Bilişötesi

Bilişötesi eğitim psikolojisinde son zamanlarda gelişen bir kavramdır ancak bilişötesi tam olarak nedir? Kelimenin kapsamı ve soyutluğu ilk etapta karmaşık gelmesine rağmen görüldüğü kadar anlaşılmaz bir kavram değildir. Bireyler her gün bilişötesi süreçlerle meşgul olmaktadır ve bilişötesi öğrencilerin başarılı birer öğrenici olmalarına imkân sağlar. Bir öğrenme çalışmasının nasıl ele alınacağını planlama, kavramayı izleme ve öğrenmenin sonunda değerlendirme yapma gibi aktiviteler aslında bilişötesi aktivitelerdir. Bilişötesinin başarılı öğrenmede kritik bir rol oynamasından dolayı bu aktiviteleri kullanmak ve bilişsel kaynakların bilişötesi kontrole nasıl daha iyi uygulanabileceğini öğrenmek önemlidir.

Bilişötesi gelişim ve öğrenme psikolojisi alanlarında yapılan çağdaş araştırmalarda belki de en aktif biçimde incelenen bilişsel süreçtir (Tobias ve diğerleri, 1999). Bilişötesi bilişin bir formudur, bilişsel süreçler üzerinde aktif kontrolü içeren yüksek düzey bir düşünme sürecidir. Bilişötesinin öğrenme çıktılarında ilerleme sağlaması ve öğrenmeyle ilgili bilişsel teorilere ilginin artması, bilişötesi kavramının yoğun biçimde araştırılmasını sağlamıştır. Bu ilginin nedenlerinden en önemlisi öğrenme psikolojisinin, davranışsal bakış açısını zamanla terk ederek okuma ve öğrenmede bilişötesini ön plana alan bilişsel-gelişimsel bakış açısına odaklanmasıdır.

Öğrencilerin birer öğrenici olarak güçlü ve zayıf yönlerini bilmeleri önemlidir. Son yıllarda bilişötesi bilişsel psikolojide yoğun ilgi görmektedir. Bilişötesine yönelen bu özel ilginin nedeni onun biliş ve duygu arasında bir arabirim olmasından ve öğrenmede başarıya ulaşmak için gerekli olan öz-düzenlemede temel bir rol oynamasından kaynaklanmaktadır. Araştırmacılar bilişötesinin bireyin zihninin herhangi bir bölgesinde yer alan bir şey olmadığını ve fakat algı, dikkat gibi birçok işlevi kontrol eden, bilişe ait bir parça olduğunu ifade etmişlerdir. Bilişötesi kendi başına başarıyı sağlayamaz ancak öğrenmeye bir aracı olarak hizmet eder (Bruning ve diğerleri, 1995). Yüksek düzeyde bilişötesi beceriye sahip olan bireyler, planlama, bilgi yönetme, izleme, hataları ayıklama ve değerlendirmede mükemmeldir (Schraw & Dennison, 1994).

Bilişötesi bireyin bilişini düzenlemesinde, düşünme, öğrenme ve çevresel uyarıcıları yönlendirme potansiyellerini en üst seviyeye çıkarmasında kullanılır. Bilişötesi çalışmaları çocukların bellek süreçleriyle ilgili yapılan araştırmalardan doğmuştur (Wong, 1991). Flavell (1976) hafıza geliştirme sistemi öğretilen çocukların strateji sürdürme ve genellemede neden başarısız olduklarını incelemek için bir araştırma yürütmüştür. Sonuçta bilişötesi “bilgiyi bilinçli ve amaçlı olarak depolama ve geri çağırmayla ilgili süreçlere” odaklanmıştır (Hacker, 1998, s. 11). Daha sonra Brown (1980) bilişötesinin öğrenmeyi nasıl etkilediğine yönelik bir araştırma yapmıştır. 1990’lı yılların araştırmaları bireyin devam eden öğrenmesini nasıl düzenlediğine odaklanmıştır. Ayrıca bilişötesi üzerine yapılan araştırmalar teoriden pratiğe doğru kaymıştır. 1979’dan beri bilişötesi; 503 bilimsel makaleye ve 169 kitap bölümüne konu olmuştur.

Bilişötesi, bireyin düşünme süreçleri hakkında düşünmesi ve bu süreçleri izleme ve düzenlemesi gibi işlemleri içerir. Bilişötesi teriminin, bir zamanlar bilişötesi olan ancak şu anda bilinçsiz ve otomatik olan düşünceleri tanımlamak için kullanılıp kullanılmayacağı tartışmalı bir konudur. Bununla birlikte birçok araştırmacı bilişötesi terimini bilinçli ve kasıtlı düşünceler için kullanmayı tercih etmiştir. Bilişötesi, düşünme süreçlerinin bilgi ve düzenlenmesini içerir, akademik çalışmalarda ve yaşamın diğer alanlarında başarı sağlar. Çocuklardaki bilişötesi hakkında yeterli çalışma bulunmasına rağmen yetişkinlerdeki bilişötesi hakkında daha az çalışma yapılmıştır. Birçok araştırmada bilişötesi becerilerin yaşla ve öğrenme deneyimiyle doğru orantılı olarak geliştiği tespit edilmiştir.

Bilişötesi süreçlere şirket yöneticileri örnek olarak gösterilebilir. Bilişötesi düşünme ve öğrenmenin yöneticisidir. Müdürün şirketi yönetmesi gibi bilişötesi de bir öğreniciyi öğrenme hakkında düşünmesi ve plan yapması için yönetir. Bilişötesi öğrenme için temel bir beceridir ve öğrenicinin bilgiden bir anlam elde edeceğini garanti eder. Bunu başarmak için, öğrenici kendi düşünme süreçleri hakkında düşünebilmeli, en verimli işleyen öğrenme stratejilerini tanılayabilmeli ve bilinçli bir şekilde onları yönetebilmelidir. Bilişötesi öğrenenler öğrenme sürecinde kendilerine aşağıdakilere benzer sorular sorup cevaplarlar:

Bu konu ya da sorun hakkında ne biliyorum?
Neye ihtiyacım olduğunu biliyor muyum?

Bilgi elde etmek için nereye başvurabileceğimi biliyor muyum?
Bu bilgiyi öğrenmek için ne kadar zamana ihtiyacım olacak?

Bu bilgiyi öğrenmek için kullanabileceğim strateji ve taktikler nelerdir?
Gördüklerimi, duyduklarımı veya okuduklarımı anladım mı?

Bir hata yaparsam bunu nasıl fark edebilirim?

Eğer planım beklentilerimi karşılamazsa onu nasıl yenileyebilirim?
Okuduğumu veya duyduğumu anladım mı?

Bilişötesi terimi bireylerin nasıl algıladığına, hatırladığına, düşündüğüne ve eylemde bulunduğuna yönelik bilgiyi tanımlamak için kullanılmıştır. Bilişötesi 1970’lerin başından günümüze kadar birçok araştırmacı (Brown, 1978; 1987; Garofalo & Lester, 1985; Schoenfeld, 1985; 1987; Wellman, 1985) tarafından geliştirilmiş ve öğrenmede bilişötesinin önemi geniş bir şekilde kabul edilmiştir (Anderson & Walker, 1991; Gourgey, 1998, Pintrich & De Groot, 1990, Schraw & Moshman, 1995, Schoenfeld, 1987). Öğrenme ve öğretimde bilişötesinin rolünü tartışırken Hartman (1998) bu kavramın özellikle önemli olduğunu, çünkü bireyin bilgiyi kazanma, kavrama, hatırlama ve uygulaması gibi birçok faktörü doğrudan etkilediğini vurgulamıştır. Öğrenme süreçleri bağlamında bilişötesi bilişsel fonksiyonların bilinçli biçimde kullanılmasını ve kontrol edilmesini içerir (Cornoldi & Lucangeli, 1996). 1970’den beri bilişötesi alanında yapılan araştırmalar “işlevsel bir bilişsel sistem sadece öğrenip işlem yapmaz ayrıca bunu nasıl yapacağını bilir ve daha iyi nasıl yapacağını da bilir” görüşünün rehberliğinde gerçekleştirilmiştir (Lucangeli & Cornoldi, 1997). Bilişötesi; iletişim, okuduğunu anlama, dil öğrenme, sosyal biliş, dikkat, kontrol, bellek, öz-öğretim, yazma, problem çözme ve kişilik gelişiminde önemli bir rol oynar (Flavell, 1979). Bilişötesinin oldukça soyut bir kavram olması, bu kavrama ilişkin araştırmacıların farklı tanımlamalar yapmasına ve kavramı araştırma alanlarına uygun olarak yorumlamasına yol açmıştır. Bu nedenle birçok bilişötesi tanımı yapılmıştır.