ŞEYH ALÂEDDİN ALİ ES-SEMERKANDÎ VE TEFSİRİ BAHRU’L-ULÛM ÜZERİNE YAPILAN SPEKÜLATİF
5- Bahru’l-Ulûm Tefsirinin Aidiyeti Üzerine Değerlendirmeler
Şeyh Alâeddin Ali Es-Semerkandî ve Tefsiri Bahru’l-Ulûm Üzerine Yapılan Spekülatif Yorumlar
45
5- Bahru’l-Ulûm Tefsirinin Aidiyeti Üzerine Değerlendirmeler
Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî, Karaman’a geldiği yıllarda istek üzere “Bahru’l-Ulûm”
isimli bir tefsir kaleme almıştır.130 Telif ettiği veya üzerine haşiyeler yazdığı eserleri arasında, en çok Bahru’l-Ulûm adındaki tefsiri üzerinde yazılıp çizilmiştir. Zira Bahru’1-Ulûm ismi, Şeyh Alâeddin Ali Semerkandî, Ebu’l-Leys Semerkandî ve Abdurrahman b. İbrahim Konevî’
tarafından yazılan eserler için de kullanılmıştır. Daha sonra bu tefsir, kataloglama esnasında Muhammed Hüseyin ez-Zehebî tarafından Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olarak kaydedilmiştir. Abdullah Mahmud eş-Şehhâte de bu görüşü desteklemiştir. Buna karşılık Kâtib Çelebi ve Brockelmann gibi kişiler, bu tefsirin Alâeddin Ali b. Yahyâ es-Semerkandî’ye ait olduğunu belirtmiş ve bunu başta İstanbul olmak üzere, çeşitli kütüphanelerde bulunan yazma nüshalar da doğrulamıştır.131
Kaldı ki sûfî ve fıkhî bir usulde yazılan Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm (Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî) adlı tefsir, Ebu’l-Leys es-Semerkandîye; farklı bir muhteva ve üslûp ile telif edilen Bahru’l-Ulûm isimli işârî tefsir de Şeyh Alâeddin Ali b. Yahyâ es-Semerkandî’ye ait bulunmaktadır.132 Her ikisinin Semerkandlı olması ve birer tefsirlerinin bulunması, bu karışıklığın meydana gelmesinde önemli derecede rol oynamıştır. Buna son vermenin yolu da Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye ‘Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm (Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî);
Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî’ye de “Bahru’l-Ulûm fî Tefsîri’l-Kur’an” isimli tefsirlerin yeniden tescil edilmelerinden geçmektedir.
1912 tarihinde Çamlıdere’de çıkan büyük bir yangında, Şeyh Ali Semerkandî külliyesinde bulunan her şey yanıp kül olmuş ve telif etmiş olduğu eserlerden herhangi bir şey kalmamıştır.133 Bu da söz konusu esere dair herhangi bir nüshasının Çamlıdere’de olmasını engellemiştir.
Bugün hattatlar tarafından çoğaltılan ‘Bahru’l-Ulûm’ adlı bu eserin nüshaları Mısır, Tunus ve Türkiye gibi çeşitli ülkelerin kütüphanelerinde ‘el yazması eserler’ kısmında yer almakta ve matbu olarak basımının yapılıp, okuyucuyla buluşacakları günü beklemektedir.
130 Bkz. Mercan, Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî ve Menâkıb-namesi, s. 49; Şahin, Kızılcahamam ve Çamlıdere Bölgesinde Yetişen Mutasavvıf ve Alimler, s. 71; Gülcan, Karaman Velilerinden Şeyh Ali-Yüs-Semerkandî ve Kemal Ümmi, s. 20; Gülcan, Geçmiş Yüzyılların Karaman Büyükleri ve Şairleri, s. 36.
131 Bkz. Yazıcı, Bahru’l-Ulûm, 4/517.
132 Bkz. Yazıcı, İshak, Semerkandî, Ebu’l-Leys, TDVİA, Ankara, 2009, 36/475; Yazıcı, Bahru’l-Ulûm, 4/517;
Bağdatlı, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâu’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, 1/733.
133 Bkz. Âşık, Şeyh Ali Semerkandî (k.s.) Hayatı Menkıbeleri, s. 15.
1. Uluslararası Ankara Sempozyumu
Sonuç
Farukî ve Seyyid soyundan gelen Şeyh Ali Semerkandî ile ilgili bilgiler, yazılı kaynaklarda oldukça az yer almıştır. Buna rağmen mevcut bazı bilgilerin, birbiriyle farklılık göstermesi de çözülmesi oldukça müşkül bir durum meydana getirmiştir. Buna Şeyh Ali Semerkandî’nin, doğum yeri, doğum tarihi, ailesi ve yaptığı hizmetleri de dâhildir. Sözgelişi bazı kaynaklar, Şeyh Ali Semerkandî’nin İsfahan’da doğduğunu zikretmiştir. Oysaki isminin sonunda doğum yerini ifade eden Semerkandî nisbesi, adeta onun İsfahanlı olmadığını haykırmaktadır.
Dolayısıyla buradan başlayan bilgi karışıklığı, Şeyh Alâeddin Ali Semerkandî ile Şeyh Ali Semerkandî’nin ayrı kişiler zannedilmesine ve vefat yerinin farklı yerler olarak gösterilmesine kadar uzayıp gitmiştir. Hâliyle bunda, Şeyh Ali Semerkandî hakkındaki bilgilerin bir kısmının menakıbnamelere dayanmasının ve herhangi bir elemeye tâbi tutulmadan atıflarda bulunmanın oldukça büyük bir payı bulunmaktadır.
Zihin karışıklığına neden olan bu bilgilerin doğrusunu yanlışından ayırt etmek için objektif bir bakış açısı ve ilmî bir disiplin içinde incelemek ve buna bir son vermek gerekmektedir. Bunun yolu da mihenk taşı mesabesinde olan Osmanlı arşiv kayıtlarına müracaat etmekten geçmektedir. Söz konusu belgelerde Şeyh Alâeddin Ali Semerkandî ile Şeyh Ali Semerkandî’nin aynı kişi olduğu, Karaman’da ve Çamlıdere’de neslinin yerleşmiş olduğu ve dergâhlarının bulunduğu bilgisi yer almaktadır. Aslında bu belgeler ve muhtevaları, doktora tez çalışmaları yapılacak kadar genişlik ve derinlik arz etmektedir.
Aynı şekilde Bahru’l-Ulûm isimli tefsirin kime ait olduğu hususunda da bir karışıklık meydana gelmiştir. Şeyh Alâeddin Ali Semerkandî, tefsirini Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin eserinden farklı bir üslûp ile yazılmış olmasına rağmen, her iki müfessirin de Semerkandlı olması ve birer tefsirlerinin bulunması, Bahru’l-Ulûm’un aidiyeti hususunda bir karışıklık meydana getirmiştir.
Yine bunu düzeltmenin yolu da Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye, ‘Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm (Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî); Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî’ye de “Bahru’l-Ulûm fî Tefsîri’l-Kur’an” isimli eser tescil edilmesi gerekmektedir.
Kaynakça
Altunkaya, Mustafa, Bahru’l-Ulûm ve Şeyh Ali Semerkandî Hayatı-Eğitim Vakıf Hizmetleri-Eserleri Üzerine, Çamlıdere Belediyesi Yay., 2014.
Âşık, Hüseyin, Şeyh Ali Semerkandî (k.s.) Hayatı Menkıbeleri, İlim Yayınları, İstanbul, 1980.
Şeyh Alâeddin Ali Es-Semerkandî ve Tefsiri Bahru’l-Ulûm Üzerine Yapılan Spekülatif Yorumlar
47
Bağdatlı, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâu’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1951.
Bursalı, Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, (Haz: A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen), Meral Yay., İstanbul, (Tarihsiz).
Çıpan, Mustafa, Şeyh Alâeddin Ali Semerkandî’nin Hayatı, Eserleri ve Kişiliği, Şeyh Alâeddin Ali Semerkandî’yi Anma Toplantısı, Zeyne, 1994.
Eker, Muzaffer, Yabanâbâd 2000, Kızılcahamam Belediyesi Yayınları, No: 3, K.
Hamam, 2000.
Erdoğan, Abdülkerim, Çamlıdere Tarih ve Kültür Atlası, Çamlıdere Belediye Başkanlığı Yay., 2012.
Erdoğan, Abdülkerim, Şeyh Ali Semerkandî ve Sığırcık Suyu, S.E.K Yayınları, Ankara, (Tarihsiz).
Evliya Çelebi, Mehmet Zıllî b. Derviş, Seyahatname, İstanbul, 1935.
Evliyalar Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yay., İstanbul, 1992.
Gülcan, D. Ali, Geçmiş Yüzyılların Karaman Büyükleri ve Şairleri, Bifa Şirketler Grubu Yay., Ankara, 1976.
Gülcan, D. Ali, Karaman Velilerinden Şeyh Ali-Yüs-Semerkandî ve Kemal Ümmi, Özden Matbaası, (Yersiz), 1987.
Işık, Şemsettin, Semerkand’tan Çamlıdere’ye Bir Gönül Eri Şeyh Ali Semerkandî, Nuhbe Yayınları, Ankara, 2018.
İslam Alimleri Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yay., İstanbul, 1990.
Katib Çelebi Hacı Halife), Mustafa b. Abdullah, Keşfu’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, Mektebetü’l-Müsennâ, Bağdat, 1941.
Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitâbeleri ile Karaman Tarihi Ermenek ve Mut Âbideleri, Baha Matbaası, İstanbul, 1967.
Kuz, İsmail, Şeyh Ali Semerkandî Hayatı ve Eserleri, Tarihte ve Günümüzde Kızılcahamam-Çamlıdere Yöresi Sempozyumu, Ankara, 1997.
Mercan, İsmail Hakkı, Şeyh Alâeddin Ali es-Semerkandî ve Menâkıb-namesi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011.
Şahin, Kamil, Kızılcahamam ve Çamlıdere Bölgesinde Yetişen Mutasavvıf ve Alimler, Tarihte ve Günümüzde Kızılcahamam-Çamlıdere Yöresi Sempozyumu 21- 22 Ekim 1995, Esyav Yayınları, Ankara, 1997.
Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-i Kadîme Arşivi, Tahrir Defteri, No: 558, v.
91-92.
1. Uluslararası Ankara Sempozyumu
Turan, Ahmet Nezih, Yabanâbâd Tarihini Ararken, Kızılcahamam Belediyesi Yayınları, Ankara, 1999.
Yazıcı, İshak, Bahru’l-Ulûm, TDVİA, Ankara, 1991.
Yazıcı, İshak, Ebu’l-Leys Semerkandî, TDVİA, Ankara, 2009.
49