Havale Cemiyeti

Tefrik Cemiyeti, bu isimle kısa bir zaman diliminde vazife gördükten sonra Havale Cemiyeti’ne çevrilmiş ve Havale Cemiyeti’nin Vezâif ve Mu‘âmelâtına Dair Nizâmnâme ile cemiyete dair hususi bir düzenleme yapılmıştı⁵⁵⁸. I. Tertip Düstur’un ilk cildinin 343 ila 348. sayfaları arasında neşredilen bu nizamname, 21 Ramazan 1287 (15 Aralık 1870) tarihli gösterilmiştir. Fakat ne gariptir ki Düstur’da 21 Ramazan 1287 tarihli olan bu nizamname, 17 Ramazan 1287 tarihli Takvim-i Vekayi’de tarih verilmeksizin neşredilmiştir⁵⁵⁹. Bu da açık bir şekilde bu nizamnamenin 21 Ramazan 1287 tarihli olmadığını göstermektedir. Yine Ceride-i Mehakim’de nizamname tarihi olarak “fî 4 Şaban sene 287 ve 11 Teşrin-i sani sene 86” gösterilmiştir ki bunun da doğru olması mümkün değildir. Zira hicri 4 Şaban 1287 tarihi, Rûmî takvimde 18 Teşrin-i evvel 1286 tarihine denk gelmektedir.

Nizamnamenin yer aldığı Osmanlı Arşivindeki belgede ise nizamnamenin hemen arkasına “işbu nizâmnâmenin icrâ-yı icâbına irâde-i seniyye-i hazret-i padişâhî müte‘allik ve şeref-sudûr buyrulmuş olmağla Divân-ı Hümayûn kalemine kayd etdirilerek inde’l-icâb iktizâsı icrâ olunmak” ifadeleri düşülmüş ve “fî selh-i Şaban sene 287 ve 11 Teşrin-i sani sene 286” tarihi verilmiştir⁵⁶⁰. Böylelikle nizamnamenin kabul tarihinin 29 Şaban 1287 olması daha makul gözükmektedir. Fakat Havale Cemiyeti’nin, bu tarihlerden evvel teşkil edilmiş olması gerekir. Zira İcra Cemiyeti’nin vazifelerini düzenleyen nizamname layihasının kabul edildiği 5 Şaban 1287 (31 Ekim 1870) tarihli iradenin leffinde, Havale Cemiyeti’ne tayin edilen reis ve azaların yer aldığı tayin pusulası da mevcuttu⁵⁶¹.

557 Seçkin, a.g.e., s. 16.

558 Sadece 1869 ve 1870 tarihli Salnamelerde Tefrik Cemiyeti’nden bahsedilmektedir. 1286 (1869) tarihli Salnamede “Tefrik Cemiyeti iki aza ve Divan-ı Ahkâm-ı Adliye başkatibi ile iki mümeyyizden ibaret olup riyasete Vahan Efendi tayin olunmuş…” denilmektedir. (Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1286 (1869), s. 41.); 1287 (1870) tarihli Salnamede ise Tefrik Cemiyeti başlığı altında Reis-i Sani Ohan Efendi, Başkâtib Rauf Bey ve Başmümeyyiz Atıf Bey sayılmıştır. (Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1287 (1870), s. 41.); 1288 (1871) Salnamesinde ise artık Havale Cemiyeti’nden bahsedilmektedir. Bkz: Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1288 (1871), s. 44.

559 Takvim-i Vekayi, No:1302, 17 Ramazan 1287.

560 COA, A.}DVN.MKL., 9-4.

561 COA, İ.ŞD., 121-7219; Bu belgede Havale Dairesi riyasetine hukuk dairesi azasından Niyazi Efendi, azalıklarına da Deavi Nezareti muavin-i sanisi Reşad Bey ve Hariciye evrak müdürü Arzuman Efendi tayin olunmuştur.

146 Havale Cemiyeti’ne dair olan nizamname, Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin Nizamname-i Dahilisi’nin Tefrik Cemiyeti’ne dair olan hükümlerini tamamen ortadan kaldırmış değildir. Bu nizamname, dahili nizamnamedeki ilgili kısmın bazı hükümlerini tadil etmiş ve yeni birtakım hususların eklenmesi suretiyle o kısmın tamamlayıcı parçası olmuştur⁵⁶².

Havale Cemiyeti bir reis ile iki azadan mürekkeptir ki Niyazi Efendi reis-i sani unvanıyla cemiyetin ilk reisi olarak atanmış ve azalıklara Reşad Bey ve Arzuman Efendi tayin olunmuştu⁵⁶³. 1288 (1871) Salnamesine göre Havale Cemiyeti şu görevlilerden oluşmaktaydı⁵⁶⁴.

Reis-i sânî Niyazi Efendi Ulâ sınıf-ı evveli

‘zâ Reşad Beg Ulâ sınıf-ı sânîsi

‘zâ Arzuman Efendi Mütemâyiz

Mümeyyiz Atıf Beg Mütemâyiz

Tablo 3: 1288 (1871) tarihli Salnameye göre Havale Cemiyeti teşkilatı.

Havale Cemiyeti’nin Vezâif ve Mu‘âmelâtına Dair Nizâmnâme⁵⁶⁵ 38 maddeden oluşmaktadır. Nizamnamenin birinci maddesine göre Havale Cemiyeti’nin vazifesi; kendisine gelen dilekçe, karar, tezkere ve ilamları ait olduğu mahallere göndermek⁵⁶⁶ ve vilayetlerden celbi gerekenler için gerekli muameleleri ifa etmektir.

Bütün dilekçelerin kayda alınıp üzerinde işlem yapılabilmesi için peşin olarak bir beyaz beşlik mecidiye kaydiye harcı alınması icab ediyordu. Fakat davanın konusu elli kuruştan aşağı ise veya bu miktardan fazla olup da istida sahibinin maddi gücünün bulunmadığı cemiyetçe anlaşılırsa kaydiye harcı alınmayacaktı. Bu şekilde gelen evraklar hususi defterlerine kaydedildikten sonra, hülasa edilerek cemiyet

562 Nitekim Düstur’da yer alan Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamname-i Dahilisi’nin 36. maddesinden sonra “Tefrîk Cemiyeti 21 Ramazan sene 87 tarihli nizâmnâme mûcebince havale Cem‘iyeti’ne münkalib olduğundan nizâmnâme-i mezkûr işbu nizâmnâmede tefrik-i mua‘melât ve cem‘iyetin vezâifine müte‘allik ahkâmı mu‘addil ve mükemmildir.” ifadesi dipnot düşülmüştür. Bkz. Düstur, I, Tertip, C. 1, s. 336.

563 COA, İ.ŞD., 121-7219.

564 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, def‘a 26, Matbaa-yı Amire, 1288, s. 44.

565 Nizamnamenin tam metin çeviriyazısı, tezimizin ekinde verilecektir.

566 “Seksen sekiz senesi Muharreim’i ibtidâsından nihâyetine kadar Divân-ı Ahkâm-ı Adliye Havale Cem‘iyeti’nden mehâkim-i şer‘iyeye havâle olunan 390 kıt‘a müsted‘iyâtın tarih-i havâle ve numerolarını ve müdde‘i ve müdde‘ialeyham ile mehâkimin esâmisini mübeyyin cem‘iyet-i mezkûrede tanzîm olunan bir kıt‘a defter leffen arz ve takdîm-i huzûr-ı alî-yi meşihât-penâhîleri kılınmış olmağla ol bâbda emr ü ferman hazret-i men lehu’l-emrindir.” (COA, DH.MKT., 1314-103); Sarraf Mıgırdiç Efendi tarafından verilen arzuhalin, şer‘i şerife ait olan bir mesele olması cihetiyle şer‘iye mahkemesine havalesi için bkz.: COA, DH.MKT., 1315-75.

147 reisine verilmesi için mümeyyizlere verilirdi. Mümeyyiz, bu evraklardan hülasaya muhtaç olanları hülasa eder ve evrak matbu hülasa pusulası ile birlikte reise verilirdi.

Bu şekilde cemiyetin oyu ve kararı evrakın üzerine yazılarak altına cemiyet mührü vurulurdu. Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamname-i Dahilisi’nin yirmi ikinci, yirmi üçüncü ve otuz sekizinci maddelerine uygun olmayan dilekçeler sahiplerine iade edilirdi.

Celp pusulaları Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamname-i Dahilisi’nin ilgili maddelerine uygun olarak ve cemiyetin mührüyle ilgililere tebliğ ediliyordu. Celp pusulası gönderilip de makbul bir özrü olmadan davete icabet etmeyenlerden Ceza Kanunname-i Hümayunu’nun 116. maddesine uygun olarak Havale Cemiyeti kararıyla ceza-yı nakdi (para cezası) alınacaktı⁵⁶⁷. Yine birbirini mütakip sekiz gün zarfında üç defa celp pusulası gönderilip de davete icabet etmeyenlerden; eğer sıradan kimselerden ise zabıta, memur taifesinden ise amiri vasıtasıyla celp ve ceza-yı nakdi alınırdı.

Cemiyetin kayıt işleri, bir evrak müdürü ile lüzumu miktarda mukayyid (yazı/kayıt memuru) ve celp memurları vasıtasıyla icra ediliyordu. Ayrıca cemiyetçe alınacak olan her nevi harç, resim ve hademe masrafının alınması gibi işleri icra etmek üzere bir vezne teşkil edilmişti. Bu vezne, lüzumu kadar veznedar ve vezne katibi marifetiyle idare edilmekteydi. Nizamnamenin 36. maddesine göre vezne ve muamelat defteri ayda bir kere gözden geçirilir ve birbirlerine muvafık oldukları takdirde veznedar, vezne başkâtibi, muamelat mukayyidi, evrak odası ve her ay bu iş için cemiyetçe tayin edilen memur tarafından mühürlenir ve cemiyet tarafından tasdik edilirdi.

Havale Cemiyeti bu şekilde 1879 tarihine kadar vazifesini sürdürdü. Dava dilekçelerinin doğrudan mahkemelere verilmesi usulünün kabul edilmesiyle birlikte tabii olarak Havale Cemiyeti de ortadan kalkmış oluyordu⁵⁶⁸. Daha sonra İstida Dairesi teşkil edilerek Havale Cemiyeti’nin başlıca vazifesini bu daire üstlenmiş

567 Takvimhane-i Amire ketebesinden Ahmed Efendiye olan 3600 kuruşluk borcun talebine ilişkin davaya üç defa davet pusulası gönderildiği halde gelmekten imtina eden Reşide Hanım’dan ceza-yı nakdi alınacağına dair bkz.: COA, DH.MKT., 1314-60.; Duruşmaya gelmeyen kadının gönderilerek icap eden ceza-yı nakdinin alınması ve mahkemeye çıkarılması için Havale Cemiyeti’nden Zabtiye Müşirliğine yazılan tezkere, COA, DH.MKT., 1315-80.

568 COA, ŞD., 2421-13.; Demirel, a.g.e., s. 141.

148 oldu⁵⁶⁹. Havale Cemiyeti’ne en son 1296 (1879) tarihli Salnamede rastlanmaktadır.

Bu son döneminde cemiyetteki görevlilerin tablosu şu şekildedir⁵⁷⁰:

Reis Rüşdi Efendi Ûlâ evveli

‘zâ Melik Beg Ûlâ sânisi

‘zâ Lütfi Efendi Mütemâyiz

Baş mümeyyiz Şevket Beg Sâniye

Mu‘âvin Şefik Efendi Sâlise

Tablo 4: 1296 (1879) tarihli Salnameye göre Havale Cemiyeti teşkilatı.