Eleştirel Düşünme Süreci ve Aşamaları

Eleştirel düşünme sadece bir sonuç değildir. Sonuca ulaşmada, bireyin yaptığı davranışların tümüdür. Bu şekilde kabul edildiğinde, eleştirel düşünme bir araştırma süreci olarak tanımlanabilir (Semerci, 1999:21). Ayrıca Cüceloğlu (1993: 216), “İyi Düşün Doğru Karar Ver” adlı kitabında eleştirel düşünmeyi “Kendi düşünce sürecimizin bilincinde olarak, başkalarının düşünce süreçlerini göz önünde tutarak,

öğrendiklerimizi uygulayarak, kendimizi ve çevremizde yer alan olayları anlayabilmeyi amaç edinen aktif ve organize zihinsel süreç” olarak tanımlamıştır. Buna göre, eleştirel düşünmeyi daha iyi anlayabilmek için, eleştirel düşünmenin öncellikle bir süreç olduğunu kabul etmek gerekir. Literatürde eleştirel düşünme süreci ile ilgili değişik görüşler yer almaktadır.

Cüceloğlu (1993: 217)’ na göre, eleştirel düşünme normal düşünme süreçleri üzerine kurulur. Bir bireyin kendini geliştirerek eleştirel düşünmeye ulaşabilmesi için, aşağıda belirtilen üç temel adımı atması gerekir.

1. Kişi Düşünce Sürecinin Bilincine Varmalı: Düşünceyi kendi başına olan, insan denetiminin dışında bir süreç olarak kabul etmek yerine, düşünce sürecinin bilincine varmalı ve düşünme sürecine bilinçli olarak yön verilebileceğini bilmelidir. Bu, girişimci tutumu gerektirir.

2. Kişi Başkalarının Düşünce Süreçlerini İnceleyebilmeli: Başkalarının düşünce süreçlerini inceleyebilen kişi, kendi düşünce süreçleri ile karşısındakinin düşünce süreçlerini karşılaştırma olanağına kavuşur. Karşısındakinin kullandığı düşünce stratejilerini ve sonuca ulaşmak için kullandığı adımları inceleyen insan, kendinin daha etkili düşünmesine olanak sağlar. Bu yaklaşım, kişinin kendi kalıplarının bilincinde olmasını ve onların dışına çıkarak yeni görüşlere kendini açık tutmasını gerektirir.

3. Öğrendiği Bilgileri Günlük Yaşamında Uygulamalı: Uygulama olmadan, eleştirel düşünme alışkanlığı elde edilemez. Eleştirel düşünmeyi sürekli uygulayan kişi, farkında olmadan eleştirel düşünmeyi zamanla alışkanlık haline getirir.

Kazancı (1989: 51-54), eleştirel düşünme sürecinin beş aşamadan oluştuğunu belirtir. Bu aşamalar şunlardır:

1. Sorunun Tanımı: Karşılaşılan sorunu tanıma, tanımlama, sınırlarını çizme. 2. Denence Kurma: Soruna ilişkin denence kurarak gerekli bilgiyi toplama, ilgili olanları seçerek bunları formüle etme.

3. Denenceyi Test Etme: Formüle edilen denenceyi test etme, çözüm ile ilgili seçenekleri belirleme ve bunları uygulama.

4. Çıkarsama: Tümevarım ve tümdengelim akıl yürütme süreçlerinden yararlanılarak, bilinen ya da verilen önermelerden yeni önermeler çıkarma.

5. Yargı: Bu aşamaların sonucunda, soruna yönelik bir yargıya / karara varma. Diğer sorunlara da uygulanabilecek genellemeler yapma.

Beyer (1986) ise eleştirel düşünme sürecinin aşamalarını şu şekilde sıralamaktadır: Değer iddiaları ile doğrulanabilir olguları ayırt etme, bir ifadenin doğruluğunu saptama, bilgi - iddia ve nedenlerin uygun olanlarını uygun olmayanlardan ayırt etme, önyargıyı açığa çıkarma, ifade edilmemiş varsayımları fark etme, belirsiz ya da karmaşık düşünceleri fark etme, akıl yürütmede mantıksal tutarsızlıkları fark etme, bir düşüncenin gücünü saptama (Aktaran: Kaya, 1997: 12).

Hannel ve Hannel (1998: 1-5), eleştirel düşünmenin öğretilmesinde izlenebilecek yedi adım belirlemişlerdir. Bu adımlarda ardışık yedi bilişsel becerinin, öğrencilere sorular sorarak kazandırılması hedeflenmektedir. Eleştirel düşünmeyi öğretmenin yedi adımı aşağıda açıklanmıştır.

1. Bilgiyi Gözden Geçirme (Adlandırma veya Tanımlama): Öğretmen, öğrencilere bilgiyi tanımlamalarını sağlayacak sorular sorar.

2. Benzerlikleri ve Farklılıkları Belirlemek (Karşılaştırma-Bağlantılar Kurma-Benzeşimler Oluşturma): Öğretmen, öğrencilerin bilgiyi karşılaştırmalarını sağlayacak sorular sorar.

3. Genel Temayı ve İlişkileri Bulma (Sınıflandırma-Bütünleştirme-Ön Özetleme): Öğretmen, öğrencilere farklılık ve benzerliklerini buldukları bilgilerin sınıflandırılmasını sağlayacak sorular sorar.

4. Şimdi Ne Yapıyoruz (Sonuç Çıkarma): Öğretmen, öğrencilere derste ne yapmalarının istendiğini çözümlemelerini sağlayacak sorular sorar.

5. Doğru Cevaplama (Kanıtlandırma): Öğretmen, öğrencilere kanıtlarla desteklenen cevaplar vermelerini sağlayacak sorular sorar.

6. Benzer Durumlara Uygulama (Çıkarımda Bulunma-Projelendirme- Uygulama): Öğretmen, öğrencilere derste öğrendikleri bilgileri farklı durumlara transfer ederek, uygulamalarını gerektiren sorular sorar.

7. Ne Öğrendik (Özetleme): Öğretmen, öğrencilere dersten ne öğrendiklerini sorar. Dersin başından sonuna kadar yer alan tüm öğelerin listelenerek, dersin bir kez daha özetlenmesi sağlanır.

Kazancı’nın (1989:45-46) Henderson’ dan aktardığına göre; eleştirel düşünmede yedi ayrı çeşit beceri söz konusudur ve bunların hemen hepsi birbirini tamamlayıcı biçimde işe koşulmalıdır. Bu beceriler sırasıyla şöyledir:

1. Tanımlama: Problemin tanımlanıp ifade edilmesi, problemin tanımı sırasında ortaya çıkan deyim ve anlatımlar üzerinde fikir birliği sağlanması, anlamın açık ve seçik biçimde dönüştürülmesi ve ölçütlerin saptanması tanımlamanın ilk adımını oluşturur.

2. Denence Kurma: Bu süreçte “eğer öyle ise” tipi düşünme, akıl yürütme, alternatifler arama, mantıki doğurgular çıkarma ve denencesel düşünmeyi belirleme becerileri işe koşulur. Bu beceri, hemen hemen her araştırmacı tarafından ileri sürülen temel şartlardan biridir.

3. Bilgi Toplama: Bu aşamada ihtiyaç duyulan bilgiler saptanır, toplanır, uygun olanlar ayıklanarak alınır.

4. Yorumlama, Genelleme: Mevcut olgular yorumlanır, karşılaştırmalar yapılır. Varılan sonuç ve yorumlara ters düşülebilecek olgular araştırılır. Ayrıca bu süreçte kanıtlara dayalı olarak genellemeler yapılır, geçerliği doğru varsayımlarda bulunulur ve taraflılık olup olmadığı kontrol edilir.

5. Akıl Yürütme: Bu aşamada mantıki hatalar araştırılır, bireyin kendisi ve başkaları tarafından ileri sürülen fikirleri destekleyici kanıtlar bulunur, mantıki sonuçlar çıkarılır. Gizli sayıltıların varlığı araştırılır, mevcut değerler gözden geçirilir, sonuçları destekleyici ek bilgiler toplanır, sebep sonuç ilişkileri saptanır ve mantıksal ilişkiler belirlenir.

6. Değerlendirme: Bu süreçte ölçüt ya da standartlara göre değerlendirme ve sıralama yapılır, tartışmaların geçerliği saptanır, olgular ile kanıtlar birbirinden

ayırt edilir. İfadelerin doğruluğu ve yanlışlığı saptanır ve verilerin uygun olup olmadığı hakkında hüküm verilerek sonuçlar değerlendirilir.

7. Uygulama: Tümevarımcı yöntemler kullanılarak uygulama işleminde sonuçlar test edilir, genellemeler uygulanır ve yargılar diğer davranışlarla birleştirilir. Bu yedi basamak, eleştirel düşünme sürecinin nasıl işlediğini göstermektedir. Bu basamaklara bakıldığında, eleştirel düşünmenin problem çözme basamakları ile olan benzerliği göze çarpar. Her ikisi de ileri seviyede düşünme becerilerini gerektiren bu iki düşünme çeşidi, işleyiş bakımından birbirine benzer. Aslında denilebilir ki, problem çözme becerisine sahip bir birey eleştirel düşünme becerisine sahiptir.