3. ÇALIŞANLARA SAĞLANAN FAYDALARLA İLGİLİ MUHASEBE
3.3. TFRS 2 Hisse Bazlı Ödemeler Standardı
3.3.4. Hisse Bazlı Ödeme İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi
İşletme, hisse bazlı ödeme işlemlerinden elde edilen veya devralınan mal veya hizmetleri, mallar teslim alındıkça ya da hizmetler sağlandıkça muhasebeleştirir.
İşletme, mal veya hizmetlerin özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemleri yoluyla elde edilmesi durumunda özkaynaklarda, nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemleri yoluyla elde edilmesi durumunda ise borçlarda, anılan işlemler karşılığı meydana gelen artışları muhasebeleştirir (TFRS 2, Md:7). Hisse bazlı ödeme işlemleri aracılığıyla elde edilen veya devralınan mal veya hizmetlerin, varlık olarak muhasebeleştirilmelerinin uygun görülmemesi durumunda, anılan kalemler gider olarak muhasebeleştirilir (TFRS 2, Md: 8).
Bu bölümdeki örnek uygulamaların hazırlanmasında Gençoğlu 2007, s.311-322; Deloitte, 2014, s.1-76, Daştan ve Abdioğlu, 2008 s. 85-100 ve Ernst&Young, 2015 s. 1-26 kaynaklarından faydalanılmıştır.
104
Şekil 1.5. Hisse Bazlı Ödemelerinin Muhasebeleştirilmesi
Kaynak: Ernst &Young, 2015, a.g.e., 5
Hisse bazlı ödeme işlemleri aracılığıyla edinilen mal ve hizmetlerin, varlık olarak muhasebeleştirmelerinin uygun görülmemesi durumunda, anılan kalemler gider olarak muhasebeleştirilir (Gençoğlu, Özerhan, Karabınar, 2013: 676)
Hisse bazlı ödemeler standardına uyum, hisse bazlı ödeme işlemlerinin ölçümlenmesini sağlayabilmek için bir takım yeni muhasebe politikalarının seçimini gerektirmektedir.
Kurumun hisse bazlı ödeme işlemlerinin ölçümlemesi ile ilgili olarak yapması gereken muhasebe politikaları tercihlerine örnek olarak (Daştan, Abdioğlu, 2008: 85):
Hisse senedi opsiyonlarının fiyatlamasında tercih edilecek yöntemler,
Cari hisse senedi fiyatının belirlenmesinde tercih edilecek yöntem (verilme tarihindeki kapanış fiyatı, ortalama günlük fiyat, ortalama haftalık fiyat vb.),
Beklenen kâr payının tahmininde kullanılan yöntemler belirtilebilir Kayıt
Zamanı
Borç Kaydı
Alacak Kaydı
Emtia Hizmet
Tesliminde Alındığında
Gider
Özkaynak
Özkaynakta Artış (Hisse Bazlı Ödemeler)
Yükümlülük (Nakit Bazlı Ödemeler)
105
3.3.4.1. Özkaynaktan Karşılanan Hisse Bazlı Ödeme İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi
Bu bölümde, konunun daha iyi anlaşılması için “hakediş koşulunun piyasaya dayalı olması”, “hakediş koşulunun belirli performans koşullarının gerçekleştirilmesine bağlı olması” ve “dışarıdan hizmet satın alınması” örneklerine yer verilmiştir.
Örnek I: Hakediş koşulunun piyasaya dayalı olması
ABC A.Ş. 01.01.2013 tarihinde mevcut 11 kilit yöneticisinin performansını ve işletmeye bağlılığını artırmak amacıyla her birine hisse senedi opsiyonu vermeye aşağıdaki koşullar çerçevesinde anlaşmıştır:
Yöneticiler 3 yıllık hizmet süresini tamamlamalıdır,
2015 yılının sonunda hisse senedi fiyatlarındaki artış %14 olarak gerçekleşmelidir.
Firma, anlaşma süresi boyunca hiçbir yöneticinin işten ayrılmayacağını varsaymaktadır.
Muhasebe kayıtları için gerekli olan temel veriler şöyledir:
Opsiyon hakkının verilme tarihi 01.01.2013
Hakediş tarihi 31.12.2015
Yönetici başına verilen opsiyon hakkı 150
31.12.2015’de her bir opsiyonun gerçeğe uygun değeri 7,00.- TL
Opsiyon verilen yönetici sayısı 11
Kullanım fiyatı 4,00.- TL
Piyasa performans koşulu Hisse senedi fiyatında %14 artış
İçsel değer 4,00 – 1,00 = 3,00.-TL
Bir kişiye sağlanan hisse senedi opsiyonun toplam gerçeğe uygun değeri
150 x 7,00 = 1.050,00.- TL
Toplam Gider 1.050,00 x 11 = 11.550,00.- TL
Yukarıdaki verilere göre aşağıdaki muhasebe kayıtları yapılmalıdır.
2013 yılı:
Bu yıl hiçbir yönetici işten ayrılmamıştır.
106 11.550,00 / 3 = 3.850,00.-TL
31.12.2013 770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ 2013 yılı ücret gideri tahakkuku
_____________________ / __________________________ 2014 yılı ücret gideri tahakkuku
_____________________ / __________________________
1.050,00
1.050,00
2015 yılı:
2015 yılının sonunda anlaşma koşulu olan hisse senedi fiyat artışı %14’ü aştığından 7 yönetici hakediş koşulunu sağlamıştır.
7.350,00 – 3.850,00 – 1.050,00 = 2.450,00.-TL
31.12.2015 770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ 2015 yılı ücret gideri tahakkuku
_____________________ / __________________________
2.450,00
2.450,00
İlgili opsiyonlar 10.01.2016 tarihinde kullanılmıştır. ABC A.Ş. nominal değeri 1,00.- TL olan hisse senedi ihracı gerçekleştirmiştir.
(150 adet x 7 yönetici x 1,00) = 1.050,00.- TL
107
Yöneticilere verilen nominal bedeli 1,00.-TL olan hisse senetlerine ilişkin sermaye artırımı, nominal değer toplamının 529 Diğer Sermaye Yedekleri Hesabı’ndan mahsup edilmesi suretiyle gerçekleştirilmiştir. Sermaye artırımından sonra, 529 Diğer Sermaye Yedekleri Hesabının alacak kalanı olan (7.350,00 – 1.050,00) = 6.300,00.-TL bilançoda özkaynaklar içerisinde çalışanların hakkı olarak kalmaktadır.
10.01.2016 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ 501 ÖDENMEMİŞ SERMAYE
Hisse senetlerinin ihracı ve bedellerinin kaydı
_____________________ / __________________________
1.050,00
1.050,00
Hisse senetlerinin ihracı esnasında oluşan kullanım fiyatı ile nominal bedel farkının hesaplaması şöyledir.
(150 adet x 7 yönetici) x (4,00 – 1,00) 1.050 x 3,00 = 3.150,00.- TL
10.01.2016 100 KASA
520 HİSSE SENEDİ İHRAÇ PRİMLERİ
Hisse senetlerinin ihracı esnasında oluşan kullanım fiyatı ile nominal bedel farkının kaydı
_____________________ / __________________________
3.150,00
3.150,00
Bu örnekte hakediş koşulu piyasa bazlı olduğu için, koşul yerine getirilmemiş bile olsa, hakediş dönemi sonunda halen şirkette çalışan yöneticiler hisse senedi opsiyonunu hak kazanacaklardır ve ilgili sermaye artışı yapılacaktır (TFRS 2, Md: 21).
Örnek II: Hakediş koşulunun belirli performans koşullarının gerçekleştirilmesine bağlı olması (Hakediş koşulunun piyasa koşulu olmaması).
XYZ A.Ş. 01.01.2013 tarihinde 400 çalışanının performansını artırmak amacıyla özkaynaktan karşılanan performans koşullu hisse bazlı ödeme anlaşması yapmıştır.
Performans koşulları; şirket kârı ilk yıl %10’u, 2.yıl %14’ü ve 3.yıl %20’yi aşmalıdır.
Bunun karşılığında ise her çalışana 31.12.2015’de 80 adet hisse verilecektir. İşletme 3 yıl boyunca ortalama 20 x 3 = 60 çalışanın işten ayrılacağını varsaymaktadır.
108
Hisse senedi hakkının verilme tarihi 01.01.2013
Hakediş tarihi 31.12.2015
Çalışan başına verilen hisse senedi hakkı 80 31.12.2015’de her bir hisse senedinin gerçeğe uygun
değeri 8,00.- TL
Hisse senedi verilen çalışan sayısı 400
Her yıl beklenen işten ayrılma sayısı Yılda 20 çalışan
Yıllar itibariyle performans koşulu (işletme kâr oranı) 2013: %10, 2014: %14, 2015:
%20 Bir kişiye sağlanan hisse senedinin toplam gerçeğe uygun
değeri 80 x 8,00 = 640,00.- TL
Toplam Gider ((400 – (3 x 20) = 340 çalışan)) 640,00 x 340 = 217.600,00.- TL Yukarıdaki verilere göre yapılması gereken muhasebe kayıtları şöyledir:
2013 Yılı:
Bu yıl beklenenin aksine 17 çalışan işten ayrılmıştır ve şirket kar’ı %9’da kalmıştır.
Böylece hakediş koşulları gerçekleşmemiştir. İşletme 2014 yılında 20 çalışanın işten ayrılacağını varsaymaktadır.
80 hisse x 8,00.-TL x 383 çalışan = 245.120,00.-TL 245.120,00.-TL x 1/3 = 81.706,66.-TL
31.12.2013 770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ 2013 yılı ücret gideri tahakkuku
_____________________ / __________________________
81.706,66
81.706,66
2014 yılı:
Bu dönem 22 çalışan işten ayrılmış ve şirket kar’ı %15 olmuştur. Bu durumda çalışanlar hakediş koşullarını sağlamıştır.
80 hisse x 8,00.-TL x 363 çalışan = 232.320,00.-TL (232.320,00.-TL x 1/2) - 81.706,66.-TL
116.160,00.-TL – 81.706,66.-TL = 34.453,34.-TL 31.12.2014
770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ 2014 yılı ücret gideri tahakkuku
_____________________ / __________________________
34.453,34
34.453,34
109 2015 yılı:
Bu yıl 19 çalışan işten ayrılmış ve şirket kar’ı %22 olarak gerçekleşmiştir. Sonuç itibariyle 342 çalışan 80 adet hisse almaya hak kazanmıştır.
80 hisse x 8,00.-TL x 342 çalışan = 218.880,00.-TL
218.880,00.-TL – 81.706,66.-TL – 34.453,34.-TL = 102.720,00.-TL 31.12.2015
770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ 2015 yılı ücret gideri tahakkuku
_____________________ / __________________________
102.720,00
102.720,00
Hakediş koşulları sağlandığı için XYZ A.Ş. nominal değeri 1,00.- TL olan hisse senedi ihracı gerçekleştirmiştir.
Çalışanlara verilen nominal bedeli 1,00.-TL olan hisse senetlerine ilişkin sermaye artırımı, nominal değer toplamının 529 Diğer Sermaye Yedekleri Hesabı’ndan mahsup edilmesi suretiyle gerçekleştirilmiştir. Sermaye artırımından sonra, 529 Diğer Sermaye Yedekleri Hesabının alacak kalanı olan (218.880,00-TL – 27.360,00.-TL) = 191.520,00.-TL bilançoda özkaynaklar içerisinde çalışanların hakkı olarak kalmaktadır.
Örnek III: Kurum dışından hizmet satın alınması:
Metal A.Ş. çelik ürünleri üretimi için kurulmuştur. İşletme, Medya Reklam Ltd. Şti. ile 01.03.2015 – 31.05.2015 tarihleri arasında 3 aylık reklam hizmetleri anlaşması yapmıştır. Hizmetin karşılığı 35.000 adet hisse senedi ihracı ile ödenecektir. Hizmetin
110
gerçeğe uygun değeri diğer reklam firmaları tarafından işletmeye önerdikleri fiyat teklifleri esas alınarak 255.000,00.-TL olarak belirlenmiştir.
Yukarıdaki verilere göre yapılması gereken muhasebe kayıtları aşağıdaki gibi olacaktır:
31.03.2015
760 PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ
Mart ayı reklam gideri tahakkuku 255.000,00.-TL / 3 = 85.000,00.-TL
_____________________ / __________________________
85.000,00
85.000,00
30.04.2015
760 PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ
Nisan ayı reklam gideri tahakkuku 255.000,00.-TL / 3 = 85.000,00.-TL
_____________________ / __________________________
85.000,00
85.000,00
31.05.2015
760 PAZARLAMA SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ 529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ
Mayıs ayı reklam gideri tahakkuku 255.000,00.-TL / 3 = 85.000,00.-TL
_____________________ / __________________________
85.000,00
85.000,00
Hizmetin tamamlandığı 31.05.2015’de nominal değeri 1,00.-TL den 35.000 adet hisse senedi ihraç edilmiştir.
31.05.2015 501 ÖDENMEMİŞ SERMAYE 500 SERMAYE HESABI Sermaye taahhüt kaydı
35.000 hisse x 1,00.-TL = 35.000,00.-TL
_____________________ / __________________________ Hisse senetlerinin ihracı ve bedellerinin kaydı 35.000 hisse x 1,00.-TL = 35.000,00.-TL
_____________________ / __________________________
255.000,00
35.000,00 220.000,00
111
3.3.4.2. Nakit Olarak Ödenen Hisse Bazlı Ödeme İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi
Bu tür işlemlerde işletme, her raporlama dönemindeki yükümlülüğün gerçeğe uygun değerine bağlı olarak alınan hizmetlerin gerçeğe uygun değerini ölçer.
Örnek IV: Hisse senedi fiyatı ile nakit ödeme hakkı sağlanması
TTS A.Ş. üretimde istihdam edilen 400 çalışanı ile üç yıl boyunca işte kalmak koşulu ile kişi başı 50 hisse senedi ile nakit ödenen hisse bazlı ödeme konusunda 01.01.2013 tarihinde anlaşmıştır. Yönetim, dönem sonlarında hisse senetlerinin ulaştığı fiyat karşılığında hisse senedi yerine nakit olarak ödenen hisse senedi değer artış hakkı vermiştir. Ödenecek yükümlülüğün hesaplanmasında her dönem sonundaki firmanın hisse senedi fiyatları baz alınacaktır ve hak ediş tarihi 31.12.2015’dir. İşletme yönetimi üç yıl boyunca her yıl ortalama 30 çalışan olmak üzere toplam 90 çalışanın işten ayrılacağını varsaymaktadır.
Birinci yıl 25 çalışan işten ayrılmıştır ve işletme gelecek iki yılda 60 çalışanın daha işten ayrılacağını varsaymaktadır. Dönem sonundaki hisse senesi fiyatı 12,50.-TL’dir ve 315 çalışan nakit ödemeyi hak etmiştir.
İkinci yıl 34 çalışan işten ayrılmıştır ve işletme son yıl 25 çalışanın daha işten ayrılacağını varsaymaktadır. Dönem sonundaki hisse senedi fiyatı 15,60.-TL’dir ve 316 çalışan nakit ödemeyi hak etmiştir.
Üçüncü yıl 18 çalışan işten ayrılmıştır ve dönem sonundaki hisse senedi fiyatı 20,50.-TL’dir ve 323 çalışan nakit ödemeyi hak etmiştir.
İşletme aşağıdaki veriler ışığında muhasebe kayıtlarını yapacaktır:
Yıl Hesaplama Dönem gideri Toplam gider
2013 315 çalışan x 50 hisse x 12,50.-TL x 1/3 65.625,00 65.625,00 2014 316 çalışan x 50 hisse x 15,60.-TL x 1/2 98.695,00 164.320,00 2015 323 çalışan x 50 hisse x 20,50.-TL x 3/3 166.755,00 331.075,00 Nakit alternatifli yükümlülüğü muhasebeleştirirken, borç uzun vadeli olduğu için THP’ye 435 Personele Borçlar Hesabını ekleyerek kayıt yapmak finansal tablo kullanıcılarına doğru bilgi sunmak açısından gereklidir. THP’deki 335 nolu hesap
112
kullanıldığında uzun vadeli yükümlülük kısa vadeli yükümlülük olarak finansal tablolara aktarılacaktır.
Çalışanların hepsi dönem sonunda haklarını kullanmışlardır.
31.12.2015 335 PERSONELE BORÇLAR 435 PERSONELE BORÇLAR Uzun vadeli borcun kısa vadeliye aktarılması
_____________________ / __________________________
Nakit ödemeli hisse bazlı ödemenin gerçekleştirilmesi
_____________________ / __________________________
331.075,00
331.075,00
113
3.3.4.3. Nakit Alternatifli Hisse Bazlı Ödeme İşlemlerinin Muhasebeleştirilmesi Bu tür hisse bazlı ödeme işlemlerinde ödeme yöntemini seçme hakkı işletmede veya çalışanda olabilir. Çalışan veya işveren hakedişten sonra, doğrudan hisse senedi, hisse senedi opsiyonu veya nakit ödemeyi tercih edebilirler.
Örnek V: Karşı tarafa ödeme yöntemini seçme imkânı sağlayan nakit alternatifli hisse bazlı ödeme işlemi:
Jet A.Ş. 01.01.2013 tarihinde 10 kilit yöneticisi ile hak ediş dönemi üç yıl olan kişi başı 100 adet hisse senedi opsiyonu kullanım hakkını verme konusunda anlaşmışlardır.
Opsiyonların hakediş dönemindeki gerçeğe uygun değeri 15,00.-TL’dir. Hakediş döneminde yöneticiler ya 15,00.-TL’den 100 adet, toplam 1000 hisse opsiyonu kullanım hakkını seçecekler ya da kullanım tarihinde hisselerin gerçeğe uygun değerinden 10,00.-TL düşerek nakit ödeme alacaklardır.
Hisse senedi fiyatları 2013’de 19,00.-TL, 2014’de 22,00.-TL ve 2015’de 25,00TL’dir.
İşletme yönetimi opsiyonların ihraç tarihindeki gerçeğe uygun fiyatını her hisse için 12,00.-TL varsaymaktadır. Buna göre ihraç tarihinde menkul kıymetin gerçeğe uygun değeri 1000 hisse x 12,00 = 12.000,00.-TL’dir. Nakit alternatifin ihraç tarihindeki gerçeğe uygun değeri 1.000,00.-TL x (15,00.-TL – 10,00.-TL) = 5.000,00.-TL’dir.
Sonuç olarak özkaynak kaleminin gerçeğe uygun değeri 12.000.-TL – 5.000.-TL = 7.000,00.-TL’dir. Bu verilere göre aşağıdaki hesaplamalar yapılarak muhasebe kayıtları oluşturulacaktır.
Yıl Hesaplama Yükümlülük Özkaynak
2013 [1000 x (19,00 – 10,00) x 1/3] = 3.000,00.-TL
7.000,00.-TL x 1/3 = 2.333,00.-TL 3.000,00 2.333,00
2014 [1000 x (22,00 – 10,00) x 2/3] – 3.000,00 = 5.000,00.-TL
7.000,00.-TL x 1/3 = 2.333,00.-TL 5.000,00 2.333,00
2015
[1000 x (25,00 – 10,00) x 3/3] - (3.000,00 + 5..000,00) = 7.000,00.-TL
7.000,00.-TL x 1/3 = 2.334,00.-TL
7.000,00 2.334,00
114 31.12.2013
770 GENEL YÖNETİM GİDERLERİ 435 PERSONELE BORÇLAR
529 DİĞER SERMAYE YEDEKLERİ
Yöneticilere sağlanan hisse bazlı faydaların tahakkuku
_____________________ / __________________________
Yöneticilere sağlanan hisse bazlı faydaların tahakkuku
_____________________ / __________________________
Yöneticilere sağlanan hisse bazlı faydaların tahakkuku
_____________________ / __________________________
9.334,00
7.000,00 2.334,00
Hakediş dönemi sonunda 10 yönetici nakit alternatifini seçmişlerdir. Özkaynağa dayalı finansal araçların ihraç edilmesi yerine nakit ödeme yapılması durumunda, söz konusu ödeme işlemi, ilgili borcun tamamen ödenmesi olarak muhasebeleştirilir. Önceden muhasebeleştirilmiş herhangi bir özkaynak unsuru, özkaynaklarda tutulur. Nakit olarak ödeme yapılmasının seçilmesiyle, karşı taraf, özkaynağa dayalı finansal araç elde etme hakkını yitirir. Ancak bu koşul, işletmenin özkaynağı içerisinde yapılan aktarmayı, diğer bir ifadeyle özkaynağın bir bölümünün diğer bir bölümüne aktarılması işlemini muhasebeleştirmesine engel olmaz.
31.12.2015 335 PERSONELE BORÇLAR 435 PERSONELE BORÇLAR
Uzun vadeli yükümlülüğün kısa vadeliye aktarımı
_____________________ / __________________________
2015 yılında nakit alternatifini kullanan 10 yöneticiye yapılan nakit ödemenin kaydı
_____________________ / __________________________
15.000,00
15.000,00
115
Eğer yöneticiler nakit ödeme yerine hisse senedi opsiyonunu seçerlerse; önce nakit alternatiften kaynaklanan yükümlülüğün ihraç edilen hisse senetlerinin bedeli olarak doğrudan özkaynağa aktarılması gerekmektedir.
1.000 hisse x 1,00.-TL = 1.000,00.-TL
_____________________ / __________________________ Hisse senetlerinin ihracı ve bedellerinin kaydı 1.000 hisse x 1,00.-TL = 1.000,00.-TL
_____________________ / __________________________
1.000,00
1.000,00
Yukarıdaki işlemlerden sonra 529 Diğer Sermaye Yedekleri Hesabı alacak kalanı olan 21.000,00.-TL (22.000,00.-TL – 1.000,00.-TL = 21.000,00.-TL) çalışanlara sağlanan faydaları gösterecektir.