye mahkemelerinde verilen ilamların tasdikli suretleri borçlu tarafa tebliğ edilmedikçe ilam hükümleri icra edilemezdi. Bu sebeple İcra Cemiyeti, evvela tarafları davet ederek tasdikli suretlerin kendilerine tebliğ edilip edilmediğini sorardı.

Eğer tebliğ edilmemişse, dava konusu şeyden alınmak üzere mevcut harç tarifesine uygun olarak gerekli harcı alacaklıdan ahzedip, ilam suretini borçluya verirdi. Bu günden itibaren Usul-i Muhakeme Kanunnamesi’ne göre borçluya mehil verilir ve nefsi için kefil alınırdı. Bu sürenin dolmasıyla birlikte borçlu taraf ilam hükümlerini yerine getirmeye teşebbüs etmez veya ilam hükmünün icrasını erteleyecek ve durduracak nitelikte bir dilekçe vermezse ilamın icrası cemiyetçe yerine getirilirdi.

Birbirini mütakip sekiz gün zarfında üç defa celp pusulası gönderilip de davete icabet etmeyenler; eğer sıradan kimselerden ise zabıta, memur taifesinden ise amiri vasıtasıyla celp ettirilirdi.

Esâbi‘-i zib-i tazîm olan işbu tezkire-i samiye-i sedâretpenâhileri manzûr-ı şeket-mevfûr-ı hazret-i padişahi buyrulmuş ve tensîb ve istizan buyrulduğu üzere efendi-yi müşaru’n-ileyhin riyaset-i mezkureye tayiniyle işbu memuriyetine mahsus olan yirmi bin kuruş maaşın dahi tamamen kendüsine tahsis ve itası ve müşaru’n-ileyh Ferid Efendi maaşının zammı içün icab eden mârrü’l-beyan iki bin altı yüz yetmiş kuruşun dahi geçende hazine-mânde edilmiş olan Dahiliye Nezaret-i Celilesi maaşından verilmesi şeref-sünûh ve sudur buyrulan efr û ferman isâbet beyân-ı cenâb-ı mülükâne mantûk-ı münîfesinden buyrulmuş olmağla ol babda emr û ferman hazret-i veliyü’l-emrindir fî 2 Zilkade sene 87” (COA, İ.DH., 626-43550); Arif Efendi’nin Şûrâ-yı Devlet azalığına atanıp yerine Arifi Bey’in atandığı 29 Şaban 1288 (13 Kasım 1871) tarihli irade için bkz.: COA, İ.DH., 641-44587;

Cemiyet azasından Servet Efendi’nin Mahkeme-i İbtidaiye riyasetine tayini sebebiyle yerine Meclis-i Teftiş eski reisi Ferid Efendi’nin atandığına dair 1 Ramazan 1288 (14 Kasım 1871) tarihli irade için bkz.: COA, İ.DH., 641-44595; Cemiyet azasından İbrahim Ferid Efendi’nin Anadolu Kazaskerliği’ne atanıp yerine Mehmed Kamil Efendi’nin tayin edildiği 8 Zilhicce 1289 (6 Şubat 1873) tarihli irade için bkz.: COA, İ.DH., 663-46153; Cemiyet reisi Şevket Efendi’nin Şehremaneti’ne tayini sebebiyle yerine Divan-ı Cinayet reisi Hacı Ahmed Efendi’nin riyasete atandığına dair 26 Muharrem 1291 (15 Mart 1874) tarihli irade için bkz.: COA, İ.DH., 680-47418; Cemiyet azasından Bekir Efendi’nin Mahkeme Temyiz Ceza Dairesi azalığına ve onun yerine Rusçuk ve Beyrut ticaret mahkemeleri eski reislerinden Meclis-i Ziraat azası Sami Efendi’nin tayinine dair 24 Zilhicce 1295 (19 Aralık 1878) tarihli irade için bkz.: COA, İ.DH., 778-63291.

576 Nizamname metninin latinize edilmiş hali tezimizin ekinde verilecektir.

151 Bir ilamın muhtevasına dair şüpheye düşüldüğü durumlarda ilamı veren mahkemeden izahat istenebilirdi. Yine borcunu ifa etmeyen borçlunun haczedilmiş veya rehinli menkul veya gayrımenkullerinin satışı, İcra Cemiyeti’nin vazifesindendi.

İcra Cemiyeti Nizamnamesi’nin on ikinci maddesine göre ilamların icrasından yüzde iki rüsum-ı tahsiliye (tahsil vergisi) alınıyordu. Bu vergi, ilam konusu tahsil edildikçe alınırdı. Ayrıca ilam suretlerinin gönderilmesi için Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’ye mahsus tarifeye göre iki beyaz yirmilik mecidiye ve tebliğ için bir beyaz yirmilik mecidiye verilirdi. Bunların haricinde, bu işleri icra edecek olan hademenin yol, vapur, at arabası, köprü ve konaklama gibi masrafları da ayrıca tahsil edilirdi.

İcra Cemiyeti’ne gelen işlerin çokluğu sebebiyle 2 Cemaziyelevvel 1290 (27 Haziran 1873) tarihli iradeyle, İcra Cemiyeti’nde bir reis ile üç azadan müteşekkil olan hususi bir “İcra Şubesi” tesis edildi⁵⁷⁷. Zaten 1291 (1874) tarihli Salnamede de İcra Şubesi’nin söz konusu iradede belirtilen zatlardan müteşekkil olduğu görülmektedir⁵⁷⁸. Bu şube, İcra Cemiyeti’nin nihayetine kadar vazife görecektir.

577 “Atûfetlü efendim hazretleri

Divân-ı Ahkâm-ı Adliye’ye merbût İcrâ Cemiyeti’ne aid olan mesâlih ve umûrun fevkâl‘âde kesret ve külliyeti cihetiyle ilâmât-ı şer‘iyenin başlıcaları yine hey’etçe görülmek ve müzâkerât ve icrââtı beher yevm cemiyetçe dahi nazar-ı tedkîkden geçirilmek için bir şu‘be-i mahsûs teşkiliyle cemiyet-i mezkûre â‘zâsından sa‘âdetlü Reşad Beg’in reis ve icrâ işlerinde müstahdem bulunan Emin Efendi ve Rauf ve Salih Beglerin â‘zâ makâmında nasb ve ta‘yîn olunmaları husûsuna ve teferru‘âtına dair Şûrâ-yı Devlet Tanzimât Dairesi’nden kaleme alınan mazbata leffen arz ve takdîm kılındı. Esâs-ı mütâla‘a cemiyet-i mezbûreye kesretle vürûd etmekde bulunan ilâmların günü gününe tesvîye-i mu‘âmelâtıyla ashâb-ı mesâlihin sâye-i ma‘delet-vâye-i cenâb-ı cihânbânînin bir kat daha te’mîn ve tesrî‘-i hukuk-ı kaziyyesine müstenid ve mübteni olarak muvâfık-ı matlab ve maslahat görünmüş ve â‘zâ-yı mûmâ-ileyhîm zaten muvazzaf oldukları ve umûr-ı tahrîriye ve kuyûdiyede kullanılacak ketebeye iki bin yedi yüz kuruş râddelerinde verilecek ma‘âşlar divân-ı mezbûr dâiresinde vukû‘bulacak muhavvelâtdan kapadılmak üzere oranın veznesi hasılâtı fazlasından i‘tâ edileceği cihetiyle işbu tertîb ve teşkilâtdan dolayı hazîne-i celîleye açıkdan bir gûne masraf da tahmîl olunmayacağından mûcebince ifâ-yı muktezâsı meclis-i mahsûsda dahi tezekkür kılınmış ise de ol bâbda emr ü ferman-ı hümâyun-ı hazret-i padhazret-işâhî her ne veçhhazret-ile müte‘allhazret-ik ve şeref-sudûr buyrulur hazret-ise mantûk-ı münîfhazret-i hazret-infâz edhazret-ileceğhazret-i beyânıyla tezkire-i senâveri terkîm olındı efendim fî gurre-i Cemaziyel-evvel sene 290.”

“Ma‘rûz-ı çâker-i kemineleridir ki

Esâbi‘-i pirâ-yı ta‘zîm olan işbu tezkire-i sâmiye-i sedaret-penâhîleriyle mazbata-yı melfûf manzûr-ı şevket-mevfûr-ı hazret-i padişâhî buyrulmuş ve husûsât-ı ma‘rûzanın tezekkür ve istizân buyrulduğu üzere ifâ-yı muktezâsı şeref-sünûh ve sudûr buyrulan emr û irâde-i seniyye-i cenâb-ı mülûkâne icâb-ı celilinden olarak mezkûr mazbata yine savb-ı sâmi-i asafânelerine i‘ade kılınmış olmağla ol bâbda emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir fî 2 Cemaziyel-evvel sene 290.” (COA, İ.MMS., 46-1971);

Bu hususa dair ayrıca bkz.: COA, A.}MKT.MHM., 457-89.

578 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, def‘a 29, Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, 1291, s. 38.

152 20 Rebiülevvel 1293 (15 Nisan 1876) tarihinde İcra Cemiyeti Nizamnamesi’ne yedi maddeden oluşan bir zeyl yapıldı⁵⁷⁹. Bu zeyl ile nizamiye mahkemelerinde verilen ilamların icrası noktasında tebliğ, itiraz ve teminat gibi hususlarda bazı değişiklikler söz konusu olmuştu. Zeylin son maddesiyle de İcra Cemiyeti Nizamnamesi’nin bu zeyle muhalif olan ahkâmı ilga edildi.

19 Cemaziyelahir 1296 (10 Haziran 1879) tarihli İlâmât-ı Hukukiyenin Sûret-i İcrâsına DaSûret-ir Kanun-ı Muvakkat⁵⁸⁰ ile hukuka ve ticarete ilişkin ilamların icrası için mahkemelerde icra daireleri teşkil edildi. Böylelikle mahkeme ilamlarını icra vazifesi, mahkeme rüesası ile onlara bağlı hususi dairelere verilmiş oldu. Buna göre her mahkeme reisinin maiyetinde, bir icra memuru ile lüzumu kadar icra muavini ve icra mübaşirinden mürekkep bir icra dairesi bulunacaktı. Bu düzenlemelerle birlikte Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin İcra Cemiyeti de tarihi vazifesini tamamlamış oluyordu⁵⁸¹. Zaten gerek İcra Cemiyeti gerekse de İcra Şubesi en son 1296 (1879) Salnamede yer almaktadır. Bu Salnameye göre İcra Cemiyeti ve Şubesi şu görevlilerden mürekkep görülmektedir⁵⁸²:

İcra Cemiyeti

Reis Ahmed Hikmet Beg Ûlâ

‘zâ Bekir Efendi Ûlâ

‘zâ Cemil Efendi Mütemâyiz

Baş mümeyyiz Şemseddin Beg Sâlise

Mümeyyiz Ragıb Beg Râbi‘a

İcra Cemiyeti Şubesi

Reis Şerif Rüşdi Efendi İstanbul

‘zâ Emin Efendi Mütemâyiz

‘zâ Salih Efendi Mütemâyiz

Tablo 5: 1296 (1879) tarihli Salnameye göre İcra Cemiyeti ve İcra Cemiyeti Şubesi teşkilatı.

579 Bkz.: İcrâ Cemiyeti Nizâmnâmesine Zeyl, Düstur, I. Tertip, C. 3, s. 169-171.; Bu zeylin tanskripsiyonu tezimizin ekinde verilecektir.

580 COA, Meclis-i Tanzimat Defteri, No:6, s. 72-79; COA, A.}DVN.MKL., 18-5, Düstur, I. Tertip, C.

4, s. 225-235.; Ceride-i Havadis, No:4041, 26 Cemaziyelahir 1296 tarihli nüsha ile No:4062, 21 Receb 1296 tarihli nüslalar arasında kısım kısım neşredilmiştir.; Bu kanunun tarihi Düstur’da 27 Cemaziyelahir 1296 olarak verilmiştir.

581 Demirel, a.g.e., s. 26,207.

582 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, def‘a 34, s. 59.

153 2.5.3.3. Divan Ahkâm-ı Adliye Personeli