Eleştirel Düşünmenin Öğretimi ve Öğretmen

Günümüzde, okullardan beklenen, demokratik, yaratıcı, üretici, eleştirel ve çok yönlü düşünebilen, öğrenmeyi öğrenen, problem çözebilen bireyler yetiştirmektir (Aybek, 2007). Eleştirel düşünme, 21. yüzyılın vatandaşları için hayati bir gerekliliktir (Halpern, 2003). İş dünyasının temsilcileri, politikacılar ve eğitimciler, bireylerin

demokratik hak ve sorumluluklarını özgür bir şekilde yaşayabilmesi için eleştirel düşünmenin önemini belirtmektedirler (Doğanay ve Ünal, 2006).

Eleştirel düşünmenin öğretilmesi modern eğitimin önemli bir amacıdır. Çünkü öğrencileri hızlı bir biçimde değişmekte olan dünyada sosyal olaylar hakkında mantık yürütmek için gerekli olan beceri ile donatır. Bu türden bir beceri geliştirmek için, öğrencilerin kitap bilgilerini ezberlemenin ötesine geçmesi ve bilgiyi değerlendirmek, alternatif kanıtları değerlendirmek ve sağlam sebepler ile tartışma yürütmek için gerekli becerileri oluşturmayı öğrenmeleri gerekir (Ku, 2009).

Eleştirel düşünme becerilerinin öğrencilere öğretilebilmesi için, öğretmenlerin bu konuda donanımlı ve bilgili olmaları gerekir. Bu nedenle, öğretmen yetiştirme programlarında öğretmen adaylarına iyi eğitim verilmesi önemlidir.

Eleştirel düşünmenin geliştirilebilmesi için bir sınıf ortamının demokratik olması gerekmektedir (Doğanay ve Ünal, 2006). Bir öğretmen öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini destekleyen uygulamalar ve öğrenme ortamları yaratmalıdır. Öğrencilerin konular, olaylar, hakkında farklı yorumlar yapmalarına fırsat tanımak, öğrencilerin eleştirel düşünmelerini geliştirmeleri açısından önemlidir (Yenice, 2011). Bir öğrenme ortamının eleştirel düşünmeyi teşvik etmesi için, Meyers (1986) dört unsurun dikkate alınması gerektiğini ifade etmektedir: a) öğrencilerin ilgisinin harekete geçirilmesi, b) anlamlı tartışmanın yaratılması, c) diğerlerinin düşünce ve bakış açılarına maruz kalmak ve d) destekleyici ve güven verici atmosferin desteklenmesi (aktaran, Forrester, 2008). Sınıflarında eleştirel düşünmeyi destekleyen öğretmenler, öğrencilerin eleştirel düşünmeye yönelik olan olumlu tutumlarını arttırmaktadırlar (Seferoğlu ve Akbıyık, 2006).

Amerikan Felsefi Birlik Delphi Araştırma Raporu’nda ideal eleştirel düşünme öğretmeni özellikleri şöyle belirtilmiştir: İdeal eleştirel düşünme öğretmeni, eleştirel düşünme öğretimini çeşitli konu alanlarına uyarlar. Bu öğretmen, direk olarak bu konu alanlarını, bu becerilerin uygulanması için içerik olarak kullanarak, belirli eleştirel düşünme becerilerini öğretir. Bu becerileri netleştirmede, çeşitli ortamlara transfer etmede ve genellemede öğrencilere yardımcı olur. Eleştirel düşünmeyi destekleyen bir sınıf ve okul ortamı yaratır. Öğretiminde ve meslektaşları ile olan etkileşimlerinde eleştirel düşünmeyi modeller. Öğrencilerine, onları öğrenmeleri gereken düşünmeye sevk eden konuları ve üstlenmeleri gereken projeleri sağlar. Öğrencilerine üzerinde

düşünmeleri, açıklama yapmaları, paylaşımlar gerçekleştirmeleri ve hükümlerini ve açıklamalarını tartışmaları gereken konular sunar ve çeşitli eleştirel düşünme aktivitelerini nasıl gerçekleştirdiklerini kıyaslar. Her bir öğrencinin ilerlemesini, başarısını ve eleştirel düşünmedeki yetisini sürekli olarak değerlendirir (Facione, 1990). Ennis (2013) eleştirel düşünmeyi öğretmek için strateji ve taktikleri şöyle belirtmiştir. Temelde yatan üç strateji “yansıtma, sebepler ve alternatiflerdir”.

Ennis’e (2013) göre stratejiler:

S-1: Öğrencileri yansıtıcı olmaya, anlık kararlar vermek ya da aklına ilk gelen fikri kabul etmek ya da medyada her ne sunulursa onu kabul etmek yerine durup düşünmeye zorlayın.

S-2: Kibarca şöyle sorular sorun: “nasıl biliyorsun?”, "sebepler nedir?" “bu iyi bir bilgi kaynağı mı?”, böylece onları bakış açıları için iyi sebeplere sahip olmaya ya da diğerlerinin görüşleri için sebepler aramaya zorlayın.

S-3: Alternatif hipotezler, sonuçlar, açıklamalar, kanıt kaynakları, bakış açıları, planlar vb. neye karşı tetikte olunması gerektiğini vurgulayın.

S-4: Kendinizi rahat hissettiğiniz eleştirel düşünmenin savunulabilir bir anlayışını kullanın.

S-5: Gerçekçi durumların da yer aldığı örneklere eleştirel düşünmenin ilkelerini uygulamada, eleştirel düşünmenin uygulamasının yapılması için öğrencilere çeşitli ortamlarda pek çok yönlendirilmiş fırsatlar sağlayın.

S-6: Daha belirgin bir biçimde, transferin arzu edilir olduğu yerlerde, günlük yaşantıya ve diğer derslere bazıları transferi gerektiren örnekler vasıtası ile pratik imkânları sunarak eleştirel düşünme ilkelerinin transferini öğretin. Öğrencilerin dikkatini eleştirel düşünme ilkelerinin ve kriterlerinin bir transfer durumuna nasıl uygulandığına çekin ve eğer mümkünse transfer uygulamalarını pratik etmeleri için öğrencilere düzenlemeler ayarlayın.

S-7: Öğrenciler ile aynı fikirde olduğunuzda ya da olmadığınızda kendiniz emin olmadığınızda, ya da onların ne demek istediklerini anlamaya çalışırken bazen “Neden?” sorusunu sorun. “Neden?” sorusu bazen tehdit edicidir, fakat sebepleri elde etmenin en net yoludur. Daha az rahatsız edici olan, “Bununla ilgili bir şeyler daha söyleyebilir misin?” sorusunu sorun.

S-8: Onların olayları başkalarının bakış açısından görmeleri ve açık fikirli olmaları gerektiğini ve başka sebepler ya da kanıtlar ortaya çıktığında kendi görüşlerini yeniden gözden geçirme konusunda istekli olmanın önemini vurgulayın.

S-9: Özel durumlar dışında, söz konusu olan bir durumda yeterince geçerli ve güvenilir olan testleri ve diğer değerlendirme prosedürlerini kullanarak eleştirel düşünmede neyin önemli olduğunu değerlendirin, sonuçları dersin notuna ya da öğrenci için değerli olan diğer herhangi bir bildirime dâhil edin ve dikkatli bir biçimde bu dâhil etmeden öğrencilerin haberdar olmasını sağlayın. Değerlendirme prosedürünün eleştirel düşünme eğitimine uyduğundan emin olun.

S-10: Öğrencilerin bir konu ile ilgili eleştirel düşünmeye başlamadan önce konu ile ilgili uzman olmalarına gerek yoktur. Bu ikisi bir arada ilerleyebilir, birisi diğerinin öğrenilmesine katkı sağlar. Öğrenciler en iyi kullandıkları konuyu hatırlayacaktır. Fakat nihayetinde, eleştirel düşünmeyi gerektiren konu hakkında bilgili olmak ve aşina olmak gereklidir.

S-11: Bir derste eleştirel düşünmenin sindirilmesi için zamana gereksinim vardır, buna sadece eleştirel düşünmenin öğrenilmesi için değil öğrenilen dersin derinlemesine anlaşılması için gerek vardır.

S-12: “Derinlemesine anlama”, ister öğrenciler tarafından isterse öğretmen tarafından ifade edilsin, eleştirel düşünmenin ilkelerinin ve kriterlerinin açık olmasını sağlayan ders öğretimine, eleştirel düşünmenin yerleştirilmesini ifade etmektedir. “Dalma” ise herhangi birisi tarafından eleştirel düşünmenin ilkeleri açıkça ortaya konulmadığı kavramayı ifade eder. Bazı durumlar bu ikisinin arasında yer almaktadır. Ders öğretimini derinlemesine anlama, dalmadan muhtemelen daha başarılı olacaktır. Çünkü ilkeleri bilmek öğrenmeyi geliştirir.

Ennis’e (2013) göre taktikler:

T-1: Bazen öğrencilerden cevabını bilmediğiniz ya da tartışmalı olan sorulara cevap vermelerini isteyin. Soru onlar için önemli ya da ilginç olmalıdır.

T-2: Onlara soru ya da durumlar hakkında düşünme zamanı verin. Eğer yeterince uzun süre beklerseniz, birisi cevap verecektir. Başka bir deyişle, “bekleme zamanı” verin.

T-3: Bir tartışmada, öğrencilerin ifadelerini ya da (düşünce, cevap, hipotez, pozisyon, nokta, itiraz, soru v.b.) öğrencilerin isimleri ile etiketleyin, böylece öğrenci dikkatini üstüne çeker ve bir miktar sorumluluk üstlenir. Yazdıklarınızı formüle etmek için onlardan yardım isteyin. Birbirlerinin yerine geçerek konuşma imkânı verin, böylece sebeplerini açıklayabilsinler. Bekleme zamanı verin.

T-4: Durumlarını yazmalarını sağlayın, bunu yaparken ne düşündüklerini desteklemek için nedenler versinler, karşıt durumların ve kendi durumlarının farkındalığını göstersinler. Uzunluğu öğrencilerin olgunluğuna ve var olan zamana bağlı olarak birkaç cümle, bir sayfa, iki ya da üç sayfa ile sınırlayın.

T-5: İçinde alınan durumların ifade edildiği kağıtları, raporları, mektupları, önermeleri ya da cümleleri değerlendirmek için bir kriter dizisi sağlayın. Bu kriterler onlara önemli olduğunu söylediğiniz eleştirel düşünme ilkelerini yansıtmalıdır.

T-6: Onların birbirlerinin yazılı ifadelerini ya da pozisyonlarını belirten kağıtlarını, bu kriterleri uygulayarak ve önerilerde bulunarak okumalarını sağlayın. Daha sonra ortaya çıkan diğer yorumlar ve düşünceler ışığında tekrar tekrar gözden geçirttirin.

T-7: Konular ya da sorular hakkında gruplar içinde çalışmalarını sağlayın, her bir grup tüm sınıfa bildirimde bulunsun ve her bir kişi diğerlerine neler yaptığını göstersin.

T-8: Eğer bir önceki ödevin içeriği anlaşılmamış ise, bir ödevi ertelemeye hazır olun. Burada amaç konu bitirmek değil anlamaktır.

Eleştirel düşünmeyi öğretebilmek için belirtilen strateji ve taktikler şöyle özetlenebilir: Öğretmen, öğrencilerini düşündürmeli, düşüncelerini açıklama imkânı vermeli, farklı bakış açılarından bakmayı ve açık fikirli olmayı öğretmeli, eleştirel düşünme için gerekli zamanı vermelidir. Öğretmen, derse eleştirel düşünmeyi yerleştirmeli, eleştirel düşünme ilkelerini açık olarak belirtmeli, eleştirel düşünmenin uygulanması için öğrencilere fırsatlar yaratmalı, grup olarak çalışmayı sağlamalı, eleştirel düşünme ilkelerinin günlük yaşama ve diğer derslere transfer edilmesini öğretmeli ve değerlendirmeyi eleştirel düşünme eğitimine uygun olarak yapmalıdır.

Eleştirel düşünme tanımları, eleştirel düşünme becerileri ve eğilimleri, eleştirel düşünen bireylerin özellikleri, eleştirel düşünme stratejileri, eleştirel düşünmenin

yararları, eleştirel düşünme öğretiminin ele alınmasından sonra, eleştirel düşünme ile yansıtıcı düşünme ilişkisinin incelenmesinde yarar vardır.