Genel Olarak Medenî Usul Hukukuna Hâkim Olan İlkeler

Medenî usul hukukuna hâkim olan ilkeler³, usul hukukunda yıllar boyunca süren uygulamalar sonunda varılan temel ilkeleri ifade etmektedir⁴. Bir başka deyişle, medenî usul hukuku alanında, yargılamanın yönlendirilmesinde ve yargılamaya şekil verilmesinde bazı usulî ilkelerin önemine inanılmaktadır⁵. Hatta usul hukukunun bazı ilkelere dayanmak zorunda olduğu dahi ifade edilmiştir⁶. Ve hatta, tamamen hâkimin kontrolü altında cereyan eden bir yargılama sisteminin, medenî usul hukukunun amacına ulaşmasını dahi tehlikeye düşürebileceği; bu nedenle yargılamanın bazı temel ilkelere dayanmak zorunda olduğu, kanun koyucuların da bu ilkeleri dikkate alması gerektiği ileri sürülmüştür⁷. Söz konusu ilkelerin çoğunun pozitif bir hukuk kuralı olarak ifade edilmiş olmadığı, bazı pozitif hukuk kurallarının yardımı ile elde edildikleri belirtilmekte⁸ ise de, bu ilkelerin bir kısmının Anayasa’da, diğer kısmının da Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nda⁹ açık veya zımnî olarak yer aldığı da

3Bu konuda geniş bilgi için bkz. BOMSDORF H: Prozessmaximen und Rechtswirklichkeit, Berlin 1971; LEIPOLD D: Verfahrensbeschleunigung und Prozessmaximen (Festschrift für Hans W.

Fasching, Wien 1988 s. 329-354); BAUMANN J: Grundbegriff und Verfahrensprinzipien des Zivilprozessrechts, 2. Auflage, Stuttgart-Berlin-Köln-Mainz 1979; GRUNSKY W: Grundlagen des Verfahrensrecht, 2. Auflage, Bielefeld 1974; PRÜTTING H: Die Grundlagen des Zivilprozesses im Wandel der Gesetzgebung (NJW 80 s. 361-378); SCHILKEN E: Zivilprozessrecht 5. Auflage, Köln-Berlin-München 2006 s. 181 vd.; DAMRAU: Die Entwicklung einzelner Prozessmaximen seit der Reichscivilprozessordnung von 1877, Tübingen 1975; STÜRNER R: Verfahrensgrundsaetze des Zivilrozesses und Verfassung (Festschrift für Baur, Tübingen 1981 s. 647-672); ARENS P/LÜKE G:

Zivilprozessrecht, Erkenntnisverfahren, Zwangsvollstreckung, 9. Auflage, München 2006 s. 5 vd.;

ALANGOYA H. Y: Medenî Usul Hukukunda Vakıaların ve Delillerin Toplanmasına İlişkin İlkeler, İstanbul 1979 s. 1 vd.; ALANGOYA H Y/YILDIRIM K/DEREN-YILDIRIM N: Medenî Usul Hukuku Esasları, 6. Bası, İstanbul 2006 s. 201 vd.; PEKCANITEZ H/ATALAY O/ÖZEKES M:

Medenî Usûl Hukuku, 7. Bası, Ankara 2008 s. 223 vd.; YILMAZ E: Medenî Yargılama Hukukunda Islah, Ankara 1982 s. 9 vd.; ÜSTÜNDAĞ S: Medenî Yargılama Hukuku, Cilt I-II, 7. Baskı, İstanbul 2000 s. 238 vd.; ÖZEKES M: Medenî Usûl Hukukunda Hukukî Dinlenilme Hakkı, Ankara 2003 s. 65 vd.; YILDIRIM M K: İlkeler Işığı Altında Medenî Yargılama Hukuku, 3. Bası, İstanbul 2002;

YAVAŞ M: Mehaz Kanun ile Türk Hukukunda ve Mukayeseli Hukukta Medenî Yargılamaya Hakim Olan İlkeler ve Hakimin Rolü (Prof. Dr. Yavuz Alangoya İçin Armağan, İstanbul 2007 s. 283-336).

4 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES s. 223.

5ALANGOYA-İlkeler s. 1; BOMSDORF s. 4 vd.; GRUNSKY s. 16 vd.

6ARENS/LÜKE s. 6.

7SCHILKEN-Zivilprozessrecht s. 182.

8ALANGOYA/YILDIRIM/DEREN-YILDIRIM s. 200; GRUNSKY s. 16.

9 Örneğin AY m.36 da düzenlenmiş olan adil yargılanma hakkı ve yine AY m.141,IV hükmünde düzenlenmiş olan usul ekonomisi ilkesi. Ayrıca HUMK m.73 hükmünde hukuki dinlenilme hakkı,

ifade edilmektedir¹⁰. Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nda bazı ilkeler ismen belirtilmemekte ise de, Hukuk Muhakemeleri Kanunu Tasarısı’nın¹¹ 29-38 inci maddeleri arasında söz konusu ilkeler açıkça düzenlenmiş bulunmaktadır.

Medenî usul hukukuna hâkim olan bu ilkeler, hemen aşağıda inceleneceği üzere, farklı tasniflere tabi tutulsa bile, bu ilkelerin usul hukukunda, yargılama prosedürünün başlatılması, yargılamanın sevk ve idaresi, dava malzemesinin toplanması, tarafların davadaki hak ve yetkilerinin belirlenmesi ve usul hukuku kurallarının düzenlenmesi ve yorumlanması açısından önemi göz ardı edilemez¹². Yargılamaya egemen olan ilkeler sihirli bir araç olarak nitelendirilmese bile, kanunda düzenlenmeyen birçok sorunun çözümlenmesinde anahtar işlevi gördüğü de inkâr edilemez. Bu nedenle, kanundaki boşlukların doldurulmasında, kanunların yorumunda ve kanunlaştırma işlemlerinde, bir kısım ilkelere ihtiyaç duyulmaktadır¹³. Söz konusu ilkelerin bazıları, demokratik bir hukuk devletinde doğru ve sağlıklı bir yargılamanın garantisini teşkil eder; bazıları ise, yargılamaya yön veren ilkeler konumundadır. Hatta medenî usul hukuku alanında hâkimin hiçbir sınırlamaya tabi olmadan bağımsız (serbest) olduğu kabul edilseydi, bunun usul hukukunun amacının gerçekleşmesini tehlikeye sokabileceği belirtilmekte, bu nedenle yargılamanın bazı temel ilkelere dayanmak zorunda olduğu ifade edilmektedir¹⁴. Dolayısıyla söz konusu ilkelere, basit bir bakış açısı ile yaklaşmak doğru olmayacaktır. Çünkü, yargılama kuralları bu ilkelere dikkat edilerek şekillenmekte, hatta kanun yapılırken bu ilkeler gözetilmektedir. İlkelere uygun yürütülmeyen bir yargılamadan sağlıklı bir sonuç alınması ise mümkün değildir. Bu nedenle gerek mahkeme gerekse taraflar, yargılamada bu ilkeleri gözetmekle yükümlüdür¹⁵.

m.74 hükmünde taleple bağlılık ilkesi, m.77 hükmünde usul ekonomisi ilkesi, m.79 hükmünde tasarruf ilkesine, açıkça ve ismen belirtilmese de, içerik olarak yer verildiği görümektedir.

10PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES s. 223; SCHILKEN-Zivilprozessrecht s. 182; ZÖLLER R:

Zivilprozessordnung, 25. Auflage, Köln 2005 s. 562.

11Bundan sonra Hukuk Muhakemeleri Kanunu Tasarısı’ndan kısaca “Tasarı” olarak söz edilecektir.

Nitekim söz konusu Tasarı, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı’na 16.4.2008 tarihinde sunulmuş, 1/574 esas numaralı Tasarı, 02.05.2008 tarihinde TBMM Adalet Komisyonu’na sevk sevk edilmiş bulunmaktadır. Tasarı, halen TBMM Adalet Komisyonu’nda bulunmaktadır.

12ARENS/LÜKE s. 6; GRUNSKY s. 17.

13TAŞPINAR S: Medenî Yargılama Hukukunda İspat Sözleşmeleri, Ankara 2001 s. 93; GRUNSKY s. 17.

14SCHILKEN-Zivilprozessrecht s. 182; ARENS/LÜKE s. 6.

15PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES s. 234.

7

Medenî usul hukukuna hâkim olan ilkeler doktrinde değişik tasniflere tabî tutulmuştur. Bunlardan birine göre ilkeler şu şekilde gruplandırılmıştır:

İlkelerden bazıları, yargılama sistemine temel niteliğini veren ilkeler olarak nitelendirilmiş olup, bunlar ise, “tasarruf ilkesi”, “taraflarca getirilme ilkesi” ve

“teksif ilkesi” dir. Diğer bazı ilkeler ise, hâkimle yargılama arasındaki bağlantıyı ifade eden ilkeler olarak nitelendirilmiştir ki, bunlar ise, “yargılamanın hâkim tarafından yürütülmesi”, “hâkimin davayı aydınlatma ödevi” ve “doğrudanlık ve hâkimin delilleri değerlendirmesi” ilkesidir. Bazı ilkeler ise, yargılamanın değişmez ve temelini Anayasa’da bulan ilkeler olarak değerlendirilmiştir ki, bu ilkeler ise “adil yargılanma hakkı”, “hukukî dinlenilme hakkı”, “usul ekonomisi” ve “aleniyet”

ilkesidir. Nihayet bazı ilkeler ise, yargılamanın ve yargılama işlemlerinin yürütülüş şeklini belirleyen ilkeler olarak nitelendirilmiştir. Bu ilkeler ise, “sözlülük-yazılılık”

ve “mahkemelerde kullanılan dil” olarak ele alınmıştır¹⁶.

Doktrinde ilkeler bakımından yapılan bir diğer gruplandırma ise şöyledir:

Yargılama prosedürünün başlatılmasına ilişkin olanlar: Tasarruf ilkesi ve re’sen harekete geçme ilkesi. Hükme dayanak yapılacak vakıalar ile ispat araçlarının toplanmasına ilişkin olan ilkeler: Taraflarca hazırlama ilkesi ve re’sen araştırma ilkesi.

Yargılamanın sevk ve idaresine ilişkin olanlar: Yargılamanın hâkim tarafından yürütülmesi ve yargılamanın taraflarca yürütülmesi. Yargılama işlemlerinin tabi olduğu şekil açısından ilkeler yazılılık ve sözlülük ilkesi. Nihayet bunlar dışında kalan diğer ilkeler: Aleniyet ilkesi, usul ekonomisi ilkesi, doğrudan doğruyalık ilkesi, iddia ve müdafaanın teksifi ilkesi, hukukî dinlenilme hakkına riayet ilkesi ve adil yargılanma hakkına riayet ilkesidir¹⁷.

Medenî usul hukukuna hâkim olan bu ilkelerinin tamamının bu çalışmada ele alınması olanaklı değildir. Biz, özellikle inceleme konumuz olan davadan feragat

16Bu konuda bkz. PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES s. 225.

17Bu konuda bkz. ARSLAN R/TANRIVER S: Yargı Örgütü Hukuku Ders Kitabı, 2. Baskı, Ankara 2001 s. 177 vd.; PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES s. 223 vd.

bakımından önemli olan hatta ona temel teşkil eden “tasarruf ilkesini” incelemeye çalışacağız. Tasarruf ilkesinin burada daha çalışmanın başında incelenmesi, sonradan yapılacak açıklamalara temel teşkil etmesi bakımından gerekli, hatta zorunlu bulunmaktadır. Zira, davadan feragat, biraz sonra da açıklanacağı üzere, davada tasarruf ilkesinin yansımalarından birisini teşkil etmektedir.