Tuna Donanması’na bağlı her bir geminin kaptanı, devletin donanma mekanizmasının bir parçasını oluştururlardı. Devletin menfaatleri doğrultusunda hareket eden bu kaptanlar, bulundukları geminin en yetkili ismidirler.
Gemilerde bulunan kaptanlara reis de denilmekteydi697. Her gemide iki mahir reis bulunurdu. Bir reisin ölmesi, yaralanması vs. gibi durumlarda, görevin aksamaması adına, yerine diğerinin geçmesi için bu gerekli bir önlemdi. Reislerin, diğer deniz ilimlerinin yanında, harita bilgisine vakıf olmaları ve pusula kullanmayı bilmeleri gerekirdi698. Tuna Donanması’nda istihdam edilen reisler, genellikle Tuna’da
denizcilikten anlayanlar arasından seçilirdi. Fakat bazen merkezden ihraç edildikleri de olurdu. Nitekim 1791’de iki reisin Tuna’ya gönderildiği görülmektedir699.
Gemi kaptanlarının, Tuna Donanması’na mensup diğer görevliler gibi denizci olmaları şarttı. İncelediğimiz dönemde, Tuna’daki gemi kaptanlarının genel itibariyle denizci bir iş gücünü oluşturdukları izlenmektedir.
Kaptanlar, idaresini üstlendikleri gemilerin, bütün eksiklerini gidermekle mükelleftirler700. Gemileri için ihtiyaç duydukları, iğneden ipliğe varınca
mühimmatlarını mahzenden701 alırlardı702. Tasarruflarına verilen gemilerdeki her türlü
695 Ahmed Câvid, Hadîka-i Vekâyiʿ, s. 214. 696 BA, MAD. d. 10051, s. 501. (13 Şubat 1791)
697 17. yüzyıldan itibaren bu reislere kaptan denilmiştir. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri
ve Terimleri Sözlüğü, c. I, 16. Baskı, İstanbul, 2004, s. 664.
698 Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr, s. 145, 147. 699 BA, C. BH. 174/8205. (26 Kasım 1791) 700 Anonim Osmanlı Tarihi, s. 169.
701 Tersanelerde ve gemilerde kullanılan her türlü malzeme ve mühimmatın muhafaza edildiği yerlere mahzen denilmektedir. Mahzenlerde genellikle eski ve yeni toplarla, top imalinde kullanılan bakır, demir,
malzemeden birinci derecede sorumludurlar. Bundan dolayı idarelerindeki gemiye ait herhangi bir malzemenin ya da mühimmatın kaybolması ya da zarar görmesi durumunda, bunun zararı kaptanlardan sorulurdu ve meydana gelen zayiatların telafisi, onlara ödenen ücretlerden karşılanırdı703.
Donanmaya mensup kaptanların tamamı, kaptan paşa tarafından gerekli kontrollere tabi tutulurdu. Kanuna aykırı hareket edenler tespit edildiğinde, ilk etapta uyarı mahiyetinde nasihatlerde bulunulurdu. Buna rağmen kaptanlar, denizcilik bilgi ve görgüsüne yakışmayan uygunsuz davranışlarla, görevlerini kötüye kullanma konusunda ısrarcı olurlarsa, cezai uygulamaya geçilerek, tasarruf ettikleri gemiler ellerinden alınırdı. Geminin idaresiz kalmaması için de, denizcilik alanında mahir bir kaptana tevcihi yapılırdı704. Öte yandan, kurallara uygun hareket edenler kaptan paşa tarafından
ödüllendirilirdi705.
Osmanlı Devleti’nde deniz ümerası, maaşlarını genellikle salyane adıyla yıllık alırlardı. 9 Eylül 1716 tarihli belgede, Tuna Donanması’na mensup kalite, firkate ve kancabaş gemilerinin kaptanlarına verilmesi gereken salyane miktarları belirtilmiştir. Kaptanlara ödenen bu meblağ, aynı zamanda gemide görevli diğer neferlere ödenmesi gereken ücretleri de kapsamaktaydı. Söz konusu gemilerdeki görevli kaptanların ücretleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
kalay ve sair gibi madenler, keresteler, kundaklar, tekerlekler, çeşitli çiviler, kâğıt ve top yuvarlakları muhafaza edilirdi. Olası bir savaş durumuna hazırlıklı olmak amacıyla, mahzenlerin sürekli dolu bulundurulmasına dikkat edilirdi. Salim Aydüz, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2006, s. 97. İstanbul’daki tersanenin levazım ambarı olan Mahzen-i Sürb’de, Tuna Donanması’na gönderilmek üzere imal edilen top ve top taneleri muhafaza edilmiştir. BA, C. BH.
46/2169. (24 Aralık 1797)
702 Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr, s. 146. 703 BA, C. BH. 264/12192. (2 Mayıs 1772) 704 Anonim Osmanlı Tarihi, s. 170. 705 Anonim Osmanlı Tarihi, s. 171.
Tablo 3. Gemi Kaptanlarının Ücretleri (9 Eylül 1716)706 (Ek 15)
Gemiler Kaptanlar Salyane
(Kuruş) Toplam
K
AL
İT
E Osman selef-i Başbuğ 8000
40000
Kara Mehmed Kaptan 8000
Novalı Mehmed Kaptan 8000
Sofuzâde Ahmed Kaptan 8000
Hızırzâde Mustafa Kaptan 8000
F
İRK
AT
E
Boşnak Mehmed Kaptan 2700
81000
Kaptanzâde Mehmed Kaptan 2700
Galatalı Mehmed Kaptan 2700
Bamyacı Süleyman Kaptan 2700
Uşaklı Kara Mustafa Kaptan 2700
İbrahim Kaptan 2700
Bıyıklı Mehmed Kaptan 2700
Sağralı Ahmed Kaptan 2700
Abdullah Kaptan 2700
Reis Ahmed Kaptan 2700
Kuşancı Kara Mehmed Kaptan 2700
Eşkinci Oğlu 2700
Mehmed Ali Kaptan 2700
Diğer Abdullah Kaptan 2700
Vanlı Mustafa Kaptan 2700
Kürd Süleyman Kaptan 2700
Köse Murad Kaptan 2700
Sofu Çavuş Mehmed Kaptan 2700
Mehmed Nuh Kaptan 2700
Halil Ali Kaptan 2700
Tahtacızâde Ali Kaptan 2700
Basmacızâde İbrahim Kaptan 2700
İsmail Deli İbrahim Kaptan 2700
Karadeğerli Ali Kaptan 2700
Yenişehirli Ahmed Kaptan 2700
Menemenlizade Mustafa Kaptan 2700
Ercüşlü Ahmed Kaptan 2700
Kahveci Ali Kaptan 2700
İmamzâde Ahmed Kaptan 2700
Kara Mahmud Mustafa Kaptan 2700
K ANCA B AŞ Veis Kaptan 1300 6500
Kalenderoğlu Hasan Kaptan 1300
Kara Sinan Kaptan 1300
Hasan Kaptan 1300
Mehmed Kaptan 1300
706 1716 yılı itibariyle kaptan salyaneleri, tabloda görüldüğü gibidir. Söz konusu yılda Avusturya’ya karşı sürdürülen savaş halinden dolayı, İstanbul’dan Belgrad’a sürekli nakdi yardım yapılmaktadır. Merkezdeki parasal yardımın savaş kalemlerine yapılması, kaptanların maaşlarının tamamını almalarına mani olmuştur. Ödenmesi gereken toplam 127500 kuruşluk ücretin, 18599 kuruşu yoklamada mevcut olmayan neferlere verilmesi gereken miktardır. Geri kalan 108901 kuruşun, 85166,5 kuruşu İstanbul’da, kaptanlara nakit olarak verilmiştir. Fakat kaptanların maiyetindeki neferlerin, kalan ulufelerini istemeleri ve kaptanların da bunları karşılayacak gücünün olmaması üzerine, kaptanlar geri kalan 23734,5 kuruşun ödenmesi hususunda arzuhallerini bildirmişlerdir. Gelen cevapla bu miktarın uygun bir zamanda hazine-i amireden karşılanacağı bildirilmiştir. BA, C. BH. 164/7777. (9 Eylül 1716)
Tabloda görüldüğü gibi, ücret sıralaması kalite, firkate ve kancabaş şeklindedir. Kalyata gemilerinde görev yapan kaptanlar, firkate ve kancabaş kaptanlarına göre daha yüksek ücret almakta idiler. Kalitelerde kaptan olmak için firkate kaptanlığı yapma şartı aranırdı707. Bu sebeple kalyata kaptanlığı, diğerlerine göre daha mühimdi. Bunun
yanında kalitelerin barındırdığı personel ve savaşçı sayısı, diğer iki gemi türüne göre daha fazlaydı. Örneğin, savaş zamanlarında bir kalitede sadece savaşçı sayısı 227 iken708, bu sayı firkatelerde 110 olarak görülmektedir709. Bir kancabaşta ise 30710 ya da 40 personel görülmektedir711. Dolayısıyla, gemilerin hacmine göre barındırdığı savaşçı ve mürettebatın sayısı, kaptanlara ödenen ücret ile paralel idi. Mevcut tabloda, kaptanlara ve gemilerindeki her bir nefere verilen ücretler sınıflandırılmadığından, net bir ücretlendirme ortaya konulamamaktadır. Fakat aşağıda verilecek örnekler, konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.
2 Ekim 1730 tarihinde bir gemi kaptanının, bir buçuk aylık ücreti 10 kuruş idi712.
1739 sefer-i hümayununa bizzat iştirak eden ve sefer öncesi muhafaza hizmetinde bulunan miri şayka kaptanlarının ulufe ve taamiyelerinin, genel itibariyle 201 kuruş 1 sülüs olduğu görülmüştür713. Düşmana karşı cenk için görevlendirilmeyen, ancak sefer
hazırlıklarında bulunan ya da muhafaza hizmeti gören gemi kaptanlarına ödenen meblağ daha düşüktü. Örneğin 1769 yılında İsakçı’da yapılan büyük köprü hizmetinde istihdam edilen 16 miri şaykanın kaptanlarının her birine 30’ar kuruş ulufe, 20,5 kuruş 40 akçe taamiye verilmiştir714. Kale muhafazası için Tutrakan şaykası kaptanı 41,5 kuruş 20
akçe taamiye, yedek Silistre şaykası kaptanı da 100,5 kuruş 20 akçe ulufe ve taamiye ile
707 İdris Bostan, Osmanlılar ve Deniz Deniz Politikaları Teşkilat Gemiler, 3. Baskı, Küre Yayınları, İstanbul, 2010, s. 127.
708 BA, D. BŞM. TRE. d. 14654, s. 34, 36, 40, 41. (2 Şubat 1728)
709 1739 yılında firkate, kancabaş ve aktarmalardan oluşan toplam 61 gemi kaptanına, ödenen salyanelerinin birinci ve ikinci taksitleri şu şekildedir: 7 firkatede bulunan 7 kaptan ve 110’ar neferin ücreti 1166,80 kuruş, 21 firkatedeki 21 kaptan ve 90’ar neferin ücreti 3500 kuruş, yine 7 firkatedeki 7 kaptanın ve 80’er neferin ücreti 840 kuruş idi. Başka bir gemi türü olan 6 aktarmadaki 6 kaptan ve 40’ar neferin ücreti 500 kuruştu. 20 kancabaştaki 20 kaptan ve 30’ar neferin ücreti için de 1066,80 kuruş ödeme yapılmıştır. Dolayısıyla ücretler, geminin boyutu ve nefer sayısıyla paralellik göstermektedir. BA, C. BH.
216/10077. (19 Şubat 1739).
710 BA, C. BH. 216/10077. (19 Şubat 1739). 711 BA, C. BH. 164/7777. (9 Eylül 1716) 712 BA, AE. SAHM. III. 44/4354. (2 Ekim 1730)
713 Sefer-i hümayun için şaykalara tevcihi yapılan 40 kaptana, toplamda 8053 kuruş 1 sülüs harcama yapılmıştır. BA, MAD. d. 10337, s. 197. (25 Kasım 1738) ; Ada-yı Kebir muhafazasında bulunan dört miri şayka kaptanlarında toplam 805 kuruş, 1 sülüs ödeme yapılmıştır. BA, MAD. d. 10337, s. 197. (25 Kasım 1738)
714 BA, MAD. d. 13761, s. 281. (29 Mayıs 1769). 7 Ağustos 1771 tarihli başka bir örnekte, yine İsakçı köprü muhafazasında görevli bir firkateye 3050 kuruş, dört kancabaşa 106,5 kuruş 20 akçe, üç işkampoyeye 183,40 kuruş sadece üçüncü taksitlerinin ücreti olarak ödenmiştir. BA, C. BH. 124/6010. (7 Ağustos 1771)
görevlendirilmişlerdir715. Başka bir örnekte de miri şayka kaptanlarının 101 kuruş 80
akçe aldıkları gözlemlenmiştir716. 6055 numaralı baş muhasebe defteri kayıtlarına göre
ise İbrail’deki donanma reislerinin mevâcibleri de 130 kuruş olarak görülmektedir717.
Kaptanların ücretleri, görevlendirildikleri işin tehlike ve önemine göre farklılık arz etmekteydi.
Tablo 4. Gemi Kaptanlarının Ücretleri (28 Nisan 1772)718
Gemi Kaptan Kaptan
Salyanesi 1.-2.-3. Taksitlerin Yarısı Nefer Nefer Ücreti F İRK AT E Ülgünlü Hüseyin
Kaptan ibn-i Haydar 250 k. 2.916,5 k. 20 akçe 80 37,5 k. Ülgünlü diğer
Hüseyin Kaptan ibn-i Hasan
250 k. 2.916,5 k.20 akçe 80 37,5 k.
Ülgünlü Abdullah
Kaptan ibn-i Zeynel 250 k. 2.916,5 k. 20 akçe 80 37,5 k. Ülgünlü Hatem
Kaptan ibn-i Yusuf 250 k. 2.916,5 k. 20 akçe 80 37,5 k. Ülgünlü İbrahim
Kaptan ibn-i Mehmed 250 k. 2.916,5 k.20 akçe 80 37,5 k.
P E RG E ND E -İ SAĞ İR Kasımpaşalı Halil Kaptan ibn-i Süleyman 250 k. 1.333 k.40 akçe719 80 37,5 k. TOPLAM 1500 k. 480 16916,5 k. ŞAH T UR Ülgünlü İbrahim
Kaptan ibn-i Murteza 150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50
37,5 k. 40 akçe Ülgünlü diğer
Hüseyin Kaptan ibn-i Abdurrahman
150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50 37,5 k.
40 akçe Ülgünlü Süleyman
Kaptan ibn-i Osman 150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50
37,5 k. 40 akçe Ülgünlü Küçük
Edhem Kaptan ibn-i Hüseyin
150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50 40 akçe 37,5 k. Molavalı Abdi
Kaptan ibn-i Derviş 150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50
37,5 k. 40 akçe Ülgünlü diğer İbrahim
Kaptan ibn-i Hüseyin 150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50
37,5 kuruş 40 akçe Ülgünlü diğer
Süleyman ibn-i Ahmed
150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50 37,5 kuruş 40 akçe
715 BA, MAD. d. 13761, s. 281. (20 Eylül 1769) 716 BA, MAD. d. 13761, s. 282. (6 Ocak 1770) 717 BA, D. BŞM. d. 6055, s. 2-4. (23 Temmuz 1792) 718 BA, C. BH. 264/12192. (2 Mayıs 1772)
Mehmed Kaptan ibn-i
Süleyman 150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50
37,5 k. 40 akçe Ünyeli Mehmed
Kaptan ibn-i Hasan 150 k. 1.895,5 k. 40 akçe 50
37,5 k. 40 akçe İŞK AM P O Y E Yeniçeşmeli
Süleyman Kaptan bin Hasan
100 k. 1.037,5 kuruş 30 37,5 k.
Trabzonlu Ömer
Kaptan ibn-i Ali 100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Engürlü Hacı İsmail
Kaptan ibn-i Recep 100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Kasımpaşalı Vardiyal İsmail Kaptan ibn-i Hasan
100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Ali Kaptan ibn-i
İbrahim 100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Kulekapılı .... Mehmed Kaptan ibn-i Abdullah
100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Galatalı Seyyid Mehmed Emin Kaptan ibn-i İsmail
100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Sivaslı Ali Kaptan
ibn- Mustafa 100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Alaiyeli Yahya
Kaptan ibn-i Mustafa 100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Yemenci Mustafa
Kaptan ibn-i Ahmed 100 k. 1.037,5 k. 30 37,5 k.
Gemi kaptanları, yaşlılık ya da başka bir sebepten emekli olmayı talep ederlerse, gerekli tüm sağlık kontrollerinden geçmeleri gerekmekteydi. 28 Ağustos 1771 tarihli bir arzuhale göre; Kancabaş Kaptanı İbrahim, Tulca cenginde düşman ile savaştığı esnada gemisi batmış ve baldırından yara alıp sakatlanmıştır. Emekliye ayrılmayı talep eden kaptan, doktor kontrolüne tabi tutulmuş ve çalışamaz durumda olduğuna kanaat getirilmesi üzerine, ücreti İstanbul gümrüğünden karşılanmak şartıyla, günlük 12 akçe ile emekliye ayrılması uygun görülmüştür720. O halde dönem itibariyle bir gemi
kaptanının malulen emekliliğinin aylık 360 akçe olduğunu söylemek mümkündür.