Hadis ve Tarih Tenkit Sistemlerinin Karşılaştırılması

Batı geleneğinde tenkit fikrinin ve tarih araştırmaları bağlamında metodik tenkit düşüncesinin Rönesans’la birlikte önem kazanmaya başladığı söylenebilir. Matbaanın icadı, yeni kütüphanelerin kurulması, edisyon kritikli neşir faaliyetleri, millî tarih koleksiyonlarının yazılması gibi öncüller dolayısıyla XVIII. yüzyıldan itibaren önemi daha da artan tarih araştırmaları, tabiatıyla bu faaliyet sırasında takip edilmesi gereken usûl problemini de beraberinde getirmiştir. Girilen bu süreç, XIX. yüzyılın başlarında, en yalın ifadesiyle doğruyu yanlıştan ayırma işlevi gören tenkit yöntemlerinin oluşmaya başlamasıyla devam etmiştir. Belirtilen eleştiri yöntemlerinin tatbikiyle birlikte Batı dünyasında tarihe ciddi bir bilimsel hüviyet kazandırılmıştır. Ayrıca sistematik tenkit anlayışının gelişiminde, Kitab-ı Mukaddes ve diğer kutsal metinler hakkında gerçekleştirilen kaynak tespiti ve yorumlama ameliyeleri sırasında tarihî ve linguistik tenkit yöntemlerine başvurulması da ayrı bir katkı sağlamıştır. Keza tarih felsefesi alanında kabul gören telakkiler ve ileri sürülen nazariyeler, bazı filozoflar tarafından XIX. asrın “tarih yüzyılı” olarak adlandırılmasına yol açmıştır. Diğer taraftan, aynı yüzyılın özellikle ikinci yarısı,

181 _{Bk. İzmirli, Siyer, s. 26-27; Ahmed Naim, Tecrîd-i Sarîh Mukaddimesi, s. 38. Ayrıca krş. Ugan,}

Dinî ve Gayr-i Dinî Rivayetler, s. 58 vd.

şarkiyat araştırmacıları tarafından İslam’ın erken dönemleri hakkında hadisin vazgeçilemez nitelikte zengin bir tarihî potansiyele sahip olduğunun fark edildiği ve gerçekleştirilen hadis incelemelerinde tarih metodolojisinin yanı sıra tarihî tenkit yönteminden yararlanıldığı bir zaman dilimi olmuştur. Tenkidî tarihçilik bakımından yakalanan bu canlılık, takip eden yüzyılda da devam ettirilmiştir.183

XIX. yüzyıl, Osmanlı Dönemi tarihçiliği açısından da bir dönüm noktası olmuştur. Tanzimat dönemi öncesine kadar “İbn Haldun-vârî” düşünceler etrafında şekillenen tarih usûlü anlayışı, anılan yüzyılda Batılılaşma çabalarının da katkı vermesiyle tarih yöntemi ve yazıcılığı noktasında birtakım değişimler geçirmiştir. Bu bağlamda bakış, yöntem ve konu olarak tarihe yaptığı katkılarla İbn Haldun’un son temsilcisi kabul edilen Ahmed Cevdet Paşa; yanı sıra bazı çalışmalarında Fransız tarih usûlü ve felsefesine dair kaynaklara yer vermek suretiyle tenkidî tarih fikirlerinin yayılmasında pay sahibi olan Gelenbevîzâde Ahmed Tevfik Bey (ö. 1889) ve Ahmed Vefik Paşa (ö. 1891) gibi isimler örnek verilebilir. Keza tarih alanında gösterilen çabaların ve zihnî arayışların kurumsal anlamda somut bir göstergesi olarak bu sahada araştırmalar yapmak maksadıyla 1909’da kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni zikredilebilir.184

Buraya kadar kaydedilen süreci farklı bir gözle; ancak çarpıcı bir dille tasvir etmesi dolayısıyla Hüseyin Cahit’in [Yalçın] (ö. 1957) 1898 yılında sarf ettiği şu ifadelere yer verilmesi uygun olacaktır:

“Beğensek de beğenmesek de bizler bugün Avrupalılaşmak durumundayız… İbn Haldun’un tarih felsefesi, tarih biliminin çocukluk dönemine aittir. O zamandan bugüne, çocuk büyüdü; Almanya’da yetişkin bir delikanlı haline geldi; hatta yaşlanmaya bile başladı… Modern tarih bilimi Araplardan değil Avrupalılardan çıkmıştır”.185

183 _{Bk. Togan, Tarihte Usûl, s. 29-31; Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerine Tetkikler, s. 4-6; Özlem,}

Doğan, Tarih Felsefesi, s. 259; Tekineş, Ayhan, “Hadis ve Tarih: Metodolojik bir Karşılaştırma”,

HTD, 2004, II, S: 2, s. 7-8, 14-19.

184 _{Bk. Togan, Tarihte Usûl, s. xı, 157-166, 169-173; Akün, Ömer Faruk, “Ahmed Vefik Paşa”, DİA,}

II, 151; Halaçoğlu, Yusuf – Aydın, Mehmet Âkif, “Cevdet Paşa”, DİA, VII, 446; Arıkan, Zeki, “Tarih”, DİA, XL, 70-72; Özcan, Abdülkadir, “Tarih-i Osmanî Encümeni”, DİA, XL, 83-85.

İlgili dönemde tarih ve tarihçilik anlayışında yaşanan gelişmelerin serüveni için bk. Tekeli, İlhan – İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, s. 176-182; Arıkan, “Tarihçilik ve Tarih Anlayışı”, TCTA, I, 1584-1594.

185 _{Ussame Makdisi, “Osmanlı Oryantalizmi”, Oryantalizm - Tartışma Metinleri, ed. ve trc. Aytaç}

Yer verilen tespitler, XIX. yüzyıldan itibaren gerek Batı’da gerekse de Osmanlı’da tarih metodolojisi ve telakkisi bakımından kayda değer bir kırılma ve dönüşümün yaşandığını ortaya koymaktadır.186 _{Zikredilen evrilme bağlamında, bu} tez çalışması için yapılan taramalarda hadis ve tarih çalışmalarının üslup özellikleri ve tenkit sistemlerinin mukayesesine dair elde edilen malzeme daha da önemli hale gelmektedir. Hadis ve tarih metodolojilerinin birbiriyle ilişkisi konusunun geçmiş arka planı üzerinde durulabilirse de;187 _{bu çalışmanın amacı ve yukarıda çizilen} çerçeve doğrultusunda sözü edilen ilişkinin XIX. yüzyılın son yılları ve XX. yüzyılın ilk yarısı ile sınırlandırılması daha isabetli olacaktır.

Naklî bilgiye dayanma müştereğinde birleşen iki bilim dalı olan hadis ve tarihin tenkit sistemlerinin karşılaştırılmasının sebebi ve gereği bağlamında döneme ait bazı İslam tarihi ve siyer çalışmaları ipuçları vermektedir. Bu çerçevede ilk olarak; konuları farklı türdeki kaynaklara yayılmakla birlikte İslam tarihinin bağımsız bir ilim dalı şeklinde tedvin edilemediği tespitinden hareketle Mahmud Es‘ad Seydişehrî’ye (ö. 1918) resmi kanalla Türkçe özet bir kitap yazma emri verilmesi sonucunda kaleme alınan ve yazarın “Zaten işbu teşebbüs-i nâçizânem, bu bâbda atılan ilk hatvedir” notunu düştüğü Tarih-i Din-i İslam isimli çalışma örnek verilebilir. Seydişehrî’nin bu çalışmada, İslam tarihi kaynaklarının güvenilirliği vurgusunun yanı sıra doğuşu ve gelişimi en ince ayrıntısına varıncaya kadar bilinebilen tek dinin İslam olduğu çıkışının muhatabı açıklanmamaktadır. Ancak daha ötesinde, devrin teknolojik imkânları ile daha muntazam araştırmalar yapılabilirse de İslam tarihine yönelik eserlerin yazımı sırasında gösterilen samimiyet, nakle sadakat ve tahriften kaçınmak özelliklerinin o günün tarihçileri için

186 _{Aynı dönem, Türk Edebiyatı’nda da sistematik tenkit anlayışının temellerinin atıldığı ve kayda}

değer gelişmelerin yaşandığı bir zaman dilimi olmuştur. Bk. Uçman, Abdullah, “Tenkit”, DİA, XL, 462-465.

187 _{Hadis ve tarih/siyer arasındaki ilişkinin serüveni, metodik açıdan mukayesesi ve üslup farklılıkları}

hakkında geniş bilgi için bk. Togan, Tarihte Usûl, s. 34-35, 145-168; a.mlf., “Ortaçağ İslam Âleminde Tenkidî Tarih Telakkisi”, İTED, 1953, I, S: 1-4, s. 43-49; Muhammed Mustafa el-A‘zamî,

Menhecü’n-nakd ‘inde’l-muhaddisîn, s. 91-102; Polat, Hadis Araştırmaları, s. 188-193; Erul,

Bünyamin, Siyer Tedkikleri, s. 245-254; Tekineş, “Hadis ve Tarih: Metodolojik bir Karşılaştırma”,

HTD, 2004, II, S: 2, s. 8-14, 24-36; Yücel, Ahmet, “Hadis İlminde ‘Tarih’ Anlayışı ve ‘Hadis Tarihi’

Yazıcılığı”, TALİD, 2013, XI, S: 21, s. 271-278.

Hadis ve tarih ilişkisi bağlamında ortaya koydukları teorik mesailer sebebiyle Taberî (ö. 310/923), İbn Miskeveyh (ö. 421/1030), Bîrûnî (ö. 453/1061 [?]), Taceddin es-Sübkî (ö. 771/1370), İbn Haldun, Kafiyeci (ö. 879/1474), Şemseddin es-Sehâvî (ö. 902/1497) gibi tarihçi ve muhaddislerin ön plana çıktığı görülmektedir.

tasavvur edilemeyeceğini belirtmesi188_{, önemli ve nispeten erken bir zihnî söylem} niteliği taşımaktadır.

Tekâmül kanunlarına nazaran Avrupa’nın geçirmekte olduğu düşünsel ve sosyal evreleri Osmanlı tebaasının da yaşayacağı öngörüsünde bulunan Şehbenderzâde Ahmed Hilmi (ö. 1914) ise, ulema ve aydın sınıfları arasında giderek artan yabancılığa dikkat çekmekte ve bu noktada atılması gereken adımlardan birini de tahlil ve tenkide dayalı tarih kitapları yazmak olarak belirlemektedir. Doğu’da çok sayıda tarih kitabı yazıldığı; ancak istisnaları bir tarafa çoğunun tahlil ve tenkide yer vermediği, yalnız naklî bilgiye dayandığı, birbirleriyle tekrarlar içerdiği, kısmen İsrailiyat ve hurafeleri alabildiği tespitlerine yer veren Hilmi, bu durumun tarih felsefesinin ve tenkidî yazıcılığın yeniliği sebebiyle doğal karşılanması gerektiğini düşünmektedir. Emsalleri ile kıyaslandığı takdirde İslam tarihçilerinin kıymetli bir tetebbu hazinesi bıraktıklarını belirten Hilmi, habersiz kalınan bu öz birikim üzerinden Avrupalı araştırmacıların İslam’ı Musevîlik ve Hıristiyanlık tetkiklerinde kullandıkları yöntemlere başvurmak suretiyle çoktan incelemeye başladıkları bilgisini paylaşmaktadır.189

Mehmet Şemsettin Günaltay’ın (ö. 1961), genç araştırmacılara İslam ve Türk tarihi hakkındaki önde gelen yazar ve kaynakları tanıtmak maksadıyla kaleme aldığı

İslam’da Tarih ve Müverrihler isimli eserindeki açıklamaları, Seydişehrî ve Ahmed

Hilmi’nin yukarıdaki görüşlerinin bir nevi açılımı mesabesindedir. Günaltay, ortaya koydukları zengin birikime rağmen İslam tarihi yazarlarına Batılı münekkitler tarafından başlıca şu eleştirilerin yöneltildiğini kaydetmektedir: 1. Heyecan ve lirizmden uzak, kuru bir üslupla yazmak, 2. İntikatsız bir yazım usûlü takip etmek.

Günaltay ilk eleştirinin sebebini, Arap dili ve kültürüne aşina olmamanın yanı sıra kendilerine ait tarih metinlerindeki üslubu bu eserlerde de aramak yanılgısına düşülmesi şeklinde açıklamaktadır. Aslında ilmî eserler için böyle bir ifade tarzının daha uygun olacağını düşünen Günaltay, söz konusu eserlerin etkileyici bir havaya

188 _{Seydişehrî, Tarih-i Din-i İslam, s. 5-15.}

Seydişehrî’nin İslam tarihçiliğindeki yeri ve mezkûr çalışmasının önemi hakkında geniş bilgi için bk. Erdoğdu, Ali, Mahmud Esad Seydişehrî: Hayatı, Eserleri ve İslam Tarihçiliğindeki Yeri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), s. 46-50, 71-88.

büründürülmemesinin ve birbiriyle tezat oluşturan bilgilerin uzlaştırılmamasının sağladığı bir avantajla “Fakat bugün ilmî usûllerle tarihî tetebbuatta bulunacak zevatın da arayacakları bu gibi menbalar değil midir?” sorusunu yöneltmektedir. İkinci kusurun doğru ancak mutlak olmadığını savunan Günaltay; İslam tarihi yazarlarına, keşfetmekten ziyade kâşiflere veri sağlamayı hedefleyen, rivayetler arasında şahsi talil ve tefsirlere yer vermekten kaçınan, rivayetler karşısında münekkit hâkimler olmak yerine sadık birer nâkil olmayı tercih eden birer “istihbar[at] ve malumat koleksiyoncusu” gözüyle bakılmasının daha doğru olacağını düşünmektedir. Ancak ilk bakışta eksiklik gibi görünen bu durumu, sonraki araştırmacıları muhtemel şahsî tesirlerin hükmü altında kalmaktan alıkoyan ve günümüze sadece ilk yazarların kanaatleriyle uyuşan bilgi ve belgelerin ulaşmasını engelleyen bir amil olarak görmektedir.190

İslam tarihi noktasından buraya kadarki orta çizgide ve kısmen muhafazakâr sayılabilecek değerlendirmelere karşılık Celal Nuri’nin “mevki-i tarihî-i Ahmedî’yi” ön plana çıkarmak ve korumak maksadıyla yazdığı Hâtemü’l-Enbiya adlı siyer denemesinde farklı bir noktada konuşlandığı görülmektedir. Ana hatlarıyla, muhaddisler de dâhil Doğulu yazarların rivayet tenkidine ve muhakemeye yer vermedikleri; Batılıların ise araştırmalarını ileri safhalara taşısalar bile objektif davranamadıkları şeklinde özetlenebilen191 _{tespitlerinden hareketle hazırladığı bu} çalışmasında Celal Nuri, modern tarih anlayışının her şeye hakkını tam olarak vereceğini düşünmektedir. Nübüvvetin mahiyetine dair yapılacak tarihî araştırmaların, doğru bilinen birçok naklî bilgiyi yıkacağını192 _{savunan Celal Nuri,} bir bakıma yeni tarih metodolojisinin hakemliğini ve üstünlüğünü kabul eder görünmektedir.

Celal Nuri istisna edilmek şartıyla buraya kadarki tespitlere bir bütün halinde bakılacak olursa; İslam tarihi yazarlarının güvenilir birer ravi oldukları ve nakilci tarih üslubuyla ortaya konan mesainin aslında o günün araştırmacıları için sağlam ve

190 _{Günaltay, İslam’da Tarih ve Müverrihler, s. 3-9.}

191 _{Celal Nuri’nin, ilgili çalışmasının kapak sayfasına düştüğü şu not da dikkat çekicidir: “Garazkârân-}

ı Garp ve hurafe-perestân-ı Şark’a karşı mevki-i tarihî-i Ahmedî’yi muhafazaten yapılmış tecrübe-i kalemiyyedir”.

zengin bir birikim niteliği arz ettiği vurguları ağırlık kazanmaktadır. Tespit edilen bu vurguların, hadis-tarih usûlü kıyaslamalarında da kullanıldığı görülmektedir.

Doğrudan hadis ve tarih usûllerinin kıyaslandığı metinlere geçmeden önce konunun Batılı felsefe çalışmalarına yönelik hazırlanan reddiye çalışmalarına da uzanan bir boyutunun var olduğunu not etmekte fayda vardır. Bu bağlamda; Ludwig (Louis) Büchner’in (ö. 1899) Kraft und Stoff (1855) adlı meşhur kitabına İsmail Ferid’in (ö. 1852-?) yazdığı İbtal-i Mezheb-i Maddiyyûn (1312) isimli reddiye zikre şayandır.

İsmail Ferid, Hz. Muhammed’in (s.a) nübüvveti söz konusu edilince “Bu haberler bin üç yüz sene önceki zamana aittir. Gerek saadet devrinde ve gerek hicrî ilk asırda tarihçi yok idi ki bu haberler bize tarih vasıtasıyla ulaştı diyebilelim!” şeklinde serd edilebilecek muhtemel bir itirazı cevaplandırırken konuya dair önemli değerlendirmelerde bulunmuştur. Devrine göre tarih bilimine verilen önemi de yansıtan bu söylem karşısında İsmail Ferid, o zamanlarda tarihçi bulunmamasını buna ehil kimselerin bulunmamasına değil; Hz. Peygamber’in tarih bir tarafa Kur’ân’ın bile yazılmasını isteyen açık bir emrinin bulunmayışına bağlamaktadır. Sahabenin, Kur’ân’ın cem edilişinde bile sünneti araştırarak bid‘ate düşülebilir endişesiyle tereddüt yaşadıklarını hatırlatan İsmail Ferid, dolayısıyla onların tarih yazma fikrine sahip olmalarını gerektiren bir durumun bulunmadığı çıkarımında bulunmaktadır. Dahası İsmail Ferid, ilk iki asırda müstakil tarih kitapları yazılmamışsa da bunların ifa edeceği işlevi daha iyi karşılayan ve bir araya getireceği haberlerden daha sağlam nakiller içeren eserlerin yazıldığını söyleyerek muhatabına hadis kitaplarını adres göstermektedir. İsmail Ferid’e göre; bu çalışmaları tetkik edenler sadece sahih nasslara ulaşmakla kalmazlar, aynı zamanda o dönemin hadiseleri hakkında doğru bilgileri elde etme imkânı bulabilirler. Yine İsmail Ferid’in, yukarıdaki tespitlerle benzer nitelikte olmak üzere; hadislerin ve İslam tarihinin ilk ravileri pozisyonundaki sahabîlerin yalana başvurmalarının aklen yersiz olduğuna ve Hz. Peygamber’le İslamî ilimlerin ilk müdevvin ve musannifleri arasındaki ittisale vurgu yapması dikkatten kaçmamaktadır.193

Mustafa Sabri Efendi’nin (ö. 1954) kendi devrinde sıkça eleştirilen “çok evlilik, tesettür, boşanma, miras taksimi, zekât, çalgı” vb. meseleler hakkında mevcut İslamî hükümleri savunmak ve bunların esasında ilim adamları vasıtasıyla sonraları uydurulduğu fikrini gizliden besleyen kimselere karşı cevap vermek amacıyla

Beyânülhak’ta çıkan seri yazıları, önemli değerlendirmeler ve bağlam bilgileri

içermektedir. İlim ehlinin Kur’ân ve hadislerin zabtı hususunda o günün teknik imkânlarıyla bile henüz gerçekleştirilemeyecek bir özen gösterdiklerini belirten Mustafa Sabri, özellikle ricâl araştırmalarındaki hassasiyet dolayısıyla günümüze canlı bir tarih kesiti aktarıldığı, benzer bir mesainin ise Batı’da hazırlanan çalışmalarda görülemeyeceği düşüncesine yer vermektedir. İsnad esasıyla yazılmış bir hadis kitabının mütalaa edilişini, “kişinin kendisini şahitler ve tezkiyecilerle dolu bir mahkeme salonunda sanması”na benzetmektedir. Mustafa Sabri’ye göre bu alanda harcanan bütün çabalar, hadisleri geçmişe ait doğru bilginin en güvenilir kaynağı haline getirmektedir.194

Ravilere gösterilen özenin bir sonucu olarak; ıstılahları neredeyse bu doğrultuda şekillenen “usûl-i hadis”in yanı sıra “ilm-i ahvâlü’r-ruvât”ın “hadis ilminin” yanında “ilm-i muhaddisîn” şeklinde ayrı bir bilim dalı sayılabilecek genişlik ve hüviyette olduğunu düşünen Mustafa Sabri, devamında şu farazî soruyu yöneltmektedir: “Mesela kâinattaki vakaların bir akışı mesabesinde bulunan bir ‘tarih ilmi’nin mevsukiyetini teminen yanı başında mevzu ve müdevven bir ‘ilm-i müverrihîn’ var mıdır?”. Mustafa Sabri yine aynı çerçevede olmak üzere, herhangi bir tarih kitabının beğenilerek okunmasına karşılık yazarının güvenilirliğine dikkat edilmemesini eleştirmekte ve tarihin olaylara bina ediliyor görünmesinin okurları yanıltmaması gerektiği ikazında bulunmaktadır. Yazarların öznelliği dolayısıyla kimi zaman günümüze çok yakın olayların bile iç yüzünün kestirilememesini ve bu yüzden daha objektif diye meseleye dışarıdan bakan yabancı yazarlarının eserlerine başvurulmasını “tarih mesleğinin aczi” mesabesinde yorumlayan Mustafa Sabri,

194 _{Mustafa Sabri tam da bu noktada hadis gibi sağlam bir kaynaktan beslenmek yerine tarihî}

münakaşalara kapılmak suretiyle Şiilik benzeri büyük bir tefrikanın vücuda geldiğini söylemekte; böylelikle de konuyu, kelamî alt yapısını devreye sokan bir bakış açısıyla İslam düşüncesinin tarihî serüveniyle irtibatlandırmaktadır.

buradan hareketle şahsî görüşlerin karışması endişesiyle mana rivayetinin esaslı bir mesele olarak tartışılmasının ne kadar anlamlı olduğuna195 _{dikkat çekmektedir.}

Haşim Nahit Erbil’in (ö. 1962), Osmanlı Devleti’nin Avrupa karşısında geri kalış sebeplerini ve bu doğrultuda kurtuluş çarelerini ele aldığı Türkiye İçin Necat ve

İ‘tila Yolları (1331/1913) isimli çalışmasına196 _{da konu bağlamında yer verilebilir.}

Haşim Nahit, genelde İslam dünyasının ve özelde Osmanlı’nın geri kalış ve çöküş sebeplerini ele alırken ilk dâhilî ihtilaflar sırasında Kur’ân’ın keyfî yorumlara alet edildiği ve istenilen manada hadisler icat edildiği görüşüne yer vererek; bu kanaatini mevzû hadislerin çokluğu ve Buhârî’nin ezberinde bulunan hadislerin ancak çok az bir kısmını sahih bularak kitabına alması gibi argümanlarla temellendirmeye çalışmaktadır.197

Mustafa Sabri, Haşim Nahit’in Dozy’nin etkisiyle yaptığı tahminine daha önce temas edilen bu görüşleri198 üzerinde durarak muhatabını ilkesel açıdan ihtisası olmayan hadis alanında keskin hükümler vermekten ve Batılı ilim adamlarının ağzıyla konuşmaktan vazgeçmeye davet etmiştir. Bugün için mevzû rivayetlerin ayırt edilebilmesinin geçmişte ortaya konan ricâl külliyatının varlığına bağlı olduğunu vurgulayan Mustafa Sabri, ravilere ait hallerin olabildiğince teşhir edilmesinin arkasında daha muahhar araştırmalara veri sağlamak maksadının yattığını belirtmiştir. Devamında ise, yukarıdaki çıkışlara benzer olarak “Tarih yazanların her fıkrasını böyle müteselsil kefalete bağladıklarını gördünüz mü?” sorusunu yöneltmiştir.199 Mustafa Sabri’nin tartışma metinleri hep birlikte ele alındığı takdirde; oryantalist ve modernist söylemin yanı sıra, nassa dayalı birtakım dinî meselelerin sonradan meydana getirildiği düşüncesinde sahip ve kuvvetle muhtemel yer verilen iki düşünce biçiminden etkilenen üçüncü bir grubun daha muhatap alındığı görülmektedir.

195 _{Mustafa Sabri, Meseleler, s. 15, 38-44.}

196 _{Yazar ve çalışmaları hakkında geniş bilgi için bk. Haşim Nahit, Türkiye İçin Necat ve İ‘tila Yolları,}

s. xı-xxvı (Yayına hazırlayanların giriş yazısıdır).

197 _{Haşim Nahit, Türkiye İçin Necat ve İ‘tila Yolları, s. 21-23.} 198 _{Krş. Dozy, Tarih-i İslamiyyet, trc. Abdullah Cevdet, I, 162.}

Ancak Mustafa Sabri’nin ilgili çalışmasında Haşim Nahit’in görüşlerini en sık ilişkilendirdiği isim Musa Cârullah Bigi[yef]’tir.

Konuya daha farklı bir boyut kazandıran bir diğer tartışma ise, aslen

Encyclopaedia of Islam için Frantz Buhl (ö. 1932) tarafından hazırlanan “Âmine”

maddesinin İslam Ansiklopedisi projesi kapsamında çevrilmesiyle yaşanmıştır. Buhl’un, ilk olarak Hz. Âmine’nin kavmi arasındaki itibarı hakkında tereddüt aşılayan ve devamında ise annesinin Rasûl-i Ekrem’e hamile iken yaşadığı rivayet edilen durumları “hurafe” kabilinden gören değerlendirmeleri,200 _İslam-Türk Ansiklopedisi’nin “Âmine” maddesini hazırlayan Ahmet Hamdi Akseki tarafından

tenkit edilmiştir.

İlk mesele bağlamında Akseki, muhatabına ilkesel davranma çağrısında bulunarak; tarihin naklî ilimlerden olması yönüyle ona dair bir olayın kabul veya reddinin yine aynı türden bir delille yapılması ve siyer kaynaklarının hemfikir olduğu bir mesele karşısında ilgili ansiklopediyi hazırlayan şarkiyatçıların kendi görüşlerini ispat için aynı kuvvette bir delil bulmaları gerektiğini söylemektedir. İkinci meselede ise; yapılan hurafe nitelemesinin yerinde olmadığını kaydederek tarihen sabit bir şahsiyet olan Hz. Âmine’nin kendisine isnad edilen halleri görmesinin aklî olabilirliği üzerinde durmakla yetinmektedir.201

Buraya kadar farklı türdeki çalışmalara dağıldığı anlaşılan ve bu yönüyle zengin bir bağlam bilgisi sunan hadis ve tarihin metodolojik açıdan kıyaslanması meselesini bir hadis usûlü çalışmasına -muhtemelen o güne kadar ilk kez- taşıyan isim Babanzâde Ahmed Naim olmuştur. Bir önceki başlıkta görüldüğü üzere; Ahmed Naim, Leone Caetani’nin isnad sistemiyle ilgili iddiaları dolayısıyla açtığı parantezi, muhaddislerin ortaya koydukları usûlün objektifliğini ve kullandıkları ıstılahların ilmîliğini kıyaslayabilmek için tarih tenkidi prensiplerine yer vermek suretiyle devam ettirmiştir.

Ahmed Naim öncelikle “olayların bizâtihi kendisini” konu edinen tarihe o dönem itibarıyla tanımlanmaya çalışılan “pozitif bilimler” derecesinin çok uzağında olunduğuna; yine aynı “olayların illet, sebep ve sonuçlarını” ele alan tarih