Hakemlerin Bir Araya Gelmesi

Hakemler, Sıffin'de karar verdikleri gibi ramazan ayında bir araya geldiler683. - Vakıdî’nin ifadesine göre hakemler, şaban ayında bir araya gelmişlerdir-684 Dûmetu'1- Cendel'in Ezruh mıntıkasında buluştular.685 Hz. Ali, ramazan yaklaşması münasebetiyle Şureyh b. Hani komutasında dört yüz süvariyi yola çıkardı.686 Beraberlerinde Ebû Mûsâ ile Abdullah b. Abbas da vardı. İmamlığı Abdullah b. Abbas yapıyordu. Muâviye de Şamlılardan dört yüz süvariyi Amr b. el-Âs'la birlikte yola çıkardı. Bunların arasında Abdullah b. Ömer de vardı. İki taraf, Dûmetu'1-Cendel'in Ezruh mıntıkasında bir araya geldiler.687 Burası Şam ile Kûfe şehirleri arasında orta bir yerdedir. Buradan Kûfe'ye ve Şam'a dokuzar konaklık yol vardır.688

677

İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 280.

678

Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 249.

679

el-Belâzurî, Ensâb, III, 133.

680

İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, II, 680; Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ, I, 553.

681

İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 284.

682

en-Nahl, 16/91.

683

İbn Kuteybe, el-İmâme, I, 109.

684

İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 281; es-Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 175.

685

el-Belâzurî, Ensâb, III, 117; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, II, 670; İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 276.

686

İbn Sa’d, et-Tabakât, IV, 256; İbnu’l-Cevzî, el-Muntazam, V, 126; Şiblî, Asr-ı Saâdet, s. 101.

687

el-Belâzurî, Ensâb, III, 117; Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 243.

688

İki hakem bir araya gelince müzakerelere başladılar.689 İbn Kuteybe müzakerelerin günlerce sürdüğünü bazen alenen bazen de kapalı celseler halinde devam ettiğini, hatta bazen halkın anlaşmadan ümitlerini kestiğini bildirir.690 Amr b. el-Âs, müzakerede ilk olarak sözlerine Ebû Mûsâ’yı yücelterek başladı ve konuşmada ilk sözü ona vererek saygı duyduğunu gösterdi.691 Sıra kendisine geldiğinde Muâviye'yi halife olarak kabul etmesi için Ebû Mûsâ’yı zorladı ve onda ısrar etti. Ancak Ebû Mûsa, onun bu teklifini kabul etmedi.692 Sonra Amr b. el-Âs, oğlu Abdullah'ın halife olmasını kabul etmesi için Ebû Mûsâ'ya ısrar etti. Ebû Mûsâ, bu teklifi de kabul etmedi.693 Ebû Mûsâ, Abdullah b. Ömer'i halifeliğe tayin etmeleri için Amr b. el-Âs'a teklif getirdi. Amr b. el-Âs, bu teklifi kabul etmedi. Sonra ikisi birlikte Muâviye ile Ali'yi azledip halifeliğin şûrâ usulü ile tespitinde anlaştılar ki, insanlar beğendikleri birini halife olarak seçsinler. Bu esasta anlaştıktan sonra hakemler, insanların toplu olarak bekledikleri yere geldiler.694

Rivayetlere göre Amr b. As, Ebû Mûsa'ya konuşmada önceliği vererek695 şöyle dedi: “Ey Ebû Mûsa, kalk da üzerinde anlaşmaya vardığımız şeyi insanlara duyur.”696 Bunun üzerine Abdullah b. Abbas, Ebû Mûsa’yı uyardı.697 Onun hilekâr birisi olduğunu,698 eğer bir konuda ittifak etmişlerse ilk olarak Amr’ın konuşması gerektiğini bildirdi.699 Ancak Ebû Mûsa, beraber aynı konuda ittifak halinde olduklarını söyleyerek kalkıp insanlara konuşma yaptı.700 Allah'a hamd ve senâda bulunduktan sonra Rasûlullah'a salat ve selam getirerek şöyle dedi: “Ey insanlar! Bizler, ümmetin hilafet işini gözden geçirdik. Ve bu ümmetin işlerinin salaha ermesi ve başlarına gelen her türlü felaketin savuşturulabilmesi için bir konuda anlaştık ve fikir birliğine vardık.701 Kararımız şudur: “Ali'yi ve Muâviye'yi bu görevden uzaklaştırarak işi Müslümanların şurasına havale edelim. Onlar, arzu ettikleri birini başa geçirsinler. Ben şu anda Ali'yi ve Muâviye'yi görevden azlediyorum.702 Siz kendi işinizi yüklenin. Ve kendi aranızda ehil gördüğünüz birisini bu işe seçin.” Böyle dedikten sonra Ebû Mûsâ, kenara çekildi. Arkasından Amr b. el-Âs, ayağa kalkarak şöyle dedi: “Bu adamın

689

Şiblî, Asr-ı Saâdet, s. 101.

690

İbn Kuteybe, el-İmâme, I, 99.

691

ed-Dineverî, el-Ahbâr, s. 181.

692

el-Belâzurî, Ensâb, III, 124.

693

Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ, I, 575.

694

et-Taberî, Târîhu’r-Rusul, V, 70.

695

İbn Kuteybe, el-İmâme, I, 100; el-Mes’ûdî, Murûcu’z-Zeheb, II, 407.

696

el-Belâzurî, Ensâb, III, 124.

697

İbn Sa’d, et-Tabakât, IV, 256; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslam, III, 170; Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ, I, 575.

698

ed-Dineverî, el-Ahbâr, s. 182.

699

el-Belâzurî, Ensâb, III, 125.

700

Şiblî, Asr-ı Saâdet, s. 102.

701

ed-Dineverî, el-Ahbâr, s. 182.

702

söylediklerini işittiniz. O, kendi temsilcisi bulunduğu adamı (Ali'yi) görevinden azletmiştir. Ben de aynı şekilde onun adamını bu görevden azlediyor ve temsilcisi bulunduğum Muâviye'yi yerinde bırakıyorum. Çünkü o, Osman b. Affan'ın dostu ve velisidir. O, Osman'ın makamına geçmeğe daha layık ve hak sahibi bir kimsedir.”703

Daha sonra Ebû Mûsâ dönüp Amr b. el-Âs’a : “Senin gibisi yoktur.704 Allah seni muvaffak etmesin, sözünde durmadın ve küçüklük ettin.” diyerek şu ayeti okuyup serzenişte bulundu. “Senin durumun şu köpeğin durumuna benzer ki üstüne varsan dilini sarkıtıp solur, kendi haline bıraksan yine dilini sarkıtıp solur.”705 Amr ise ona: “Sen de aynen şuna benziyorsun, senin durumun da aynen kitaplar taşıyan eşekler gibidir.”706 ayetiyle bir göndermede bulundu.707

Mesudî, ikisinin de böyle bir konuşma yapmadığını, ancak Hz. Ali ve Muâviye’nin azledildiğini, Müslümanların istedikleri şahsı halife seçeceklerini bir sayfayı yazdıklarını rivayet etmektedir.708

Hz. Ali’nin öncü birliklerinin komutanı olan Şureyh b. Hani, bu hadise üzerine Amr b. As'ın üzerine atılarak onu kırbaçladı.709 Halk aralarına girdi.710 Ancak Amr'ın oğlu da kalkıp misillemede bulunarak Şureyh'i kırbaçladı. Olayın akabinde insanlar dağıldılar ve herkes kendi beldesine çekilip gitti. Amr b. el-Âs ve arkadaşları ise, Muâviye'nin yanına giderek onu halifelik selamıyla selamladılar. İbn Abbas ile Şureyh b. Hani, Hz. Ali'nin yanına gidip, Ebû Mûsa ile Amr'ın yaptıklarını ona anlattılar, Ebû Mûsâ'nın görüşünün zayıf olduğunu ve onun Amr b. el-Âs'a denk olamadığını aktardılar.711 Ebû Mûsa'ya gelince o, Hz. Ali'den utanarak kalkıp Mekke'ye gitti.712

İbn Kesir bu konu hakkında diyor ki: “Amr b. el-Âs, Müslümanların halifesiz bırakılmasının bu durumda önceki ihtilaftan daha büyük bir ihtilafa ve mefsedete sebebiyet vereceğini düşünerek Muâviye'yi görevde bıraktı. Bunda fayda mülahaza etti. Onun bu yaptığı bir ictihaddır. İctihad bazen hatalı olabildiği gibi bazen isabetli olabilir.”713

Ebu Mihnefin, Ebu Habbab el-Kelbî'den naklen anlattığına göre Hz. Ali, Amr b. el- Âs'ın bu yaptıklarını duyunca namazında Muâviye, Amr b. As, Ebu'1-A’ver es-Sülemî, Habib

703

ez-Zehebî, Târîhu’l-İslam, III, 171; İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 283.

704

el-Belâzurî, Ensâb, III, 118.

705

el-A’raf, 7/176.

706

el-Cum’a, 62/5.

707

el-Belâzurî, Ensâb, III, 118; Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ, I, 575.

708

el-Mes’ûdî, Murûcu’z-Zeheb, II, 411.

709

İbnu’l-Cevzî, el-Muntazam, V, 128.

710

ed-Dineverî, el-Ahbâr, s. 183.

711

İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 283.

712

el-Belâzurî, Ensâb, III, 119.

713

b. Mesleme, Dahhak b. Kays, Abdurrahman b. Halid b. Velid ve Velid b. Utbe'ye lanet etmeye başlamıştı. Onun kendilerine lanet okuduğunu duyan Muâviye de namazında Ali, Hasan, Hüseyin, İbn Abbas, Eşter en-Nehaî'ye lanet okumaya başladı.714 İbn Kesîr bu rivayetin sahih olmadığını söyler.715

Kaynaklarda geçen rivayetlerde râvîlerin genelinin ittifak ettiği husus Amr’ın Ebû Mûsâ’ya ihanette bulunduğu ve onu aldattığı görüşüdür. Kanaatimize göre Amr’ın Sıffin Savaşı’nın seyrini değiştiren “Kur’an sayfalarının mızrakların ucuna takılması”716 hareketi bir hilekârlık olarak görülse de tahkim olayında Amr ve Ebû Mûsâ’ya yönelik yöneltilen ithamların abartılı bir şekilde aktarıldığı kanaatindeyiz. Ebû Mûsâ’dan başlarsak, Hz. Ömer döneminde Basra valiliği yapmış717 birisinin bu kadar çabucak kanan, yumuşak başlı ve kısır görüşlü olamayacağı kanaatindeyiz. Yine rivayetlerde geçen Amr’ın ve Ebû Mûsâ’nın Hz. Ali ve Muâviye’yi hal’ etmesi718 ve daha sonra Amr’ın Muâviye’yi yerinde tutması719 meselelerinde de bir problem gözükmektedir. Çünkü Muâviye halife değildi ki hal’ edilsin ya da yerinde tutulsun. Muâviye kendisini halife değil velî yani ölünün intikamı ile vazifeli en yakın akraba olduğu iddiasında bulunuyordu.720 İbnu’l-Arabî bu konuda çok sert ifadeler kullanarak bu iddiaların art niyetli tarihçiler tarafından uydurulduğunu, bu rivayetlerin bâtıl olduğunu, bu mevzuda Amr’ın ihanetinin söz konusu olmadığını belirtmiştir.721 Yine İbnu’l- Arabî bazı tarihçilerin bunları hükümdarları için yazdığını söylemektedir.722 Lammens de Amr’ın, Ebû Mûsâ’yı aldatmasının mümkün olmadığını savunanlardandır. Ona göre böyle bir aldatma vukû bulmuş olsaydı bu büyük hile Hz. Ali’nin gücünü artırır, hadiseye şahit olan Iraklılar bunu kendilerine delil yapardı.723 Son derece zeki olan Amr’ın bütün bunları hesap etmemesi düşünülemez. Önkal, bu hususta şunları söyler: “Amr’ın Ebû Mûsâ’yı aldatarak ihanet ettiğine inanmamız mümkün değildir. Mes’ûdî’nin dediği gibi hakemler müzakereleri sonunda Ali’yi de Muâviye’yi de halifelikten uzak tutup işi, Müslümanların meşveretine bırakmaya karar vermişler, anlaşma metnine bu şekilde ittifak ettikleri hususları yazıp mühürledikten sonra birbirinden ayrılmışlardır.”724

714

el-Belâzurî, Ensâb, III, 118; et-Taberî, Târîhu’r-Rusul, V,71; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, II, 684.

715

İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 283.

716 İbn Kuteybe, el-İmâme, I, 95. 717 ez-Ziriklî, el-A’lâm, I, 114. 718 et-Taberî, Târîhu’r-Rusul, V, 70. 719

ez-Zehebî, Târîhu’l-İslam, III, 171.

720

Watt, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, s. 15.

721

İbnu'l-Arabî, el-Avâsım, s. 148.

722

İbnu'l-Arabî, el-Avâsım, s. 179.

723

Önkal, “Tahkim Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, s. 60.

724