Belâgat, Şiir ve Tenkide Dair Kaynaklar

İbn Ebî İsba‘ın kaynak gösterdiği; şiir, tenkit ve belâgat kitapları, eserlerinin ana kaynaklarını teşkil etmektedir. Özellikle İbn Ebî İsba‘ın şiir, tenkit ve belâgat konularında mahir olduğunu ve ele aldığı konu ve eserleri ciddi anlamda tahlile tabi tuttuğunu söyleyebiliriz. Şiir konusuna gelince, İbn Ebî İsba‘ bu konuda geniş bir bilgi ve hafızaya sahiptir. Bu konuda birçok kaynağa başvurmuştur. Kendisinin bizzat ilim ehlinden dinleyip aktardığı beyitler de mevcuttur. Kaleme aldığı beyitler Arap şiirine önemli bir katkı yapmıştır. İbn Ebî İsba‘ın şiir konusunda birçok kaynağı mevcuttur. Bu kaynakların bazıları tespit edilmiş, bazıları ise tespit edilememiştir.

Belâgat ve tenkit konusuna gelince, henüz belâgat konusunun tenkit konusundan ayrı ele alınmadığı bu dönemde, bu konular birlikte ele alınmıştır. Belâgat konularının başlıkları tam olarak birbirinden ayrılmadığı bu asırda, ilmi terimler zaman zaman birbirinin yerine kullanılmıştır. İbn Ebî İsba‘, çoğu zaman ilmi anlamdaki belâgat terimi yerine, bedî‘ terimini kullanmıştır. Burada İbn Ebî İsba‘ın tenkit ve belâgata dair istifade ettiği kaynakları ele alacağız. Özellikle eserlerinde çokça bahsettiği, Taḥrîrü’t-taḥbîr, Bedî‘u’l-Ḳur’ân ve el-Burhân fî i‘cazi’l-Ḳur’ân adlı eserlerinin omurgasını oluşturan Abdullâh b. el-Mu‘tez’in el-Bedî‘ ile Kudâme b. Ca‘fer’in en-Naḳd adlı kitaplarını ele alacağız. Aynı şekilde, İbn Ebî İsba‘ın bu kitaplardan nasıl ve ne şekilde etkilendiğinden ve bu kitaplara yaptığı tenkit ve eklemelerden bahsedeceğiz. İbn Ebî İsba‘ın eserlerinde belâgat ve tenkide dair zikrettiği kaynak eserler şunlardır:156

- Abdullâh b. el-Mu‘tez (296/908), el-Bedî‘. - Kudâme b. Ca‘fer (337/9489) Naḳdu’ş-şi‘r. - Kudâme b. Ca‘fer, Naḳdü’n-nes̱r.

- Abdülazîz el-Kâdî el-Cürcânî (366/976), el-Vesaṭe beyne’l-Mütenebî ve ḫüsûmih.

- Hasan b. Bişr el-Âmidî (371/981), el-Müvâzene beyne’ş-şi‘ri Ebî Temmâm ve’l-Buhtürî.

- Hasan b. Bişr el-Âmidî (371/981), Risâletü’l-Âmidî fi’r-Redd ‘alâ Ḳudâme.

156 İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 4-13; İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 87-91; İbn Ebî İsba‘, el-Burhân, s. 3-5.

- ‘Abdüllatîf el-Bağdâdî (629/1231), Keşfü’ẓ-ẓalâme ‘an Ḳudâme. - Alî b. Îsâ er-Rummânî (384/994), el-Belâga.

- Sâhib b. Abbâd (385/995), el-İḳna fi’l-‘arûz ve’l-ḳavâfî.

- Muhammed b. el-Hasan el-Hâtemî (388/998), Ḥilyetü’l-muḥâḍara fî ṣana‘ati’ş-şi‘r.

- Ebû Hilâl el-‘Askerî (395/1004), Kitâbü’ṣ-ṣanâ‘ateyn.

- İbn Raşîk el-Kayravânî (456/1063), el-‘Umde fî meḥâsini’ş-şi‘r ve âdâbih.

- İbn Raşîk el-Kayravânî, Tezyîfü naḳdi Ḳudâme. - İbn Sinân el-Hafâcî (466/1073), Sirru’l-fesâḥa,

- Abdülkâhir el-Cürcânî (4071/10178-79), Esrârü’l-belâğa. - Hatîb et-Tebrîzî (502/1109), el-Bedî‘.

- Hatîb et-Tebrîzî, Şerḥü’l-ḥamâse.

- Üsâme b. Münkiz (584/1188), el-Bedî‘ fi’l-bedî‘ fî naḳdi’ş-şi‘r. - Ziyâüddîn b. el-Esîr (637/1239), el-Mes̱elü’s-sâ’ir.

- Ziyâüddîn b. el-Esîr, el-Veşyü’l-marḳûm.

- Muhammed b. Ahmed el-’Amîdî (615/1218), Tankîḥu’l-belâga. - İbn Ebi’l-Berrucân (536/1141), el-Faṣl ve’l-vaṣl.

- İbn Ebî Süfra es-Sükkerî (275/888), Şerḥu Eş‘âri’s-sitte.

- Ebû ‘Abdillâh b. el-Hüseyin b. Ahmed İbn Hâleviye (370/980), Şerhu el-Maḳṣûra.

- Ebû Mansûr ‘Abdülmelîk b. İsmail es-Se‘âlebî en-Nîsâbûrî (427/1035), Yetîmetü’d-dehr fî şu‘âra’i ehli’l-‘aṣr.

- Ebû Mansûr ‘Abdülmelîk b. İsmail es-Se’âlebî en-Nîsâbûrî, Ecnâsu’t-tecnîs.

- Ebû Mansûr ‘Abdülmelîk b. İsmail es-Se’âlebî en-Nîsâbûrî, Men ğâbe ‘anhü’l-muṭrib.

- Ebû Mansûr ‘Abdülmelîk b. İsmail es-Se‘âlebî en-Nîsâbûrî, el-Muntaḥal.

- Ebî Bekr es-Sûlî (335/946), ‘alâ şi‘ri Ebî Nüvvâs. - Ebî Bekr es-Sûlî, fi Aḫbâri Ebî Temmâm.

- Şerîf el-Murtezâ (436/1044), Tayfü’l-ḥayâl,

- Abdülbakî b. Muhammed b. Sa’îd Hicârî (560/1164), el-Ḥadîḳa.

- Ebû Nasr el-Feth b. Muhammed b. Abdullâh b. Hâkân el- İşbilî (247/861), Ḳalâ’idü’l-İḳyân fî maḥâsini’l-a‘yân.

- Ebû İshak el-Ecdâbî (470/1077), el-Bedî‘.

- İbn Ahmed b. Muhammed b. Abdürabbih el-Kurtubî (328/939), el-‘İḳd’ül-Ferîd,

- el-Kâdî el-Fâzıl (596/1199), Risâletün fi’l-belâga.

- Şerefüddîn Ahmed b. Yusuf et-Tîfâşî (651/1253), el-Bedî‘. - Kâdî el-Cürcânî (392/1001-1002), el-Vasâta beyne’l-Mütenebbî

ve ḫusûmih.

- Ebû Alâ el-Ma‘arrî (449/1057), Ẕikrâ ḥabîb. - Ebû Alâ el-Ma‘arrî, ‘Abesü’l-Velîd.

- Ebû Alâ el-Ma‘arrî, Mu‘cizu Aḥmed.

- Cemâl el-Melik Ebü’l-Kâsım Alî b. Eflah (535/1140), Risâletü İbn Eflaḥ (veya Muḳaddimetü İbn Eflaḥ)157.

- Ebû Temmam (231/846), el-Ḥamâse.158

3.3.1.1. (1) Abdullâh b. el-Mu‘tez’in el-Bedî‘ Kitabı

İbn Mu‘tez’in Bedî‘ kitabı, belâgat ve tenkide dair yazılan ve sonraki belâgatçıları etkileyen önemli bir eserdir. Bedî‘ isminin ilk defa kullanıldığı eserin, bu kitap olduğu rivayet edilmiştir.159İbn Mu‘tez, bu eserini geçmiş belâgat konuları yanında, kendisinin ortaya çıkardığı konulardan oluşturmuştur. Bu eser, sonraki birçok belâgatçıyı etkilemiştir. Oryantalist Krachkovsky, İbn Mu‘tez’in bu eserinin kendi dönemindeki ve sonraki kuşaklara olan tesirini incelemiş ve birçok müellifin bundan istifade ettiğini açıklamıştır. Cürcânî’nin el-Vesâta, Âmidî’nin el-Muvâzene ve İbn Esîr’in el-Meselü’s-sâir adlı kitaplarını, bu kitaptan etkilenerek yazdıklarını ifade etmiştir. İbn Ebî İsba‘ın, özellikle Taḥrîrü’t-taḥbîr, Bedî‘u’l-Ḳur’ân ve el-Burhân fî i‘câzi’l-Ḳur’ân adlı eserlerinde bu tesiri görmekteyiz.160

İbn Ebî İsba‘, birçok yerde İbn Mu‘tez’e değinmiş veya ona işaret etmiştir. Eserlerinde bazen onun görüşünü desteklemiş, bazen de onları eleştiriye tabi tutmuştur. Örneğin Bedî‘u’l-Ḳur’ân adlı eserinde, kelâmî mezhepler konusunu ele alırken şöyle der: “İbn Mu‘tez, bu konunun Kur’ân-ı Kerîm’de delili olmadığını iddia etmiştir. Hâlbuki bu, doğru

158 İbn Ebî İsba‘, el-Muḫtârât, Muhakkikin Mukaddimesi, s. 49.

159 İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, Muhakkikin Dipnotu, s. 87-91.

160 Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 62, 63.; İbn Ebî İsba‘,

değildir. Bunun Kur’ân-ı Kerîm’deki delili şudur...” Diyerek, buna benzer birçok yerde, İbn Mu‘tez’in görüşlerini eleştirmiştir.161

İbn Ebî İsba‘, İbn Mu‘tez’ın belâgat konusundaki görüşlerini aktarırken üç farklı metot uygulamıştır. Birincisi, sadece onun verdiği tariflerle iktifa etmiş ve bunlara herhangi bir ilavede bulunmamıştır. Bu da, İbn Ebî İsba‘ın onun görüşüne katıldığının kanıtıdır. İkincisi, İbn Mu‘tez’ın görüşünü naklettikten sonra, bu görüşe farklı ilim adamlarının görüşlerini ilave etmiş ve tercihi okuyuculara bırakmıştır. Üçüncüsü ise, onun belâgat konusundaki görüşünü aktardıktan sonra, eleştiriye tabi tutmuştur. Ya İbn Mu‘tez’ın bu konudaki görüşünü sadece eleştirmiş veya bu görüşü kabul etmeyip değiştirmiştir.162

İbn Ebî İsba‘, İbn Mu‘tez’ın birçok konuda getirdiği delilleri ve örnekleri, kendisi de eserlerinde kullanmıştır. Bu örnekler; ayet, hadis ve şiirlerden oluşmaktadır.163

İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, Bedî‘u’l-Ḳur’ân ve el-Burhân fî i‘cazi’l-Ḳur’ân adlı eserlerinde, bedî‘in konularını usûl ve fürûlara ayırmış ve bu usulleri, İbn Mu‘tez’ın el-Bedî‘ kitabından seçtiğini ifade etmiştir.164

161 İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 37; İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 119.

162 Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 63-66.

163 Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 66.

164 İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 4; İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 87; İbn Ebî İsba‘, el-Burhân, s. 3.

3.3.1.1. (2) Kudâme b. Ca‘fer’in Naḳdu’ş-şi‘r Kitabı

Kudâme b. Ca‘fer’in Naḳdu’ş-şi‘r adlı eseri, İbn Ebî İsba‘ın müracaat ettiği kaynakların başında yer alır. İbn Ebî İsba‘, onu kendisine üstat saymış ve ondan çok nakillerde bulunmuştur. Eserlerinde, onun görüşlerini desteklemiş ve başkalarına tercih etmiştir. Onun görüşlerini muarızlarına karşı desteklemek için kaleme aldığı, el-Mîzân fî’t-tercîh beyne kelâmi Kudâme ve husûmih adlı eseri, onun, İbn Ebî İsba‘ın nazarında ne derece önemli olduğunu göstermektedir.165

İbn Ebî İsba‘, Kudâme b. Ca‘fer’in Naḳdu’ş-şi‘r ile İbn Mu‘tez’in el-Bedî‘ eserlerinde zikrettiği konuları, belâgatın usûl konuları arasında zikretmiştir. Kudâme b. Ca‘fer’in furû konuları diye zikrettiği, aslında usul konularıdır. İbn Ebî İsba‘ bunları yirmi bap olarak saymıştır. O, bu konulardan beşinin İbn Mu‘tez ile mutabık olduğu, diğer on beşinin ise, Kudâme b. Ca‘fer’in tespit ettiği konular olduğunu ifade etmişti.166 İbn Ebî İsba‘ eserlerinin birçok yerinde, Kudâme b. Ca‘fer’e ve görüşlerine değinmiştir. Onu birçok konuda tenkit etmiş ve belâgat konularında onunla münakaşaya girmiştir. Bazen onun görüşlerine katılmış, bazen de muhalefet etmiştir.167

İbn Ebî İsba‘, Kudâme b. Ca‘fer’in görüşlerini açıklarken şu üç metodu takip etmiştir. Birincisi, onun belâgat konularındaki tariflerini olduğu

165 İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 406; Hamûd Yûnus, en-Naḳd ‘inde İbn Ebî İṣba‘, s. 69, 70.

166 İbn Ebî İsba‘, Taḥrîrü’t-taḥbîr, s. 83, 86.; İbn Ebî İsba‘, Bedî‘u’l-Ḳur’ân, s. 14, 15.

gibi aktarmış ve bunlara herhangi bir ilavede bulunmamıştır. İkincisi, onun görüşünü naklettikten sonra, bu konulardaki doğru ve yanılgılara değinmiş ve bunlara ilavelerde bulunmuştur. Üçüncüsü, Kudâme b. Ca‘fer’in görüşleriyle başkasının görüşlerini karşılaştırarak belâgat ve tenkit konusunda okuyucunun ufkunu açmıştır.168

İbn Ebî İsba‘ belâgat konularını açıklarken Kudâme b. Ca‘fer’in eserlerinde zikrettiği şahitlere başka şahitler de ilave etmiş ve bunları tahlil ve tenkide tabi tutmuştur.169

İbn Ebî İsba‘ı, diğer belağatçılardan farklı kılan en önemli özelliği, onun ayetlerden çokça şahit getirmesidir. O, belâgatı, Kur’ân’ın icazını ortaya çıkarmak için ele almış ve belâgatı Kur’ân’ın üslubuna göre değerlendirmiştir.170