Diğer Edebî Kitaplar

İbn Ebî İsba‘ın kaynaklarından biri de, genel anlamdaki diğer edebî eserlerdir. İbn Ebî İsba‘, edebiyatın bütün konularına değinmiş ve onun her konuda görüşleri mevcuttur. Onun, edebiyatın diğer alanlarıyla ilgili başvurduğu birçok kaynak eser bulunmaktadır. Bu eserler; hadisler¹⁸⁰, darb-ı meseller (atasözleri), ahbâr (eski veya eskilerin haberleri), hikmet ve irfana dair eserlerdir. Bu kaynakları şu şekilde sıralayabiliriz:181

- Ebû Mansûr es-Sa‘âlibî (429/1037), et-Tems̱îl ve’l-muḥâḍara. - Abdurrahman b. ‘Abdillâh es-Süheylî (581/1185),

er-Ravḍü’l-ünüf.

- Ahmed el-Hasan b. Hakîm el-‘Askerî (383/993), el-Ems̱âl ve’l-ḥikem min kelâmi seyyidi’l-ümem.

- Râmhürmüzî (360/971), el-Ems̱âl.

180 İbn Ebî İsba‘, bazen hadis kaynaklarının isimlerini vermemiştir. O, bu kaynakları, âlimlerin ilgili hadis hakkındaki görüşleri şeklinde aktarmıştır. Örneğin, “Dünyadan bana üç şey sevdirildi” hadisi ile “Yâ Ebâ ‘Umeyr mâ fa‘ala’n-nüğayr” hadisindeki hükümlerle ilgili âlimlerin görüşlerini, kaynakları arasında göstermiştir. Bkz. İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 4-13; İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 87-91.; İbn Ebî İsba‘, el-Burhân, s. 3-5.

181 İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 4-13; İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 87-91.; İbn Ebî İsba‘, el-Burhân, s. 3-5.

- Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî el-Beyhakî (458/1066), ed-Delâil.

- Ebû ‘Ubeyd el-Kâsım b. Selâm (224/838), el-Ems̱âl. - Zemahşerî (538/1144), el-Müstaḳṣâ fi ems̱âli’l-‘arab. - Ahmed b. Muhammed el-Meydânî (518/1124), el-Ems̱âl. - Hz. Ali (40/661), Nehcü’l-Belâga.182

- İbn Nebâta (405/1014), Dîvân Ḥutab İbn Nebâta.

- Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’t-Tayyib el-Baharzî (467/1075), Dümye. - Muhammed Ebû ‘Abdillâh b. Alî el-Kâtib el-Esbehânî

(597/1200), el-Ḫarîde. - el-‘Ukûd ve’l-i‘tizâr, ?183

- Ebü’l-Kâsım el-Hasan İbn el-Müfaddal er-Râğıb el-Esbehânî (V/XI), Muhâḍarâtü’l-üdebâ’ ve Muḥâverâtü’ş-şu‘arâ ve’l-bülagâ.

- Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. es-Seyyid el-Batlayûsî (521/1127), Şerhu sıḳṭü’z-zened.

- Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Dâvud el-Belâzürî(279/892-93), Ensâbü’l-eşrâf.

- Şerîf el-Murtezâ (436/1044), Tenzîhu’l-enbiyâ ‘aleyhimü’s-selâm.

- Ebû Hâmid Muhammmed b. Ahmed el-Gazzâlî (505/1111), İhyâ’ü ‘ulûmiddîn.

182 Şerîf er-Radî (406/1015) tarafından derlenen ve Hz. Ali’ye nispet edilen farklı metinlerden oluşan bir çeşit antolojik eser.

183 Bu eserin kime ait olduğu belirtilmemiştir. Biz de, bunun kesin olarak kime ait olabileceğini tespit edemedik. Bkz. İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, Muhakkikin Dipnotu, s. 9.

- Ebû Alî el-Hâtemî (388/988), Vaḳ‘atü’l-Edhem.

- Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî Kâdî İyâz (544/1149), eş-Şifâ fî Ta‘rîfi ḥukûki’l-Mustafa.

- Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî Kâdî İyâz, Şerḥu ḥadîsi ümmi Zer.

- Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî Kâdî İyâz, Bedî‘ul-ḥadîs.

- Ebü’l-Fazl Ahmed b. el-Hüseyin b. Yahyâ b. Sa‘îd el-Hemedânî (Bedîüzzamân) (398/1008), Maḳâmâtü’l-bedî‘.

- Ebü’l-Fazl Ahmed b. el-Hüseyin b. Yahyâ b. Sa‘îd el-Hemedânî (Bedîüzzamân), er-Resâ’il (Risaleler).

- Ebû Muhammed Kasım b. Alî b. Muhammed b. Osman el-Harîrî (516/1122), Maḳâmâtü’l-Ḥarîrî.

- İbn Kuteybe (279/889), ‘Uyûnu’l-aḫbâr.184

İbn Ebî İsba‘, bazen eserlerinde kaynak gösterdiği veya eleştirdiği eserlerin isimlerini veya müelliflerini zikretmiş, bazen de isim vermemiş veya bunları meçhul sığasıyla zikretmiştir. Örneğin bazı müellifler, bazı müfessirler, âlimler, âlimlerden biri, şair, âlimlerden bazısı gibi ifadeler kullanmıştır.185

184 İbn Ebî İsba‘, el-Muḫtârât, Muhakkikin Mukaddimesi, s. 50.

185 İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 130- 132, 143, 181, 191, 255, 283; İbn Ebî İsba‘,

İbn Ebî İsba‘ın kaynak verdiği bir kısım eser veya eser sahibinin isimlerini zikretmemesinin birkaç nedeni olabilir. Bunlardan bazıları şunlardır:186

- Eserin kaynağını bilmemektedir. - Âlimlerden bizzat işitip aktarmıştır. - Kaynak vermek istememiştir.

- Kaynak meşhur olduğundan ismini zikretme ihtiyacı duymamıştır.

- Kitabının başında zikrettiği kaynaklarda konu geçtiği için eserin ismini tekrar etmemiştir.187

İbn Ebî İsba‘ın, kaynaklarında yer verdiği ve günümüze ulaşmamış eser ve beyitler de mevcuttur. Bu kaynaklar ilim dünyası için birer kayıp olmakla beraber, geçmiş âlimlerin ele aldığı eserleri tanımak açısından da birer kültür hazinesidir. Örneğin, günümüze dek ulaşmayan bazı eserler şunlardır:188

- Câhiz (255/869), Naẓmu’l-Ḳur’ân.

- Hasan b. Bişr el-Âmidî (370/985), Risâletü’l-Âmidî fi’r-redd ‘alâ Ḳudâme.

- Alî b. Îsâ er-Rummânî (384/994), el-Belâga. - Ebû Alî el-Hâtemî (388/988), el-Hâlî ve’l-‘aṭıl.

- İbn Raşîk el-Kayravânî (456/1063), Tazyîfü naḳdi Ḳudâme.

186 Bkz. Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 103.

187 Fakat bu, pek tercih edilmeyen ve doğru bulunmayan bir uygulamadır. Bkz. Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 103.

- Şerîf el-Murtazâ (436/1044), Kitabu’ṣ-ṣarfe. - İbn Ebi’l-Berrucân (536/1141), el-Faṣl ve’l-vaṣl. - Ebû İshak el-Ecdâbî (470/1077), el-Bedî‘.

- Abdülbakî b. Muhammed b. Sa‘îd Hicârî (560/1164), el-Ḥadîḳa.

- ‘Abdüllatîf el-Bağdâdî (629/1231), Keşfü’ẓ-ẓelâme ‘an Ḳudâme. - Şerefüddîn Ahmed b. Yusuf et-Tîfâşî (651/1253), el-Bedî‘. İbn Ebî İsba‘, bu saydıklarından başka bazı kaynaklara başvurmuş, fakat bunları kaynakları arasında göstermemiştir. İbn Ebî İsba‘ın başvurduğu ve ismini zikretmediği bu kaynakları tespit etmek kolay değildir. Bunların tespitinin zorluğunu birkaç sebeple izah edebiliriz:189

- Bu kaynaklar, farklı ilim dalıyla ilgili eserler olup; tenkit, belâgat, şiir, tefsir, hadis vb. farklı ilim alanlarıyla ilgilidir.

- Bu kaynaklardan bazılarının, saymış olduğu eserler arasında olduğunu varsaysak dahi, İbn Ebî İsba‘ın eserlerinde ismini verdiği yüz kusur kaynak arasından bunları tespit etmek kolay değildir.

- Bu kaynaklar, farklı dönemlere ait kaynaklardır. İlk dönemlerden İbn Ebî İsba‘a kadar aktarılan veya yazılan kaynaklardır.

- Belirli sayıdaki kaynaklar ise, maalesef günümüze kadar ulaşamadığından onlardan ne şekilde istifade ettiğini bilememekteyiz.

- Bazı kaynaklardaki bilgiler, birbiriyle örtüştüğünden kaynak tespitini zorlaştırmıştır.

İbn Ebî İsba‘ın ismini sarahaten zikretmediği ve kaynakları arasında göstermediği bu kaynakların, tespitinin zorluğu yanında, bunlardan bir kısmını tespit etmek mümkündür. Örneğin İbn Ebî İsba‘ın başvurduğu ve ismini zikretmediği kaynaklardan biri, İbn Tabâtabâ el-‘Alevî’nin (322/933) ‘İyâru’ş-şi‘r adlı eseridir.190

İbn Tabâtabâ’ın bu eseri, belâgat ve tenkide dair önemli bir eserdir. İbn Ebî İsba‘, şiirin özelliklerinden bahsederken İbn Tabâtabâ’ın eserinde bahsettiği şairin şiirini inşa ederken, bunun özelliklerini ifade eden görüşlerin aynısını nakletmiştir. İbn Ebî İsba‘, beyitlerin tertibinden ve tashihinden bahsederken naklettiği görüşleri, İbn Tabâtabâ’inin ‘İyâru’ş-şi‘r adlı eserinde aynı konuyu işlerken bahsettiği görüşlerle aynı minvaldedir. Aynı şekilde İbn Ebî İsba‘ lafız ve manadan bahsederken söylediği: “Bilesin ki! Lafızlar ceset, manalar ise cisimdir.” Sözü ile İbn Tabâtabâ’inin söylediği: “ Manası olmayan kelam, ruhu olmayan cesede benzer.” Sözü aynı manadadır. Bunun gibi pek çok yerde, İbn Ebî İsba‘ ismini sarahaten söylemese de, İbn Tabâtabâ’iden etkilenmiştir.191

190 Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 109.

191 İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 241; İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 412- 415, 460- 461. Bkz. Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 108-111.

İbn Ebî İsba‘ın ismini sarahaten zikretmediği halde etkilendiği ve kaynak olarak faydalandığı eserlerden biri de, Ziyâüddîn İbn Esîr’in (637/1239) el-Câmi‘u’l-kebîr adlı eseridir.192

İbn Ebî İsba‘, eserlerinde İbn Esîr’in el-Meselü’s-sâir ile el-Veşyü’l-marḳûm adlı eserlerinden övgüyle bahsettiği halde, birçok konuda istifade ettiği el-Câmi‘ul-kebîr adlı eseri zikretmemiştir.193

İbn Ebî İsba‘, el-Câmi‘ul-kebîr adlı eserden nakillerde bulunmuş ve bu eserdeki bazı görüşleri tenkide tabi tutmuştur. Özellikle İbn Ebî İsba‘ın İbn Esîr ile münakaşaya girdiği “Tıbâk” konusu, el-Câmi‘u’l-kebîr adlı eserde geçmektedir. İbn Ebî İsba‘ bu konuda ki görüşlerini açıklarken, İbn Esîr’în görüşlerinin, cumhur belâgatçılara muhalif olduğunu söylemiştir.194

İbn Ebî İsba‘, nakillerde bulunduğu halde, bazı eserleri kaynakları arasında göstermemesinin sehven olabileceği savunulmuştur.195