Bilişötesi Farkındalık Envanteri (BFE)

Araştırmaya katılan üniversite öğrencilerinin bilişötesi farkındalık düzeylerini belirlemek amacıyla Schraw ve Dennison (1994) tarafından geliştirilen ve Abacı, Çetin ve Akın (2006) tarafından Türkçe uyarlaması yapılan Bilişötesi Farkındalık Envanteri (BFE) kullanılmıştır (Ek III). Bu envanter (1) hiç bir zaman (2) nadiren (3) sık sık (4) genellikle ve (5) her zaman şeklinde 5’li likert tipi bir derecelendirmeye sahiptir. BFE’nin orijinal formu; iki ana boyut altında yer alan sekiz alt faktörden oluşmaktadır.

sürecinde kullanacağı stratejiler ve bu stratejilerin hangi durumlarda daha verimli olacağı hakkındaki bilgidir. Bilişin düzenlenmesi ise öğrenme sürecini planlama, öğrenme stratejilerini kullanma, öğrenmeyi izleme, hataları düzeltme ve öğrenmeyi değerlendirme hakkındaki bilgidir. Bilişin bilgisi boyutu altında; açıklayıcı bilgi, prosedürel bilgi ve durumsal bilgi, olmak üzere üç faktör yer almaktadır. İkinci ana boyut olan bilişin düzenlenmesi ise; planlama, izleme, değerlendirme, hata ayıklama ve bilgi yönetme olmak üzere beş faktöre sahiptir. BFE’nin faktörleri şekil 10’da gösterilmektedir.

Schraw ve Dennison (1994) envanteri geliştirme çalışmalarında öncelikle 120 maddelik bir havuz oluşturmuş ve pilot çalışma sonucunda madde sayısı 52’ye indirilmiştir. Yapılan faktör analizi sonucunda örneklem varyansının %65’nin bu iki ana boyut altında yer alan sekiz faktör tarafından açıklandığı görülmüştür. Envanterde yer alan 52 maddenin faktör yükleri .31 ile .70 arasında sıralanmaktadır. İç tutarlılık Cronbach α güvenirlik katsayısı envanterin tümü için .95 olarak bulunmuş ve alt boyutlar için ise .88’den .93’e doğru sıralandığı görülmüştür. Ayrıca Schraw ve Dennison (1994) iki ana boyut olan bilişin bilgisi ve bilişin düzenlenmesi arasında orta düzeyde bir ilişki olduğunu bildirmiştir (r = .54).

Abacı, Çetin ve Akın (2006) BFE’nin Türkçe formunun geçerlik çalışmaları olarak yapı geçerliği, kapsam geçerliği, çeviri geçerliği ve uyum geçerliğini araştırmıştır. Ayrıca ölçeğin madde ayırt ediciliği için madde-test korelasyonu ve güvenirlik çalışmaları olarak test-tekrar test, iki yarı ve iç tutarlılık Cronbach α güvenirlik

Bilişötesi Farkındalık Envanteri

Bilişin Bilgisi Açıklayıcı Bilgi Prosedürel Bilgi Durumsal Bilgi Bilişin Düzenlenmesi

Planlama İzleme Değerlendirme Hata Ayıklama

Bilgi Yönetme

katsayıları belirlenmiştir. Ölçeğin geçerlik ve güvenirlik çalışmalarına ilişkin bulgular aşağıda verilmiştir.

2.3.3.1. Yapı Geçerliği

BFE’nin yapı geçerliğini incelemek amacıyla faktör analizi yapılmıştır. Faktör analizi bir ölçekteki maddelerin birbirini dışta tutan daha az sayıda faktöre ayrılıp ayrılmadığını ortaya çıkarmak için yapılmaktadır. Aynı faktör grubunda toplanan maddelere, maddelerin içeriğine göre bir ad verilmeye çalışılır. Faktör analizi bir aracın tek boyutlu olup olmadığını test etmek amacıyla da kullanılmaktadır (Balcı, 2000). Faktör analizi sonuçlarını değerlendirmede temel ölçüt, ölçütte yer alan ve değişkenlerle faktörler arasındaki korelasyonlar olarak yorumlanabilen faktör yükleridir. Faktör yüklerinin yüksek olması, değişkenin söz konusu faktör altında yer alabileceğinin bir göstergesi olarak görülür. Açıklanan varyans oranının % 30’un üzerinde olması davranış bilimlerinde yapılan test geliştirme çalışmalarında yeterli görülmektedir (Büyüköztürk, 2004).

Bu çalışmada yapılan ilk faktör analizinde faktörlenebilirlik değişik yöntemlerle incelenmiştir. Öncelikle bütün maddeler arasında korelasyon matrisi incelenerek önemli oranda manidar korelasyonların olup olmadığına bakılmış ve faktör analizinin yapılabilmesine uygunluk gösterir nitelikte manidar ilişkilerin olduğu görülmüştür. Daha sonra örneklem uygunluğu (sampling adequacy) ve Sphericity testleri gerçekleştirilmiştir. KMO Örneklem Uygunluk katsayısı .92 olarak bulunmuştur. Barlett Sphericity testi χ² değeri 13490.274 (p<.001) bulunmuştur.

Yapılan ilk faktör analizinde, döngüsüz metod (unrotated) kullanılarak faktör çözümlemesiyle maksimum faktör sayısı incelenmiş ve envanterin tek faktörlü olduğu belirlenmiştir. Bu incelemeden sonra tekrar yapılan faktör analizinde temel bileşenler tekniği ile oblique rotasyon faktör çözümlemesi sonuçları 8 faktörlülükle sınırlandırılmıştır. Bu işlem sonucunda toplam varyansın yaklaşık % 47’sini açıklayan 8 faktörlü bir yapı ortaya çıkmıştır. Faktör sonuçları faktör yüklemeleri ile birlikte Tablo 12’de verilmiştir.

TABLO 12: BFE Faktör Analizi Bilgileri Mad. No Fak. 1 A. Bil. Fak. 2 P. Bil. Fak. 3 D. Bil. Fak. 4 Plan. Fak. 5 Izle. Fak. 6 Değer. Fak. 7 H. Ayık. Fak. 8 B. Yön. 5 .72 10 .58 12 .43 15 .35 16 .35 18 .35 32 .35 33 .63 14 .45 27 .37 3 .36 26 .74 29 .58 17 .53 46 .49 35 .43 20 .32 42 .65 6 .47 4 .45 45 .45 8 .43 23 .39 22 .38 1 .61 2 .57 25 .55 21 .51 28 .46 44 .33 52 .32 41 .32 36 .70 24 .50 19 .47 7 .47 50 .42 38 .35 49 .83 11 .78 51 .49 40 .38 34 .37 37 .75 31 .75 47 .75 9 .58 43 .42 13 .40 39 .34 30 .32 48 .32

Açıkladıkları varyans oranına göre tüm faktör yapıları incelenmiş ve yapı geçerliği bulguları olarak değerlendirilmiştir. Birinci faktör olarak bulunan yapı “Açıklayıcı bilgi” adı altında ele alınmıştır. Bu faktör altında toplanan maddeler daha çok

bireylerin öğrenme görevlerinin yapılarına, bilişsel amaçlarına ve kişisel yeteneklerine ilişkin inançlarını içerir. Bu faktör altındaki maddelerin faktör yükleri .35 ile .72 arasında değişmektedir. Bu faktör toplam varyansın % 4.4’ünü açıklamakta ve 7 maddeden oluşmaktadır.

İkinci faktör olarak bulunan “Prosedürel bilgi” 4 maddeden oluşmaktadır. Bu faktör altında toplanan maddeler problemi çözmek için stratejilerin nasıl kullanılacağı hakkındaki bilgiyi ölçer ve aktivitelerin organize edilmesi aracılığıyla, bireye bilgi ve becerileri kullanma ve düzenleme imkânı sağlar. Prosedürel bilgiye ait maddelerin faktör yükleri .36 ile .63 arasında değişmektedir. Bu faktör toplam varyansın % 5’ini açıklamaktadır.

Üçüncü faktör olarak bulunan yapı “Durumsal bilgi” adı altında ele alınmıştır. Bu faktör altında toplanan maddeler bireyin açıklayıcı ve prosedürel bilgiyi ne zaman ve niçin kullanacağını ifade eder ve hangi stratejilerin verimli ve ne zaman etkili ve kullanılmalarının uygun olduklarını içerir. Bu faktör altındaki maddelerin faktör yükleri .32 ile .74 arasında değişmektedir. Bu faktör toplam varyansın % 7.1’ini açıklamakta ve 6 maddeden oluşmaktadır. Bu ilk üç faktör bilişin bilgisi ana boyutu altında yer almaktadır.

Dördüncü faktör “Planlama” olarak adlandırılmıştır. Bu faktörde toplanan maddeler bireyin uygun öğrenme stratejilerini seçmesini ve etkili performans için bilişsel kaynaklarını tahsis etmesini içerir. Faktör altındaki maddelerin yükleri .38 ile .65 arasında değişmektedir. Bu faktör toplam varyansın % 5.7’sini açıklamakta ve 7 maddeden oluşmaktadır.

Beşinci faktör olarak belirlenen “İzleme” 8 maddeden oluşmaktadır. Bu faktör altında yer alan maddeler bireyin performansını analiz etmesini, gelecekteki performansı hakkında kestirimlerde bulunmasını, öğrenme stratejilerinin verimliliğini değerlendirmesini ve performans hatalarını saptamasını yansıtmaktadır. Faktör altındaki maddelerin yükleri .32 ile .61 arasında değişmektedir. Bu faktör toplam varyansın % 7.5’ini açıklamaktadır.

ölçmektedir. Faktör altında sıralanan maddelerin yükleri .35 ile .70 arasında değişmektedir. Bu faktör toplam varyansın % 6.1’ini açıklamaktadır.

Envanterdeki yedinci faktör “Hata ayıklama”dır. Bu faktör altında bulunan maddeler bireyin performans ve kavramadaki hataları düzeltmesini içermektedir. Bu maddelerin faktör yükleri .37 ile .83 arasında değişmekte ve faktör toplam varyansın % 4.9’unu açıklamaktadır. Bu faktör 5 maddeden oluşmaktadır.

Sekizinci ve son faktör ise “Bilgi yönetme”dir. Bu faktör altında yer alan maddeler bilgiyi daha verimli işlemek için kullanılan organize etme, detaylandırma, özetleme vb. strateji ve becerileri içerir. Bilgi yönetmeye ilişkin maddelerin faktör yükleri .32 ile .75 arasında sıralanmaktadır. Toplam varyansın % 6.1’ini açıklayan bu faktör 9 maddeden oluşmaktadır. Planlama, izleme, değerlendirme, hata ayıklama ve bilgi yönetme faktörleri bilişin düzenlenmesi ana boyutu altında yer almaktadır.

Yapı geçerliği çalışmasında faktör yapısının yanında alt ölçekler incelenerek, aralarında Pearson Momentler Çarpımı korelasyonlarına bakılmıştır. Faktörler arasındaki korelasyon katsayıları Tablo 13’de verilmiştir.

2.3.3.2. Diğer Geçerlik Çalışmaları

BFE’nin kapsam geçerliğini (content validity) incelemek için uzman görüşüne başvurulmuştur. Bu bağlamda Türkçe form eğitim bilimleri alanında uzman olan 3 öğretim üyesine inceletilmiş ve öğretim üyelerinin görüşleri doğrultusunda gerekli değişiklikler yapılmıştır. Bu işlemler yapılırken ifadelerin olumlu ve olumsuz ağırlıklarının eşit olmasına ve her maddenin cevaplayıcı tarafından aynı şekilde anlaşılmasına dikkat edilmiştir.

Tablo 13. BFE’nin Faktörler Arası Korelasyon Katsayıları

Faktör Açık. Bil. Pros. Bil. Dur. Bil. Planlama Izleme Değer. Hata ayık. Bil. Yön. Açık. Bil. 1,00 Pros. Bil. .20** 1,00 Dur. Bil. .15** .15* 1,00 Planlama .30*** .20** .20** 1,00 Izleme .25** .11* .18** .30*** 1,00 Değer. .27** .23** .23** .27** .23** 1,000 Hata ayık. .25*** .23* .17* .23** .22** .23** 1,000 Bil. Yön. .24*** .22** .13* .26** .16* .24** .20* 1,000

BFE’nin uyarlama çalışmasında uygulanan geçerlik çalışmalarından birisi de dil geçerliğidir (language validity). Envanterin dil geçerliğini incelemek amacıyla Sakarya ili merkez ve çeşitli ilçelerinde görev yapan 86 İngilizce öğretmeni araştırmaya dahil edilmiştir. Bu öğretmenlere öncelikle İngilizce form uygulanmış, bu formlar toplandıktan sonra ise Türkçe formlar uygulanmıştır. Envanterin İngilizce formundan alınan puanlarla Türkçe formundan alınan puanlar arasındaki korelasyon dil geçerliği olarak alınmıştır. Sonuçlar her iki form arasındaki korelasyonun .89 olduğunu göstermiştir.

Uyum geçerlik (concurrent validity) düzeyini saptamak amacıyla ise Yurdakul (2004) tarafından geliştirilen Bilişötesi Farkındalık Envanteri ile bu araştırmada uyarlanacak olan envanter Sakarya üniversitesinin çeşitli bölümlerinde öğrenim gören 607 üniversite öğrencisine eş zamanlı olarak uygulanmıştır. İki uygulamadan elde edilen veriler arasındaki korelasyon .93 olarak hesaplanmış ve bu sonuç uyarlanan formun uyum geçerliği puanı olarak belirlenmiştir. Geçerlik çalışmalarına ilişkin analizler SPSS 11.5 programı kullanılarak yapılmıştır.

2.3.3.3. Madde analizi ve Güvenirlik Çalışmaları

Madde-toplam test korelasyonu test maddelerinden alınan puanlar ile testin toplam puanı arasındaki ilişkiyi açıklar (Büyüköztürk, 2004). Diğer bir ifadeyle, bir ölçme aracındaki her bir maddenin benzer davranışları örneklediğini gösterir. Bu bağlamda, madde-toplam test korelasyonunun pozitif ve yüksek olması beklenir. Madde-toplam test korelasyonunun yorumlanmasında .30 ve daha yüksek olan maddelerin bireyleri ölçülen özellik bakımından iyi derecede ayırt ettiği kabul edilir. BFE için yapılan madde analizi sonucunda madde-toplam test korelasyonlarının .35 ile .65 arasında değiştiği görülmüştür. Her bir madde ve elde edilen istatistiksel sonuçlar tablo 14’te verilmiştir.

TABLO 14: BFE Madde Test Korelasyonları

Mad. No r Mad. No r Mad. No r Mad. No r 1 .57 14 .55 27 .63 40 .64 2 .47 15 .59 28 .65 41 .58 3 .41 16 .51 29 .57 42 .42 4 .50 17 .48 30 .60 43 .56 5 .35 18 .51 31 .58 44 .55 6 .52 19 .49 32 .54 45 .53 7 .51 20 .57 33 .49 46 .51 8 .53 21 .58 34 .46 47 .47 9 .45 22 .53 35 .61 48 .48 10 .42 23 .63 36 .61 49 .58 11 .46 24 .54 37 .59 50 .58 12 .62 25 .48 38 .54 51 .40 13 .59 26 .60 39 .56 52 .62

BFE’nin Cronbach Alpha (α), iç tutarlılık katsayıları envanterin bütünü için .95, açıklayıcı bilgi faktörü için .87, prosedürel bilgi için .83, durumsal bilgi için .80, planlama için .78, izleme için .75, değerlendirme için .73, hata ayıklama için .70 ve bilgi yönetme için .66 olarak bulunmuştur.

BFE’nin test-tekrar test güvenirlik çalışması, Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nin çeşitli bölümlerinde öğrenim gören 164 öğrenci üzerinde yürütülmüştür. Öğrencilere Türkçe form 21 gün arayla iki kez uygulanmıştır. Envanterin test-tekrar test güvenirlik düzeyini belirlemek için her iki uygulamadan elde edilen veriler arasındaki korelasyon hesaplanmış ve sonucun .95 olduğu görülmüştür. Son olarak iki yarı güvenirlik düzeyini belirlemek için yapılan analiz sonucunda envanterin iki yarı güvenirlik puanının .91 olduğu saptanmıştır. Envanterin madde-test korelasyonlarının ve güvenirliklerinin kestirilmesinde SPSS 11.5 programı kullanılmıştır.

BFE’nin geçerlik ve güvenirlik çalışmalarından elde dilen bulgulara dayanarak, bu envanterin Türkçeye başarılı biçimde uyarlanarak kullanıma hazır ve üniversite öğrencilerinin bilişötesi farkındalık düzeylerini tespit etmede geçerli ve güvenilir bir araç olduğu söylenebilir.