Halk Oyunlarının Yapısını Oluşturan Temel Hareketler

1.7.1. Adım

Türk halk oyunlarında oyunları gözle görülür biçimde bölebildiğimiz en küçük parçalara “adım” adı verilmektedir. Genellikle oyunlarda birim zamana ya da onun daha küçük parçalarına denk gelen adımları anlamlı hale gelmiş hareket yığınları olarak düşünmek mantıklıdır. Buna örnek olarak bir ayağın yere basması, parmak şaklatılmasın, ayağın yerden kaldırılması, sekme, dokunma, basma gibi örnekler verilebilir.

Halk oyunları hangi dala girerse girsin fiziksel olarak meydan gelen insanın kendi bedeniyle yapmış oldukları birtakım hareketlerdir (Aktaş, 2006: 26). Bu hareketlerin vücut uzuvları ile sıkı bir ilişki kurarak kaslarında sıkışıp gevşemesiyle ortaya çıkan birtakım hareketlerdir (Yeşiltaş, 2011: 9).

Halk oyunları vücut sistematiği içerisinde ve müzik eşliğinde yapılan ölçülü ve uyumlu hareketlerdir. Bununla beraber bir hareket becerisi kazanmak, vücudun tüm kısımlarının hareketlerini geliştirme müzik ritmine uymak bunlara hareketler üretme yeteneği kazandırır (Özkan vd., 2013: 27; Mertoğlu, 2002).

1.7.2. Motif

Türk halk oyunlarında motif, adımların bir araya gelerek oluşturdukları figür parçacıklarıdır. Örnek vermek gerekirse eğer tek zamanlı hareket yığınları olan adımları harfler ve oyunların başlangıcı ve bitişleri belli olan hareket yığınları olan figürleri de cümleler olarak düşünürsek motifler ise adımlardan yani harflerden meydana gelen ve figürleri yani cümleleri oluşturan kelimelerdir. Halk oyunlarında yapısal en küçük birim motif olarak ele alınır.

Oyun kuruluşunun oluşumunu sağlayan bu öğeler bir oyun ile örneklendirilebilir.

Buna göre Diyarbakır çift ayağı örnek oyun olarak alındığında, bun oyunun motifleri şöyle sıralanabilir. Motifler sembolleri; Öne yürüme m1, Geriye yürüme m2, Önde ayak vuruşu m3, Geride ayak vuruşu m4, Yukarıya doğru ayakların kalkması m5, Belden eğilme m6, Omuz sallama m7, Kolların bükülerek tutuluşu m8, Ayak motifleri m9, Çöküşler m10gibi motifleri kodlayarak analizlerini yapabiliriz.

1.7.3. Figür

Figür kavramı resim ve heykel sanatı gibi birçok güzel sanat içerisinde kullanılan bir terimdir. Bu tarz sanatlarda figür kavramı durağan yani statik bir durumu belirtmek için kullanılmaktadır. TDK sözlüğünde figür kelimesinin karşılığı olarak “bir dansı veya oyunu oluşturan ölçülü adımlarla beliren zincirleme hareketlerden her biri”54 tanımı yapılmış olsa da bu tanım dünya dans çevrelerine baktığımız zaman yanlış bir tanımlama olmaktadır. Tıpkı resim ve heykel sanatlarında olduğu gibi bale ve dans sanatında da

“figür” kavramı “poz” dediğimiz statik görüntüleri temsil etmektedir. TDK Sözlüğünde yapılan tanımlamanın bizim geleneksel danslarımız olan halk oyunlarımız için çok uzun süredir kullanılan ve yerleşmiş olan “figür” kavramından etkilendiği düşünülmektedir.

Türk halk oyunlarında ise “figür” kavramı oyunu oluşturan farklı hareket cümlelerinin her birine verilen addır. Bu gerek halk oyunları çevrelerinde gerekse akademik ortamda yerleşmiş bir kavram olduğu için bunun yanlışlığı tartışılmayacaktır ve bu kavram kullanıldığı şekli ile kabul edilmiştir.

Figürler mutlaka motiflerden oluşmak zorunda değillerdir. Bazen motiflerin kendisi doğrudan figür olarak karşımıza çıkabilir. Bu durum adımların birleşerek doğrudan figürü oluşturduğu anlamına gelmektedir. Bu duruma genellikle küçük ölçü sayılı (2/4, 4/4 vb.) oyunlara ait figürlerde karşılaşılır.

35 1.7.4. Oyun

Figürlerin tekrar edilmesi ve sıralanmasıyla oyunlar meydana gelir. Melodik ve ritmik açıdan farklı olan kısımlara bölüm adı verilir. Oyunlar çoğu zaman tek bölümlü olurlar. Tek bölümlü oyunlarda oyun aynı ölçü sayısı ve aynı metronom ile başlar ve biter.

Çok bölümlü oyunlarda ise bölümler arasında ya ölçü sayısı bakımından ya da metronom veyahut her ikisi bakımından da farklılık mevcuttur.

Figürlerdeki duruma benzer şekilde bir figür oyunun kendisi olabilir. Bu durumda bir motifin de kendisi direk oyun olarak karşımıza çıkabilir. Vücudun devinimi sonucunda, motifler, figürler ve bölümlerin bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Ancak bazı oyunlar bir motif ya da figürden de oluşabilmektedir. Söz gelimi, Adana üçayağı; 10 motif, 7 figür ve 4 bölümden oluşmaktadır.

Örnek olarak 6 birim zamandan meydana gelen bir figürün birim zamanlara göre adım dağılımı şu şekildedir;

1. adım: Sağ ayağın yere basılması 2. adım: Sol ayağın yere basılması 3. adım: Sağ ayağın yere basılması

4. adım: Sol ayağın yerden yukarı kaldırılması 5. adım: Sol ayağın yere basılması

6. adım: Sağ ayağın yerden yukarı kaldırılması

Bu durumda görüldüğü üzere birim zamanlarda oluşan adımları gruplamak gerekirse 1. ve 2. birim zamanlarda oluşan adımlar bir motif, 3. ve 4. birim zamanlarda oluşan adımlar ayrı bir motif, 5. ve 6. birim zamanlarda oluşan adımlar ayrı bir motif oluşturur. Burada dikkat edilmesi gerek husus 5. ve 6. birim zamanlarda oluşan motifin 3.

ve 4. birim zamanlarda oluşan motifin simetriği olmasıdır.

Motifler yukarıdaki örnekte verildiği gibi eşit birim zaman içerisindeki adımların birleşmesinden meydana gelmek zorunda değildir. Örnek olarak 9 birim zamandan oluşan ve birim zaman dağılımları 3+2+2+2 şeklinde olan zeybek türü oyunları vermek mümkündür. Bu oyunların birçoğunda ilk 3 birim zaman bir motifi sonrasında gelen 4 birim zaman bir motifi ve son 2 birim zaman da ayrı bir motifi oluşturmaktadır. Farklı figürlerde çoğunlukla baştaki 3 birim zamanlık ve en (F1=m1+m2+m2')sondaki 2 birim zamanlık motifler aynı şekilde tekrar edilirken aradaki 4 zamanlık motif değişerek figürün farklı bir figür haline gelmesine yol açar.

1.7.5. Bölüm

Halk oyunun en karmaşık birimidir. Bazen motif, bazen ise bir figür bölümü oluşturabilmektedir. Çoğu zaman da bunların birleşiminden oluşmaktadır. İcra edilen halk oyunlarında bölüm çeşitlilik göstermektedir. Tek bölümlü oyunlar, iki bölümlü oyunlar, üç bölümlü oyunlar gibi. Bazı bölgelerde daha fazla bölümlü oyunların da olduğu görülmektedir. Bölümler genellikle müziğin değişmesi referans alınarak oluştuğu görülmektedir. Çok bölümlü oyunlarda bölümler arasında ya ölçü sayısı bakımından ya da metronom veyahut her ikisi bakımından da farklılık mevcuttur.