AZERBAYCAN`DA

1.3.2.1. ÇAR RUSYASI DÖNEMİNDE

Adalet muhakemesinin ilmin yardımına başvurması bilirkişilik tarihinde yeterince eskiden bilinmektedir. Milad öncesi dört yüz sene önce yaşamış Hippokrat`ın eserlerinde yaraların tetkiki ve bebeklerin ölüm nedenlerinin tespit

89

TUNALI\ZENTÜRK, s. 639-649. 90

Yusuf Ziya bunu şu şekilde dile getirmiştir: “Vakıa kanunumuz mahkemelerin böyle ehli hibre tetkikatı yaptırabileceklerine dair ahkamı sarihayı muhtevi değildir. Fakat ehli hibre tetkikatı hakikatı zahire çıkarmak kastının levazımı zaruriyesindendir. Mahkemelerin vazifei esasiyesi ise hakikatı zahire çıkarmaktır. Bundan dolayı cevazı kanuni bahsindedir.” Bkz: GÜRELLİ, Türk, s. 8.

91

Nitekim bu konuda, Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü Bilimsel Çalışmalar Müdürü olan Dr. Alexandre Tormarkine’nin, 1880 yılında Fransızca olarak basılmış olan “Dossier Judiciaire Du Bosniaque Mehmed accuse du meurte du lieutenant-colonel russe Kummereau, Constantinople, Typographie et lithographic centrales”adlı 124 sayfalık bir eserden faydalanarak kaleme aldığı makalesinde “Kummerau Davası” Osmanlı döneminde otopsi, balistik inceleme, psikiyatrik inceleme gibi bilirkişilik uygulamalarının bulunduğunu göstermektedir.

92

Bursa esircilerinden Mehmet, yine Bursa esircilerinden Ahmed’i kendisine sağlam diye hastalıklı cariyeyi satmakla suçlar. Suçlanan kişi, cariyenin hastalığının yeni olduğunu iddia eder. Bilirkişi olarak da Darüşşifa Başhekimi Mehmet Efendi’ye başvurulur. Başhekim, bilirkişi olarak iddia edilen hastalığın kısa sürede oluşamayacağını, eski bir geçmişi bulunması gerektiğini belirtir: Bursa Şeriye Sicilleri B 272’de; Bkz: ABACI, s. 80.

93

Söz konusu Kanunun 246 ila 267 nci maddeleri bilirkişilikle ilgili düzenlemelere kaynaklık etmiştir. Bkz: ÇAYAN, Medeni, s.5

24 edilmesi sorunları incelenmiştir. Tıp alanında bilirkişi incelemelerinin yanısıra, ilmin diğer sahaları da uygulama alanı bulmuş ve gelişmiştir. Bizans İmparatoru Justinianus döneminde (V-VI), yargılama sırasında elyazmaların bilirkişi incelemesine ilişkin kanuni düzenlemeler yapılmıştır.

Rusya`da hekim incelemelerinin XVI ve XVII yüzyıllardan başlandığı görülmektedir. Çar I Pyotr tarafından imzalanan ve yaralı askerlerin vücut ve elbiselerinin incelenmesi amacıyla hekimlerin bulundurulmasını öngören Askeri Tüzük`ün yürürlüğe girdiği yıl (1716), Rusya`da bilirkişilik kurumunun resmi olarak tesis edildiği yıl olarak bilinmektedir. 94 XVI yüzyılda Rus mahkemelerinde bakılmakta olan hukuk ve ceza davalarında elyazmaların bilirkişilerce karşılaştırıldığı görülmektedir. Daha sonra, 1857 Rus İmparatorluğu kanunlar külliyatında elyazmaların incelenmesi ve karşılaştırılmasının mahkeme kararına binaen metnin yazıldığı dil uzmanlarınca yapılacağı belirtilmiştir. Bu tür incelemeler mahkeme katiplerine, hattatlara veya diğer öğretmenlere yaptırılırdı.95 O dönemde, her hangi inceleme yöntemi mevcut değildi ve raporlarda bilirkişilerin sübjektif kanaatleri ifade olunurdu.96

XIX yüzyılın başında Rusya`da eczanelerin denetimi amacıyla, Moskova`da “Медицинская контора”, Peterburg`da ise “Физикат” gibi hekimlik büroları kurulmuş, ana görevleri yanında, vasiyetname, poliçe ve diğer neviden belgelerin tetkik edilmesi havale edilmiştir. Fakat, eczaçıların analitik kimya bilgilerinin yüzeysel olması, bürolarda ise basit laboratuvarın bile olmaması yüzünden bu incelemelerin verimliliğinin düşük olduğu sonucuna varılmıştır.

Rus tarihinde, adli yargı bilirkişiliğinin oluşmaya başladığı kurum, San- Peterburg İlimler Akademisi oldu. Önce, bilirkişilik faaliyetleri tıp alanı ile sınırlı tutulmuş, daha sonra, belge ve nesnelerin tetkiki ihtiyacına binaen, fizik ve kimya laboratuar incelemelerine başlanılmıştır. Akademi belgelerinden birinde ekmeğin zehirli olup olmadığının tespit edilmesi amacıyla laboratuara gönderildiği 94 Зинин А.М., Майлис Н.П. Научные и правовые основы судебной экспертизы. М., 2001, с.43. 95 Крылов И.Ф. Судебная экспертиза в уголовном процессе. Л., 1963. Он же. Очерки истории криминалистики и криминалистической экспертизы. Л., 1975. 96 Интересные примеры сравнения почерков того периода излагаются в работе: Крылов И.Ф. Судебная экспертиза в уголовном процессе. Л., 1963. С.17.

25 görülmektedir.97 Bir çok incelemeler, mamüllerde altın ve gümüş oranının tespit edilmesine ilişkin olmuştur. Söz konusu incelemelerin çoğu Lomonosov tarafından yapılmıştır.

XIX yüzyılda patlayıcı maddelerin ve patlama mahsullerini ihtiva eden nesnelerin bilirkişi incelemesi başlamış, belgelerin kimyasal analizi hızla gelişmiştir. Kimya alimleri Ю.Ф. Фрицше ve Н.Н. Зинин tarafından yapılan araştırmalar, belgelerin kriminalistik bilirkişi incelemesinin bilimsel yöntemlerinin gelişmesine zemin oluşturmuştur.98

İlimler Akademisi, hem bizzat kendisi bilirkişi incelemesi yapmış, hem de bilirkişilik faaliyeti yapan kurumlara, özellikle adli yargı sistemi içinde yüksek bilirkişilik mercii olan ve İçişleri Bakanlığı bünyesinde bulunan Tıp Şurasına katkıda bulunmuştur. Bundan başka, para ve kıymetli evrakın sahte olup olmadığına ilişkin bilirkişi incelemesi yapan ve Maliye Bakanlığı bünyesinde bulunan Manufaktura Şurasına katkıda bulunmuştur.

1864 yargı reformları Rusya`da yargılama usul ve esaslarını önemli ölçüde değişmiş, yargı bilirkişiliğinin sonraki gelişmesini sağlamıştır. Söz konusu reformlarla yargılamanın ön tahkikat aşaması ve delillerin tespitine ilişkin kanuni düzenlemeler getirilmiş, hukuk ve ceza davalarında bilim ve teknik gelişmelerin daha geniş uygulanması gerektiği öngörülmüştür.

Usul Kanununda (m.112 ve 325), davaya ilişkin vakıa ve emarelerin tespiti ve değerlendirilmesinin özel bilgiyi veya bilim, sanat veya her hangi bir işkolunda tecrübe gerektirdiği durumlarda bilirkişilerin davet edileceği öngörülmüş99, Kanunun 326 ıncı maddesinde ise hekimlerin, eczaçıların, profesörlerin, öğretmenlerin, teknisyenlerin, ressamların, esnaf ve sanatkarların, memurların ve her hangi hizmet alanında sürekli çalışmış ve özel tecrübesi olan kişilerin bilirkişi olabilecekleri belirtilmiştir.100 97 “…хлеба ломоть послать при указе профессору и доктору Дюверною, в котором прописать, дабы тот хлеб свидетельствовал – нет ли в оном какого яда” [См.: Материалы для истории Императорской Академии наук. Т.1. СПб, 1885. С.243.]. 98 Криминалистическая экспертиза: возникновение, становление и тенденции развития. М., 1994. С. 21. 99 Белкин Р.С. Курс криминалистики. М., 1997. Т. 3. С. 96-97. 100 Белкин Р.С., a.g.e., s. 96-97.

26 Özellikle, İlimler Akademisinin, belgelerin bilirkişi incelemesi alanında bulunduğu katkıyı belirtmek gerekir. Belgelerin kimyasal analiz çalışmalarına kimya alimi Mendeleyev de katılır. Belgelerin ve elyazılarının tetkikinde fotografik yöntemlerin kullanılması fikri ise Rus alimi Burinski`ye mahsustur. Burinski, 1903 yılında “Belgelerin bilirkişi incelemesi, yapılışı ve kullanımı” adlı monografisini yayınlamış ve bir kaç senelik araştırmalarının sonuçlarını ortaya koymuştur.

Ihtiyaca binaen, Adli Tıp Kurumu bilirkişi incelemelerin alanlarını genişletmiş, belgelerin kriminalistik tetkiki ve adli-ballistik tatkikatlar geliştirilmiştir. Adli-ballistik tatkikatlar, fail ile mağdurun ateş anındaki yerlerinin tespit edilmesi sorunlarını ilk kez ele alan P.İ. Pirogov tarafından yapılmıştır. Belgelerin tatkikatı alanında Popovitskiy önemli katkıda bulunmuş, fotografik tatkikat yöntemlerini geliştirmiştir.101

1893 yılından itibaren San-Peterburg Savcılığı bünyesinde faaliyet gösteren adli-fotografi laboratuvarın ve Avrupanın bilirkişilik kurumlarının tecrübesinden yararlanılmış, 28 Temmuz 1912 yılında Rusya`da ilk uzmanlaşmış adli bilirkişilik kurumunun tesis edilmesi hakkında kanun kabul edilmiş ve 3 Kasım 1912 yılında kurumun faaliyetine ilişkin yönerge de yürürlüğe konulmuştur.

1.3.2.2. SOVYET YARGI SİSTEMİNDE

1 mart 1919 yılında Rusya İçişleri Bakanlığı tarafından bilirkişi incelemeleri bürosu faaliyete başlamıştır. Kriminoloji faaliyetlerin gelişmesiyle yeni bürolar ve şehir şubeleri açıldı. 1923 yılında söz konusu büroların Moskova, Leningrad, Xarkov ve Samara şubeleri faaliyete geçti.102

1864 yılında mahkeme tüzüklerinde geçen ve “uzman” anlamına gelen “сведущие лица” tabiri, 1922 ve 1923 Ceza Usul Kanunlarında terk edilmiş, hukuk literatüründe kabul görmüş ve “bilirkişi” anlamına gelen “эксперт” termini tercih edilmiştir.103

Bilirkişilik yapacak kadroların hazırlığı çalışmaları da devam ettirilmiştir. Ocak 1928 yılında Moskova`da kurslar açılmış, adli kurumlar bilirkişi kadrolarıyla 101 Зинин А.М., Майлис Н.П. Научные и правовые основы судебной экспертизы. М., 2001, с.46. 102 Зинин А.М., Майлис Н.П. Научные и правовые основы судебной экспертизы. М., 2001, с.47. 103 Белкин Р.С. Курс криминалистики. С. 97.

27 donatılmıştır. Sovyet cumhuriyetleri İçişleri Bakanlıklarının kaldırılması ile adli bilirkişilik kurumları da yeniden organize edildi. Teknik bürolar 1932 yılında bakanlık bünyesinde, daha sonra ise Milis (polis) Genel İdaresine bağlı olarak faaliyet göstermiştir.

1940 yılında İç Işleri Bakanlığı bünyesinde faaliyet gösteren teknik büro ve kabineler kriminalistik şubelerin geniş şebekesini oluşturdu. İkinci Dünya Savaşı sırasında kriminalistik birimler yeniden organize edilmiş ve Bakanlık bünyesinde faaliyet gösteren Milis birimlerine bağlanmıştır. Aralık 1945 yılında Bakanlığa bağlı kriminalistik teknik büro bünyesinde Kriminalistik Enstitü kurulmuştur. 1950 yılında Enstitü bünyesinde Milis Enstitüsü kuruldu. Enstitüde kadro hazırlığı çalışmaları ve bilirkişi incelemeleri yapılmıştır.

1969 yılında İçişleri Bakanlığı Operativ-teknik idaresi bünyesinde, uygulamalı organ olan Merkezi kriminalistik laboratuvar (ЦКЛ) kurulur. 1977 yılında (ЦКЛ), Merkezi bilimsel-araştırma kriminalistik laboratuvarına (ЦНИКЛ) dönüşür.

Hukuk mahkemeleri için bilirkişilik kurumları farklı gelişim yolunu takip ettiler. Hukuk mahkemeleri ve hakemlerin (tahkim) başvurduğu bilirkişi incelemeleri hukuk fakültelerinin kriminalistik laboratuvarlarında yapılmaya başladı. Söz konusu laboratuvarlar eğitim amacıyla kurulmuş, fakat birer bilirkişilik kurumu gibi faaliyet göstermişler. Örneğin, Moskova Hukuk Enstitüsünün 1935 yılında kurulmuş laboratuvarında А.И. Винберг, Н.В. Терзиев, И.Н. Якимов, Л.П. Рассказов, Б.И. Шевченко gibi ünlü bilirkişilerce incelemeler yapılmıştır.104

1.4. BENZER KAVRAMLARLA MUKAYESESİ