Gözetim ve Denetim Gücünün ArtıĢı

Marx‟a göre modern toplumları sahip oldukları kapitalist ekonomi sistemi ve beraberinde getirdiği yoğun gözetim uygulamalarıdır. Burada gözetim, emek ile sermaye arasındaki mücadelede kendisini göstermektedir. ĠĢçilerin gözetimi, sermaye adına idari denetimin sürdürülmesinin bir aracı olarak görülür. SanayileĢme sürecinde iĢçilerin en düĢük maliyet ile en fazla üretimi sağlamaları ve üreticilerin piyasa içi rekabette öne geçebilmesi açısından emek üzerinden verimliliği artırmak üzere gözetim temel araç olarak kullanılmıĢtır. ĠĢçileri gözetlemek ve disiplinize etmek üzere, yönetim adı verilen teknikler dizisi geliĢtirilmiĢtir. Marx, iĢçilerin faaliyetlerinin gözlemlenmesi yoluyla emeğin disiplin altına alınması üzerinde yoğunlaĢmıĢtır. ĠĢin hareketliliği engellenerek, iĢçiler belli bir alan –iĢçi konutları ve/veya mahalleleri- içine hapsedilmek yoluyla rahatça gözetlenebilmektir. Gözetim, iĢçileri disipline etmenin temel aracı haline gelmiĢtir. Gözetimi kapsayan anahtar kelime disiplindir. ĠĢçilerin fabrikada bir araya getirilmelerinin taĢıdığı önemin yanında, üretimin maksimum verimliliği ile gözetimini sağlayan asıl unsur disiplin teknikleri olmuĢtur. Fabrika, disiplin teknikleri ve gerekli düzenlemeler sağlanmadan, kapitalist üretim için tek baĢına bir anlam ifade etmemektedir. Marx‟a göre, fabrikalarda iĢçileri sürekli gözetim altında tutan ustabaĢı ve yöneticiler, fabrika içi disiplinin temel unsurlarıdır.⁴¹⁵

“İşçinin, emek araçlarının tekdüze hareketlerine teknik bakımdan tabi oluşu ile her iki cinsiyetten ve her yaştan bireyleri içerisinde toplayan işçi topluluğunun kendine özgü yapısı, fabrikada tam bir sistem halini alan bir kışla disiplini yaratarak denetim ve gözcülük işini ayrı

414 David H. Bayley, 1985, a.g.k., s. 46-47.

415 Karl Marx, 2003, a.g.k., s. 171-172,292-293,367-369,630-633,638. ; Karl Marx, 2004, a.g.k., s.

78,290-291,341-342. ; Uğur Dolgun, 2008, a.g.k., s. 89.

bir uğraş haline getirir; ve böylece çalışanları, işçiler ve gözcüler ya da sanayi ordusunun erleri ve çavuşları diye sınıflara bölmüş olur”. ⁴¹⁶

ĠĢçilerin düĢük maliyetle en yüksek üretimi sağlayacak Ģekilde çalıĢtırılabilmeleri için, iĢverenler iĢçileri denetlemek zorunda olmuĢlardır. Bu sebeple iĢçileri gözetlemek ve disiplin altına almak çok önemli hale gelmiĢtir.⁴¹⁷ Marx için kapitalizmin oluĢturduğu yüksek altyapısal güç ve geniĢ çaplı teknolojik geliĢme, insan emeği üzerinde muazzam bir Ģekilde artmıĢ bir denetim ve gözetim imkanı tanımaktadır.⁴¹⁸

Kapitalizmde gözetim teknolojileri bedenin üretim yapması ve bu üretim sürecinde disiplinize edilmesinde çok temel br unsurdur. Örneğin Britanya ve diğer ülkelerdeki 19. yüzyıl hapishaneleri ile fabrikaları arasında oldukça yakın mimari benzerlikler vardır. ġiddet araçlarının kontrolünün devlet yetkililerinin ellerinde tekelleĢmesi iĢyerindeki izlemenin ve denetimin bir diğer yüzü olmuĢtur.⁴¹⁹ Kapitalist sistemde köylüler, topraklarından kopup kentlere göç etmek zorunda kalmıĢlardır. Kentlere gelip iĢ bulamayan, insani olmayan koĢullarda ve en temel ihtiyaçlarını bile karĢılayamayacak ücretler karĢılığında çalıĢan, çoğu zaman aç ve iĢsiz kalan kiĢilerin sayısının artması, siyasal iktidar için büyük bir tehdit oluĢturmuĢtur. Bu iĢsiz ve

“serseri” takımının her zaman iktidar sahiplerine karĢı isyan edeceği ve onların mülklerini ellerinden almaya çalıĢması korkusu hakimdi. Tehlikeli sınıfların tehdit olmaktan çıkarılmasına yönelik en büyük çare, gözetim ve denetim altına alınmaları olmuĢtur.⁴²⁰

Fizik cezanın seyirlik olmaktan çıkması 19. yüzyılın baĢında gerçekleĢmiĢ, bedene azap çektirmenin ortadan kalkması 1830-1848 arasında tamamen yerleĢik hale

416 Karl Marx, 2003, a.g.k., s. 367.

417 Veysel Bozkurt, “Gözetim Toplumu ve Ġnternet”, XIV. Türkiye'de İnternet Konferansı, Ġstanbul, 12-13 Aralık 2009, s. 1.; Jeremy Bentham vd., 2008, a.g.k., s. 114-115.

418 Anthony Giddens, 2008, a.g.k., s. 8-9,20,178.

419 A.k., s. 103,246,404.

420 Vahap CoĢkun, 2009, a.g.k., s. 279-280.

gelmiĢ olarak kabul edilebilir. Foucault bu durumu “Bir toplum sahiplenebileceği bir hayatı ve bir bedeni neden yok etsin ki?” cümlesiyle açıklamaktadır. Verilen örnek ise mahkumların emek gücünden yararlanma amacını da taĢımaktadır. Fransa ticareti engelleyen çok sayıda kötü karayoluna sahiptir ve bu durum malların serbest dolaĢımını engellemektedir. Hırsızlar, serseriler, tehlikeli sınıflar yol yapımında kullanılmıĢtır. “Hapishanenin rolü kiĢinin ve bedeninin rehin alınmasıdır.” Bireyi denetlemek, onun tehlikeli olma halini ortadan kaldırmak amacıyla suça yönelimi azaltmayı hedefleyen güvenlik önlemleri (ikamet yasağı, gözetim altında serbest bırakma, cezayi vesayet, zorunlu tıbbi müdahale vs.) alınmaktadır.⁴²¹ Bu noktada kapitalizmin temel hedefi içinde modern beden, üretim üzerinden değer kazanmaktadır. Bu bedenin son derece sıkı kurallar tarafından, üretmek üzere sistematize edilmiĢ bir yönetime ve otoriteye tabi olması için denetim ve gözetim aygıtlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Kapitalist üretim anlayıĢı içinde bedenlerin üretime koĢulması gözetim ve denetimin bu noktada ne denli önemli olduğunu da ortaya koymaktadır. Bu iktidar düzeninde gözetlemenin daha etkili ve verimli olduğu gerçeği öne çıkmaktadır.⁴²²

Foucault‟a göre modern toplum disipliner bir toplumdur. Ordular, hapishaneler ve fabrikalar gibi belli kurumlar sosyal hayatın dokusuna nüfuz eden gözetim araçlarıdır.⁴²³ Foucault tarafından tanımlanan “disiplin gücü” yetkililerce tutulan bilgi saklama anlamında gözetime dayanır. Ayrıca bu durum doğrudan amirlik anlamında gözetimi de gerektirebilir. Bu anlamda hapishaneler ve akıl hastaneleri, iĢyerleri, disiplin gücünün uygulandığı yerler olarak görülebilir.⁴²⁴ Hayatın ve bedenin en küçük parçalarının bile denetim altına alınması, kısa bir süre sonra okul, kıĢla, hastane veya atölye çerçevesinde ekonomik veya teknik bir rasyonellik içinde yürütülmektedir. Fabrikanın içine iĢçi lojmanları konulması bir denetim tarzıdır.

Ġktidar fiziği, bedene el konulması, gözetim tekniklerinin sayesinde, en azından ilke

421 Michel Foucault, Hapishanenin Doğuşu, 2006, s. 47,53,174,186.

422 Aylin Nazlı, “Bedenin Ölümü: Modern Öncesinden Postmoderne Beden ve Ölüm”, Sosyoloji Dergisi, Sayı:16 (2006), s. 1-15.

423 Veysel Bozkurt, 2009, a.g.k., s. 2.

424 Michel Foucault, 2005, a.g.k., s. 284. ; Anthony Giddens, 2008, a.g.k., s. 244.

olarak aĢırılığa, güce, Ģiddete baĢvurmadan icra edilmektedir. Bireyleri sürekli gözetim altında tutan disipliner bir mekanizma olarak Panopticon tarzı toplumun aynı anda hem bedenin hakiki olarak yakalanmasını hem de sürekli gözleme tabi tutulmasını sağlamaktadır.⁴²⁵

Bireylerin sürekli gözetlenmesine yönelik ve gözetlemenin cezalandırmadan daha etkin olması yolunda modern devletin ortaya çıkıĢıyla birlikte polis, varlığını aynı zamanda gözetlemenin kendisinden de almaktadır. Yeni teknolojilerin özellikle iletiĢim ve izleme teknolojilerinin geliĢimi toplumsal denetim konusunda önemli olmakta ve mekanlar yüksek güvenlikli yerlere dönüĢmektedir.⁴²⁶

Bu durum daha çok gözetim altında olma tehlikesi ile karĢı karĢıya kalınmasına yol açmaktadır. Yeni teknolojiler yaygınlaĢtıkça gözetim gücü de artmaktadır.

Foucault‟nun disiplin toplumu fiziksel zorlama olmaksızın daha yaygın bir zorlama türüne göndermede bulunmaktadır. Bu zorlama türü gücünü gözetimden almaktadır.⁴²⁷

Ulus devlet öncesi dönemde gözetim, tarıma dayalı büyük ölçekli faaliyetler içindeki iĢgücünü denetlemek, vergi toplamaya yönelik olarak toplulukla ilgili kayıtlara sahip olmak, yaĢamı kontrol altında bulundurmak, savaĢlara hazır olmak için asker sayısını belirlemek ve mevcut iktidarı desteklemek için nüfusu kayıt altına sokmak gibi amaçlar taĢırken, ulus devlet ile birlikte modernite ve kapitalizm içinde bireylerin gözetim pratikleri altında disipline edilerek üretici güçlerinden maksimum derecede yararlanılması hedefine yönelmiĢtir.⁴²⁸ Bireylerin eylemlerini yönetmek üzere kullanılabilen bilginin depolanması, ileri teknoloji sayesinde son derece zenginleĢmektedir. Modern devletin en önemli özelliklerinden biri, devletin topluma nüfuz etme alanının inanılmaz derecede geniĢlemesidir. Ulus devletlerin ortaya

425 Michel Foucault, Hapishanenin Doğuşu, 2006, a.g.k., s. 216,316,435,440.

426 Jeremy Bentham vd., 2008, a.g.k., s. 8. ; Michel Foucault, İktidarın Gözü: Seçme Yazılar 4, IĢık Ergüden (Çev.), Ayrıntı Yayınları, 2. Baskı, 2007, s. 230-231.

427 Veysel Bozkurt, 2009,a.g.k., s. 1-2.

428 Uğur Dolgun, 2008, a.g.k., s. 17.

çıkıĢı, aynı zamanda güç kullanma üzerinde tekelleĢme sağlamaları ve gözetleme imkanlarını arttırmaları anlamına da gelmektedir. Ulus devletler önceki dönemlerde hiç sahip olunmadığı kadar etkili ve güçlü bir gözetleme imkanına kavuĢmuĢlar, bilgi toplama, bunun kontrolü iletiĢim ve ulaĢım imkanlarının geliĢmesiyle daha da artmıĢtır. Giddens, modern polisliğin karakteristiklerinden olan gözetlemenin kentlerde mümkün ve gerekli olduğunu belirtmiĢ, merkezi kontrol, endüstrileĢme, kar elde etmeye yönelik giriĢimler yanında dördüncü unsur olarak gözetlemenin moderniteyle iliĢkili olarak ortaya çıktığını söylemiĢtir.⁴²⁹ Saat ve zaman tablosu gibi araçlar, sosyal aktiviteleri koordine etmenin yolları olarak, modern hayata egemen olmaya baĢlamıĢtır. Giddens‟in da ileri sürdüğü gibi modern toplumlarda gözetim yoğunlaĢmıĢtır.⁴³⁰ Giddens‟e göre modern devlet ile geleneksel devlet arasında baĢlıca fark geleneksel devletin, yönettiği halkı gözetleme kapasitesinin daha zayıf olmasıdır. Gözetleme, bilgi denetimi ve bazı grupların faaliyetlerinin diğerleri tarafından denetlenmesi anlamında önemli bir role sahiptir. Gözetim her türlü iktidar iliĢkisi içinde doğrudan zor kullanma yoluyla ya da manipüle etme yoluyla yaptırılması istenen amacın gerçekleĢtirilmesi için gözetlenen taraf üzerinde baskı sağlama ve denetim aracı olarak kullanılabilmektedir.

Giderek artan elektronik bilgi depolama, düzenleme ve yayma usulleri, hükümetlere bilgi toplama konusunda neredeyse sonsuz imkanlar sunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında modern devletlerin polisliği yalnızca teknik bir idare sorunu değildir.

Ġzlemeye odaklanılması üzerinden bilgi kodlanması, halkın faaliyetlerinin belgelenmesi, faaliyetlerin gözlemlenmesi, yoğunlaĢmıĢ polislik, terör sebebiyle polis gücünün azamileĢmesi, endüstrileĢmiĢ savaĢ ve hapsetme araçlarının kullanımının artması Ģeklinde görülmektedir.⁴³¹ Modern devlet ile birlikte bilgi toplayan önceden elde edilen bilgileri iĢleyen ve görevi halkın tehdit edici eylemlerini gözetlemek ve önlemek olan polis sistemine geçilmiĢtir. Dolaylı yönetimden doğrudan yönetime geçiĢ hızlanmıĢ, gözetim tekniklerinin geliĢmesi ve

429 Anthony Giddens, 2008, a.g.k., s. 20,24-26. ; A.R. Gillis, (September 1989), a.g.k., s. 310,335.

430 Ferdan Ergut, 2004, s. 57.

431 Anthony Giddens, 2008, a.g.k., s. 393,399-401.

geniĢlemesiyle altyapısal iktidar gücü artmıĢtır.⁴³² Micheal Mann, modern devletin geniĢlemiĢ altyapısal güçlerinden söz etmektedir. Hem Foucault hem de Giddens, gözetimin geliĢmesi bakımından özellikle modern devletin bilgi toplama kapasitesinin ve kontrol ediciliğinin geniĢliyor oluĢuna dikkat çekmiĢlerdir. Modern devletin gözetme/denetleme araçlarından polis, sınıf egemenliğinin tahakümünün artmasında geliĢmiĢ gözetim ve denetim kabiliyetlerinden yararlanmaktadır.

Gözetim devletin, kendisine tabi nüfusu denetlemekle iliĢkili bilginin düzenlenmesini ve bu davranıĢların doğrudan denetlenmesini de barındırır. Güvenlik ve gözetim amacıyla bilgilerin toplanmasında kapalı devre izleme kameralarından, çeĢitli iletiĢim araçlarından faydalanıldığı görülmektedir. Tam da bu noktada Foucault, hedefi nüfus ve teknik araçları güvenlik aygıtları olan iktidar biçimi analiz, hesaplamalardan oluĢan yönetimselliğe vurgu yapılmaktadır.⁴³³ Nüfus sayımı genelleĢtirilmiĢ bir gözetim projesi olarak 18. yüzyıl Fransa‟sında Genel Polis Bakanlığı tarafından ve onun faaliyetleri içinde ele alınmıĢtır. Polis gözetiminin rasyonelleĢtirilmesi örneği 1867‟de Fransa Genel Polis Bakanının tek biçimli bir kimlik sistemi oluĢturması üzerinden kendisini göstermiĢtir.⁴³⁴ Devlet gözetim altında tutacağı bir kayıt sistemi içinde istatistiki bilgiler tutmaktadır. Gözetim güvenlik dıĢında, istihdamı, ticareti, gündelik alıĢveriĢleri ve yönetim faaliyetlerini kapsayan daha geniĢ bir çerçevede ele alınmaktadır. Toplumlar, gözetim kapasiteleri sürekli ve düzenli olarak artırılan disütopyalara konu olan korku toplumlarına dönüĢme tehlikesiyle karĢı karĢıya kalmaktadırlar.⁴³⁵

Modern devlet yaygın olarak kendisini oluĢturan topluluğu gitgide daha fazla idare eden, biçimlendiren, aktif bir devlet olarak ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır.⁴³⁶ Modern devlet ile birlikte polisin kurumsallaĢıp geliĢmesi, zor kullanımına her zaman sahip

432 Charles Tilly, 2001, a.g.k., s. 192.

433 Uğur Dolgun, 2008, a.g.k., s. 25. ; Michel Foucault, 2005, a.g.k., s. 285.

434 Mehmet Ali Bal, 2003, a.g.k., s. 70-72.

435 Uğur Dolgun, 2008, a.g.k., s. 27.

436 Christopher Pierson, 2000, a.g.k., s. 96.

polisin altyapısal iktidarını güçlendirmiĢ bu durum daha önce edinemediği kadar büyük bir güce sahip olması anlamına gelmiĢtir.⁴³⁷ Böylesine büyük bir gücün meĢru kılınmasına yönelik faaliyetlere giriĢilmesi, denetim ve gözetimin aslında halkın lehine olduğuna yönelik manipüle edici uygulamaların yürürlüğe konulması gerekmiĢtir. Polisiye güç ne kadar artarsa (zor kullanma) onu meĢru kılmaya yönelik çabalar da o derece artmaktadır.

6. Modern Devletin Güvenlik Modeli: Kamu Hizmeti Olarak