Greenberg’in Adalet Kuramları Sınıflandırması

Örgütsel adaletin kuramsal temelleri incelendiğinde, Homans (1958)’ın Sosyal Değişim Kuramı ve Adams (1965)’ın Eşitlik Kuramı ile şekillenmeye başladığı görülmektedir (Greenberg, 1987a, s.11). Örgütsel adalete temel oluşturan birçok kuram ortaya atıldığından, Greenberg (1987a) bu kuramları sınıflandırma yoluna giderek, rekatif- proaktif ve süreç-içerik kuramları şeklinde açıklamaya çalışmıştır. Tablo 1’de Greenberg (1987a, s.16)’in adalet kuramlarını sınıflandırmada temel aldığı açıklayıcı sorulara yer verilmiştir:

21

Tablo 1: Greenberg’in Adalet Kuramları Sınıflandırma Kriterleri

Kuram Açıklayıcı Sorular

Reaktif İçerik Çalışanlar eşit olmayan kazanımlara nasıl tepki gösterirler?

Proaktif İçerik Çalışanlar kazanımların eşit olması için neler yaparlar? Reaktif Süreç Çalışanlar adil olmayan politikalara veya uygun

prosedürlere nasıl tepki gösterirler?

Proaktif Süreç Çalışanlar adil politikalar ve prosedürlerin oluşması için neler yapabilirler?

(Greenberg, 1987a, s.16’dan alınmıştır)

Tablo 1’de de görüldüğü gibi Greenberg (1987a), adalet kuramlarını sınıflandırabilmek için, çalışanların adil olmayan uygulamalara verdikleri tepkileri ve adil olmayan uygulamaların ortadan kalkması için yapılabilecekleri üzerinde durmuştur. Reaktif kuramlar, kişilerin örgüt içindeki adaletsiz uygulamalardan kaçınması üzerine yoğunlaşmakta olup, adaletsizlik durumlarında gösterilen tepkileri incelemektedir. Proaktif kuramlar ise reaktif kuramların tersine, adaletsiz uygulamalardan kaçınmak yerine, kişilerin örgüt içinde adaleti sağlamaya yönelik sergiledikleri yapıcı davranışlar üzerinde durmakta olup kişilerin buna yönelik çabalarını konu almaktadır (Greenberg, 1987a, s.10) Süreç kuramları, çalışanların örgüt içinde elde ettikleri kazanımlar üzerinde dururken, örgütsel kararların alınmasında ve uygulanmasında kullanılan süreçlerin adaleti üzerine yoğunlaşmaktadır. İçerik kuramları ise dağıtımı gerçekleşen kazanımların adilliği üzerinde durmaktadır (Greenberg, 1987a, s.10). Tablo 2‘de, Greenberg (1987a, s.10)’in adalet kuramları sınıflandırmasına yer verilmiştir:

Tablo 2: Greenberg’in Adalet Kuramları Sınıflandırması

Reaktif - Proaktif Boyutu İçerik-Süreç Boyutu İçerik Süreç Reaktif Reaktif-İçerik Kuramları

Örnek: Eşitlik Kuramı (Adams, 1965)

Reaktif-Süreç Kuramları Örnek: Prosedür Kontrolü Kuramı (Thibaut ve Walker, 1975)

Proaktif

Proaktif-İçerik Kuramları Örnek: Adalet Yargı Kuramı

(Leventhal, 1976,1980)

Proaktif-Süreç Kuramları Örnek: Dağıtım Tercihi Kuramı (Leventhal, Karuza ve Fry,1980) (Greenberg, 1987a, s.10’dan alınmıştır)

22 a) Reaktif-İçerik Kuramları

Bu kuramlar, çalışanların örgüt içindeki adil olmayan davranışlara gösterdikleri tepkiler üzerine odaklanmaktadır (Eker, 2006, s.7). Kıyaslamalardaki olumsuzluklar, çalışanları diğer kişilerle ilişkilerinde ortaya çıkan eşitsizliği gidermek için performansını düşürme gibi birtakım davranışsal, tutumsal ve kazanımlara ilişkin algılarını değiştirme gibi psikolojik tepkiler göstermeye yönlendirmektedir (Greenberg, 1990, s.401). Olumsuzluk algılayan kişiler, depresyondan şiddetli taşkınlıklara kadar varan çeşitli tepkiler vermektedirler (Greenberg, 1987a, s.12). Bu kuramların en önemlileri, Homans’ın (1958) Sosyal Değişim Kuramı, Adams’ın (1965) ve Walster vd.’nin (1973) Eşitlik Kuramı ve Crosby’nin (1976) Göreli Yoksunluk Kuramı’dır. Bu kuramlar, örgütsel adalet kuramlarının gelişiminde incelendiği gibi, dağıtım konusunda eşitlik algılamasının üzerinde durmuş ve eşitsizlik durumunda kişiler tarafından verilebilecek çeşitli tepkileri değerlendirmiştir. Özet olarak, Greenberg (1987a), reaktif-içerik kuramları kapsamında değerlendirdiği çalışmalar, adil olmayan durumlara verilebilecek tepkiler üzerinde yoğunlaşmaktadır.

b) Proaktif - İçerik Kuramları

Reaktif-içerik kuramları, kazanımların adil ve adil olmayan dağıtımına çalışanların gösterdikleri tepkileri konu alırken; proaktif-içerik kuramları, çalışanların kazanımların dağıtımındaki adaleti sağlamaya yönelik çabaları üzerine odaklanmaktadır (Yürür, 2005, s.112). Leventhal (1976)’ın Adalet Yargı Kuramı ve Lerner (1977)’in Adalet Güdüsü Kuramı, bu kuramlar arasındandır (Greenberg, 1987a, s.12). Daha önce de belirtildiği gibi, Adalet Yargı Kuramı’na göre, kazanımların dağıtılmasında tek bir seçeneğe göre karar vermekten ziyade, faklı seçenekler dikkate alınarak adil dağıtımın sağlanacağı üzerinde durulmuştur.

Lerner (1977)’in Adalet Güdüsü Kuramı’na göre (Lerner, 1977, s.36-45; akt. İçerli, 2010, s.75), dağıtım uygulamalarını açıklamak için çeşitli adalet ilkeleri üzerinde durulmalıdır. İçerli (2010, s.75), Adalet Güdüsü Kuramı’nda rekabetçi adalet, eşit paylaşım adaleti, eşit temelli paylaşım adaleti ve gerçek adalet ilkesi olmak üzere dört ilkenin öne çıktığını belirtmektedir. Rekabetçi adalet ilkesine göre dağıtım, çalışanların performansına göre yapılmalıdır. Eşit paylaşım adaleti ilkesine göre dağıtımlar sayısal açıdan eşit; eşit temelli paylaşım adaleti ilkesine göre ise çalışanların katkıları dikkate alınarak yapılmalıdır. Gerçek adalet ilkesine göre ise dağıtımlar, çalışanların ihtiyaçlarının karşılanmasına

23

yönelik olmalıdır. Adalet Yargı Kuramı ve Adalet Güdüsü Kuramı, çalışanların kazanımlarının neye göre dağıtılacağına yönelik fikirler içermelerinden dolayı Greenberg (1987a)’in sınıflandırmasında, proaktif içerik kuramları arasında yerlerini almışlardır. Reaktif ve proaktif içerik kuramları, kazanımların dağıtılması konusundaki adil veya adil olmayan uygulamalara çalışanların verdikleri tepkileri ve kazanımların dağıtımında adaleti sağlama çabalarını ele aldıklarından, dağıtım adaletini açıklayıcı kuramlar olarak değerlendirilmektedir (Chan, 2000, s.72).

c) Reaktif - Süreç Kuramları

Süreç kuramlarına göre, hukuki olaylarda verilen hükümlerin olumlu olup olmamasına bakılmaksızın, kullanılan prosedürler süreç kontrolünü içerdiği sürece alınan kararlar adil olarak algılanmaktadır (Greenberg, 1987a, s.14). Thibaut ve Walker (1978, s.541-566)’ın geliştirdiği Prosedür Kontrolü Kuramı, kişilerin karar alma süreçlerine yönelik verdikleri tepkileri incelediğinden, Greenberg (1987a) tarafından reaktif süreç kuramları içinde değerlendirilmiştir.

d) Proaktif - Süreç Kuramları

Rekatif-süreç kuramlarında, bireylerin örgüt yönetimin dağıtım kararları alma süreçlerine yönelik tepkiler incelenirken; proaktif süreç kuramlarında örgütlerdeki dağıtım kararlarının hangi ilkelere göre dağıtılacağı üzerinde durulmuştur. Bu grupta Leventhal Karuza ve Fry (1980)’ın Dağıtım Tercihi Kuramı yer almakta olup, adil uygulamaların gerçekleştirilebilmesi için hangi yöntemlerin kullanılması gerektiğine ilişkin bilgiler içermektedir (Greenberg, 1987a, s.15).