İbn Hacer’in Hadis Usûlündeki Kaynakları

111 c- Ebû Nuaym el-İsfahânî; (ö. 430/1038) bu muhaddis, başta meşhûr eseri Hilyetü’l-evliyâ olmak üzere birçok eser yazmıştır. Buhârî ve Müslim’in Sahîhayn’e yaptığı müstahric ile şöhret yakalamıştır. İbn Hacer’e göre

“kendinden sonra gelenlere birçok şey bırakmıştır.”³⁸³

d- Kifâye ve el-câmii‘ li adâbi’ş-şeyh ve’s-sâmi‘; bu iki eser ve daha birçok eserin sahibi olan Bağdâdî, hadis usûlünde bir dönüm noktasıdır. İbn Hacer, İbn Nûkte’den şöyle bir alıntı yapmaktadır: “Her insâf sahibi bilir ki el-Hâtib’ten sonra gelen muhaddisler onun kitâblarının evlâdu-ıyâlidir.”³⁸⁴

e- el-İlmâ‘ ilâ ma’rife usûli’r-rivâye ve takyidi’s-semâ‘; bu eserin sahibi kâdı İyâz’dır. İbn Hacer’in, bu eser için “latif” sıfatını uygun görmesi kitâba olan hayranlığını göstermektedir.³⁸⁵

f- Mâlâ yeseu’l-muhaddise cehluh; bu eser Meyyânicî’ye aittir. Nureddin Itr; bu eserin yedi sayfa kadar küçücük bir cüzden oluştuğunu ve faydasız bilgiler içerdiğini birçok muhaddisin bilmemesi gereken bilgiler ihtivâ ettiğini belirtmiştir.³⁸⁶ Mahmûd Tahhân’a göre; İbn Hacer, kitâbın isminden dolayı yanılmış ve bu sebeple kitâbı usûl kaynaklarından addetmiştir.³⁸⁷

İbn Hacer’in ilk dönem usûl eserlerini eserinin girişinde tanıtması oldukça önemlidir. Çünkü yaşadığı dönemde böyle bir usûl yoktu. İbn Hacer, sadece eserlerin listesini vermekle yetinmemiş analizlerde de bulunmuştur.

112 Fethu’l-bârî’de isti‘mâl ettiği kaynaklar birkaç vecih ile çalışmalara konu olmuştur.

Örnek olarak Mu’cemu’l-musânefati’l-vâride fi fethi’l-bârî’yi verebiliriz.³⁸⁹ Tespit ettiğimiz kadarıyla İbn Hacer’in Nüzhetü’n-nazar’da istifade ettiği kaynaklar şunlardır:

Ramehûrmuzî. Hasan b. Abdurrahman b. Hallad; el-Muhaddisu’l-fasıl beyne’r-ravî ve’l-vâî.

Hâkim; Muhammed b. Abdullah İbnu’l-Bey‘, el-Mustedrek alâ sahîhayn.

İsfahânî. Ahmed b. Abdullah Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ ve Delâilu’n-nübüvve.

Bağdâdî. Ahmed b. Ali b. Sabit, Kifâye fi ilmi’r-rivâye ve el-câmiu li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘.

İbn Nükte. Ebû Bekr Muhammed b. Abdulgânî b. Ebû Bekr b. Şucâ‘, et-Takyid fi ruvâti’l-kutüp ve’l-mesânid ve tekmileti’l-ikmâl.

Kâdı İyâz. İbn Musa el-Yahsubî, el-İlmâ‘ fi usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘ ve eş-şifâ fi’t-ta‘rîf bi-hukûki’l-Mustafâ.

Meyyânicî. Ömer b. Abdulmecid b. Hasan, Mâlâ Yasau‘l-muhaddise cehluhu.

İbnu’s-Salâh. Osman b. Abdurrahman, b. Osman eş-Şehrezûrî, Ma‘rife envâi ulûmu’l-hadis.

Cubâî. Muhammed b. Abdulvahap Ebû Ali, er-Reddu alâ İbni’r-Ravendî ve Tefsirü’l-kebir.

İbnü’l-Arabî. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed, Aridetü’l-ahvazî şerhü’t-Tirmizî.

İbnü’r-Ruşeyd. Muhammed b. Ömer b. Muhammed Ebû Abdillah, Milu’l-aybe fimâ cumiâ bi-tuli’l-ğiybe ve mevridu’l-em‘ân fi’l-muhakeme beyne’l-imâmeyn el-Buhârî ve Müslim.

İbn Hibbân. Muhammed b. Hibban b. Ahmed, el-Musnedü’s-sahîh alâ’t-tekâsim ve’l-envâ, es-sikât ve’d-duafâ.

Buhârî. Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Muğiyre, el-Câmiu’l-müsned es-sahîh el-muhtasar min umûri rasûlillah ve sünenihi ve eyyâmihi.

İsfarânî. İbrahim b. Muahmmed b. İbrahim Ebû İshak, er-Risâle fi usûli’l-fıkıh, Humeydî. (ö. 488/1095) Muhammed b. Fetûh el-Ezdî, el-Cem‘u beyne’s-sahîhayn.

Makdisî. (ö. 355/966) Muhammed b. Tahir b. Ali b. Ahmed, Şurûtü’l-eimeti’s-sitte.

389 Selmân, Meşhûr Hasan, Mu‘cemu’l-musannefâti’l-vâride fî fethi’l-bârî, Dâru’l-Hicre, Medine, 1411, s.

241-244.

113 İsfarânî. Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temimî, el-Firak beyne’l-firak ve et-tahsîl fi usûli’l-fıkıh.

İbn Fûrek. (ö. 406/1015) Muhammed b. Hasan, Müşkilü’l-hadis ve beyânuh.

Şâfiî. Muhammed b. İdris b. Abbas, er-Risâle, el-Umm, İhtilâfü’l-hadis.

Bezzâr. Ahmed b. Amr b. Abdulhalik, Müsnedü’l-kebir, Müsnedü’l-kebir.

Taberânî. Süleyman b. Ahmed b. Eyyüp, Mu‘cemü’l-kebîr, Mu‘cemü’l-evsât ve Mu‘cemu’s-sağîr.

Nîsâbûrî. Hüseyin b. Ali b. Yezid, İbn Hacer, Nüzhe’de Nisâbûrî’nin; “gökyüzünün altında Sahîh’i Müslim’den daha sahîh kitâp yoktur” dediğini aktarmaktadır.³⁹⁰ Zehebî, Hüseyin b. Ali’nin Hâkim Ebû Abdillah’ın hocası olduğunu söyler. Hakkında geniş bilgi vermekle birlikte eserlerine yer vermemiştir. Bizim de eserinin ismini vermemizin nedeni budur. ³⁹¹

Dârekutnî. Ali b. Bağdadi b. Ahmed, es-Sünen, Mu’telef ve’l-muhtelef ve

el-‘İllel,

Tirmizî. Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre (Yezid), el-Câmi‘(Sünen-u Tirmizî), Şemâil ve İleli’t-Tirmizî,

Hattâbî. Hamd b. Muhammed b. İbrahim Ebû Süleyman, Meâlimü’s-sünen, Garibu’l-hadis ve İslâhu galâti’l-muhaddisin.

Abdurrahman İbn Mehdî. Ebû Saîd Abdurrahman b. Mehdî b. Hassan el-Basrî (ö. 198/813), Nureddin Itr, Abdurrahman b. Mehdî’ye ait Kutubi’s-sitte’de rivâyetlerinin var olduğunu yazar; fakat eserlerinden söz etmez.³⁹²

Kattân. Yahya b. Said Ferûh (ö. 198/813), Zehebî, Büyük muhaddis Yahya b. Said hakkında on iki sayfalık bilgi vermekte eserlerinin günümüze ulaşmadığından olsa gerek eser ismi vermemektedir.³⁹³

İbn Maîn. Ebû Zekeriya Yahya b. Avn (ö. 233/848), Ma‘rifetü’r-ricâl ve’t-tarih ve’l-‘ilel.

İbnü’l-Medenî. Ali b. Abdullah Cafer Ebu’l-Hasan, el-Esmâ ve’l-Künyâ, İhtilâfü’l-hadis, İlelü’l-hadis ve Ma‘rifetü’r-ricâl.

Râzî. Ebû Zür‘a Ubeydullah b. Abdulkerim, ed-Duafâ.

390 İbn Hacer, Nüzhetü’n-nazar, (thk. Nureddin Itr), s. 57.

391 Zehebî, Şemsüddin, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, (thk. Komisyon-Şuayb Arnavut’un başkanlığında-Muessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1422, XVI, s. 52-59.

392 İbn Hacer, a.g.e., (thk. Nureddin Itr), s. 65.

393 Zehebî, a.g.e., IX, s. 176-188.

114 Râzî. Muhammed b. İdris Ebû Hâtım, (ö. 277/890) el-Kezzâbûn ve’l-Metrûkûn min Ashâbi’l-hadis, Kitâbü’d-duafâ, el-Cerh ve’t-ta‘dil ve ‘İllel.³⁹⁴

Nesâî. Ahmed b. Şuayb b. Ali b. Sinan Ebû Abdirrahman, es-Sünenü’l-kübra, ed-Duafâ ve’l-Metrûkîn ve Amelü’l-yevm ve’l-leyl.

İbn Mâce. Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd, es-Sünen.

Hammâd. İbn Zeyd b. Dirhem, h. 179 yılında vefât eden Hammâd b. Zeyd’in hayatını ele alan İmâm Zehebî, kendisine ait bir eserin olmadığını yazmaktadır.³⁹⁵

İbn Uyeyne. Süfyan b. Uyeyne b. Meymûn, Cüz’u hadis süfyan b. uyeyne.

Amr. İbn Dînâr Ebû Muhammed el-Mekkî, 400 ile 950 arasında merviyâtı olduğu kayıtlarda geçmektedir.³⁹⁶

İbn Cüreyc. Abdulmelik b. Abdulaziz, es-sünen fi’l-hadis.

İbn Hüzeyme. Ebû Bekr Muhammed b. İshak b. Hüzeyme b. Müğîre b. Salih b.

Bekr, Sahîh-i İbn Hüzeyme, et-Tevhid ve Fevâidu’l-fevâid.

İbn Kuteybe. Abdullah b. Müslim Ebû Muhammed, eş-Şi‘r ve’ş-Şuarâ, Müşkilü’l-Kur’ân garibi’l-Müşkilü’l-Kur’ân ve Te’vilü’l-hadis.

Tahâvî. Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selame, Müşkilü’l-âsâr, Meâniyü’l-âsâr ve Ahkâmu’l-Kur’ân.

Cessâs. Ahmed b. Ali Ebû Bekr er-Razî, Ahkâmu’l-Kur’ân ve Şerhu muhtaseri’t-Tahâvî.

Bâcî; Süleyman b. Half Endülüsî, Şerhü’l-muvattâ.

İbn Dakîki’l-Îd. Muhammed b. Ali b. Vahb Ebu’l-Feth, Muhtasaru ulûmi’l-hadis, el-İktirâh, el-İlmâm fi ehâdisi’l-ahkâm, el-İmâm fi şerhi’-ilmâm ve İhkâmu’l-ahkâm bi-şerh umdeti’l-ahkâm.

Cuveynî. Abdullah b. Yusuf b. Abdullah b. Yusuf, et-Tabsira ve’t-tezkira fi’l-fıkıh.

İbn Şeybe. Yakup b. Salt b. Asfûr, Müsnedu Ömer b. Hattâb.

Bağdâdî. Ebû Ubeyd Kasım b. Selâm, el-Emvâl, Fedâilü’l-Kur’ân ve Garibi’l-hadis.

İbn Kudâme. Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Muğnî, el-Mukni‘ ve Ravdatü’n-nazır fi usûli’l-fıkıh.

Herevî. Ahmed b. Muhammed b. Abdurrahman, Kitâbü’l-garibeyn.

394 Hatâmele, Abdulmehdi Mahmûd, Ma‘hedu dirâsâti’l-hadîsi’n-nebevî, Meceletü’l-Hadîs, Selancur, Malezya, 2015, Yıl, V, sy. X, s. 79.

395 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, VII, s. 457-466.

396 Zehebî, a.g.e., V, s. 307.

115 İsfahânî. Muhammed b. Ebû Bekr Ömer, Letâifü’l-meârif ve Ganî bi’l-fevâidi’l-hadisiyye.

Zemahşerî. Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, Keşşâf, el-Fâik fi garibi’l-hadis ve Esâsü’l-Belâğe.

Cezerî. Mübârek b. Muhammed İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-usûl, en-Nihâye fi garibi’l-hadis.

İbn Abdilberr. Yusuf b. Abdullah Ebû Amr, et-Temhîd şerhu’l-muvattâ, Câmiu beyâni’l-ilm ve el-İztizkâr li mezâhib-i ulemâi’l-emsâr.

Ezdî. Abdulganî b. Said b. Ali b. Said, el-Mu’telef ve’l-Muhtelef.

Surî. Muhammed b. Ali b. Abdullah, bu zatın vefat tarihi h. 441’dir. Ezdî’nin Öğrencisidir. İbn Âsakir, bu zata dair bilgi on satırı geçmemektedir. Eser yazdığına dair bir bilgi yoktur demektedir.³⁹⁷

Müslim. İbn Haccâc el-Kuşeyrî, el-Müsnedü’s-sahîhi’l-muhtaser bi nakli’l-adl ani’l-adl ilâ rasûlillah ve el-Vahdân.

Şeybânî. Hasan b. Süfyan b. Amir b. Abdulaziz b. Nu’man b. Atta, Müsnedü’l-kebir, Erbâîn.

Cüzecânî. İbrahim b. Yakup b. İshak, el-Cerh ve’t-ta‘dil ve ed-Duafâ.

Sayrafî. Muhammed b. Abdullah Ebû Bekr, Şerhü’r-risâle.³⁹⁸

Sevrî. Süfyan Ebû Abdillah b. Süfyan b. Said b. Mesrûk, Hadis Süfyani’s-Sevrî.

Horâsânî. Muhammed b. İshak b. İbrahim b. Mihran, Müsnedü’l-kebir, el-Baytûte.

İsbâhânî. Abdullah b. Muhammed b. Cafer b. Hayyan, Zehebî, İbn Cafer’e ait birçok eserin adını vermektedir: es-Sünne, el-‘Azame, Tabakâtü’l-muhaddisîn ve Sevâbu’l-amel.³⁹⁹

el-Alâî. Halil b. Abdullah Keykeldî, Câmiu’t-tahsil li-ahkâmi’l-merâsil.

İsfahânî. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Selefe, birçok eserin yazarıdır;⁴⁰⁰ el-Arbaîn el-belediyye, Kitâbü’s-sefine, el-Vecîz fi’l-mucâz ve’l-mucîz.⁴⁰¹

Burdânî. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Ebû Ali, Hanbelî mezhebine mensup bu âlim hakkında Zehebî, şu açıklamayı yapmaktadır: “Peygamber Efendimizin rüyaları

397 İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. Hüseyin b. Hibetullah, Târihu Dımeşk, (thk. Amr b. Garâme), Dâru’l-Fıkr, Beyrut, Lübnan, 1415/1995, LVIII, s. 370, No: 6802.

398 Şirâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf, Tabakâtü’l-fukahâ (thk. İhsan Abbâs), Dâru Râidi’l-Arabî, Beyrut, Lübnan, ts. s. 111.

399 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, XVI, s. 277-280.

400 Kehâle, Ömer b. Rıza b. Muhammed Râgıb b. Abdülganî, Mu‘cemu’l-muellifîn, Muessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1414, III, s. 67.

401 Salih, Hasan Abdülhamid, el-Hafız Ebû Tahir es-Selefî, Muessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1977, s. 165.

116 hakkında bir ciltlik kitâp yazmıştır.”⁴⁰² Burdânî’nin yazmış olduğu bu eserin ismini bilmemekteyiz.

İbn Mende. Muhammed b. İshak b. Yahya Ebû Abdillah, Fethu’l-bâb fi’l-künâ ve’l-elkâb, Esâmî meşayiği’l-Buhârî ve Fadlu’l-ahbâr ve Şerhu mezâhib-i ehli’l-âsâr.

İbn Ebî Dâvûd. Ebû Bekr Abdullah b. Süleyman b. Eş‘as b. İshak b. Beşir b. Şidâd, Kitâbü’l-mesâhif, (thk. Muhibüddin Abdussübhan Vâiz), Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye el-Ulâ, Beyrut, 1995.

İbn Ebî Hayseme. Ebû Bekr Ahmed Züheyr b. Harb, Tarihu ruvâti’l-hadis.

İbn Mekûlâ. Ali b. Hibetullah, el-İkmâl fi ref‘i-l-irtiyâb ani’l-müteşâbih mine’l-esmâi ve’l-künâ ve’l-ensâb.

İskenderânî. Mansûr b. Selim⁴⁰³ Hemdanî, Zeyl alâ tezyili İbn Nukte ala’l-ikmâl ve Tarihü’l-İskendiriyye.⁴⁰⁴

İbnu’s-Sabunî. Muhammed b. Ali b. Mahmûd Cemalüddin Ebû Hamid, el-Mu’telef ve’l-Muhtelef.⁴⁰⁵

Zehebî. Muhammed b. Ahmed b. Osman Ebû Abdillah, Siyeru a‘lâmi’n-nubelâ, Mizânü’l-i‘tidâl, el-Muğni fi’d-duâfa, el-Müştebih fi esmâi’r-ricâl,

İbn Sa‘d. Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Hâşimî, Tabakâtü’l-kübrâ ve Tabakatu’s-suğrâ. İbn Sa‘d’a nispet edilen bu iki eser dışındaki diğer eserlerin nispetinde sorun vardır.⁴⁰⁶

İclî. Ahmed b. Abdullah b. Salih, es-Sikât, Bu eseri İbn Hacer’in hocası tertip etmiştir.⁴⁰⁷

İbn Şâhin. Ömer b. Ahmed b. Osman b. Ahmed b. Muhammed b. Eyyüp b. Ezdâd, Tarihu esmâi’s-sikât, Nâsihu’l-hadis ve mensûhu, Tarihu esmâi’d-duafâ ve’l-mesâkîn.

Cürcânî; Abdullah b. Âdî b. Abdullah b. Muhammed b. Mübarek b. Kattan, Kâmil fi’l-cerh ve’t-ta‘dil ve men revâ anhu’l-Buhârî.⁴⁰⁸

402 Zehebî, a.g.e., XIX, s. 220.

403 İbn Hacer, bu âlimin babasının ismini ‘Selim’ Sin’in fethası ile vermektedir. Bkz. Nüzhatu’n-nazar, (thk. Nureddin Itr), s. 127.

404 İbn Cemaâ, Meşîhâtu kâdıyi’l-kudât, (thk. Muvafık b. Abdülkadir), Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut, 1408/1988, I, s. 339.

405 İbn Hacer, Nüzhetü’n-nazar, (Nureddin Itr), s. 128.

406 İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Mani‘ el-Hâşimî, et-Tabakâtü’l-kübrâ, (thk. Ziyâd Muhammed Mansûr), Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medine-i Münevvere, 1408, I, s. 58.

407 Sezgin, Fuat, Tarihü’t-Türâsi’l-Arabî, I, s. 278.

408 Cehâtir, Ebû Nasr Abdullah Hundikâr, İbn Adî Cürcânî ve cuhuduhu fî ilmi’l-cerh ve’t-ta’dil mi hilâl kitâbihi ‘el-kâmil fî duâfâi’r-ricâl, Câmiatü’l-İslâmî, Malezya, 2001, s. 3.

117 Kelâbâzî; Ahmed b. Muhammed b. Hüseyin Ebû Nasr, Ricâlu sahîhi’l-Buhârî.

Kelâbâzî’nin eseri bu isimle meşhûr olmuşsa da eseri tahkik edip yayınlayan el-Leysî’ye göre eserin tam adı: el-Hidâye ve’l-irşâd fi ma‘rife ehli’s-sika ve’s-sudâd ellezine ahrece lehum el-Buhârî fi’s-sahîh’ şeklindedir.⁴⁰⁹

İbn Menceveyh. Ahmed b. Ali b. Muhammed b. İbrahim Ebû Bekr, Ricâlu sahîhi Müslim, İbn Hacer’e göre İbn Menceveyh, İbn Hibbân’ın sözlerini olduğu gibi ona âtıfta bulunmadan kitâbına almıştır.⁴¹⁰

Ceyyânî; Hüseyin b. Muhammed b. Ahmed, Takyidü’l-muhmel ve Temyizü’l-müşkil. Nureddin Itr’a göre müellif, bu eserde Sahîhayn’de var olan sorunlara çözüm üretmeye çalışmıştır.⁴¹¹

Makdisî; Abdulgani b. Abdulvahid b. Ali b. Surûr, Umdetü’l-ahkâm, el-Kemâl fi esmâi’r-ricâl.

Mizzî. Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf Ebu’l-Haccâc, Tuhfetü’l-eşrâf bi-ma‘rifeti’l-etrâf ve Tehzibü’l-kemâl fi esmâi’r-ricâl.

Berdicî. Ahmed b. Harun b. Ruh, el-Esmâu’l-müfrede. Nureddin Itr, Nüzhetü’n-nazar’da yer alan ‘Ebû Bekr b. Ahmed’ şeklindeki bilgiyi verdiğimiz gibi vererek tashîh etmiştir.⁴¹²

İbnü’l-Ferrâ. Muhammed b. Hüseyin b. Muhammed b. Half, Ahkâmu’s-sultâniyye ve Ahkâmu’l-Kur’ân.

Ebû Amr. Ömer b. Ahmed b. Osman Ebû Hafs, Zehebî, bu zatı tevsîk etmekte ancak eserlerinden söz etmemektedir.⁴¹³

Nüzhetü’n-nazar’da tespit edebildiğimiz bu liste, İbn Hacer’in kaynak zenginliğini göstermektedir. İbn Hacer’in en-Nüket’te başvurduğu kaynakları da bu listeye eklediğimizde kaynak sayısında artış olacağı kesindir.

Belgede İbn Hacer el-Askalânî'nin (ö. 852/1448) hadis usûlündeki özgünlüğü (sayfa 125-131)