Sanayileflmenin artmas› sonucu, kaliteyi ve seri üretimi art›rabilmek için iflverenler, ifl bölümü ve uzmanlaflman›n getirdiklerinden faydalanmak iste- mektedirler. Bu sebeple de zorunluluk veya eko- nomik nedenlerle, ifllerinin belirli bir bölümünü ve baz› ifllerini baflka iflverenlere yapt›rmaktad›rlar.
‹flverenlerden ald›klar› ifli, kendi iflçileri, araç ve gereçleri ile yapan kimselerin, genellikle ekonomik bak›mdan daha zay›f olmalar› ve s›k iflyeri çevreleri- ni de¤ifltirmeleri sebebiyle, bu ifllerde çal›flan iflçile- rin haklar›n›n tehlikeye düflmesini önlemek için, ka- nun koyucu baz› hükümler getirmifltir. ‹flçilerin ken- di iflverenleri taraf›ndan haklar›n›n ödenmemesi ha- linde as›l iflverenler de sorumlu tutulmufltur. Böyle- likle, iflverenlerin baflkalar›na ifl verirken daha dik- katli ve özenli davranmalar› sa¤lanmak istenmifltir.
Bu çal›flmada ‹fl Kanunu yönünden as›l iflveren - alt iflveren iliflkisi, sorumluluk ve s›n›rlar› ele al›n- maya çal›fl›lacakt›r. Toplu ifl hukuku yönünden ya- p›lacak de¤erlendirme inceleme konusunun d›fl›n- da kalmaktad›r. ‹ncelemede öncelikle iflveren ve alt iflveren kavramlar› aç›kland›ktan sonra, as›l ifl- veren ve alt iflveren aras›ndaki iliflkinin hukuki ni- teli¤i, sorumluluklar›, as›l iflverenin alt iflverene rü- cuu ve bu konularla ilgili uyuflmazl›klarda yetkili mahkemenin hangisi oldu¤u ele al›nm›flt›r.
I. ‹fiVEREN KAVRAMI
4857 say›l› ‹fl Kanunu’nun 2/I. maddesi uyar›n- ca “iflçi çal›flt›ran gerçek veya tüzel kifliye yahut tü- zel kiflili¤i olmayan kurum ve kurulufllara” iflveren denir. Doktrinde iflveren kavram›n›n tan›m› birçok yazar taraf›ndan yap›lm›flt›r. ‹flveren, bir hizmet ak- dine dayanarak, kendisine ait iflyerindeki herhangi bir iflte, ücret karfl›l›¤› adam çal›flt›ran gerçek veya
tüzel kiflidir1
. Bununla birlikte, ‹flverenin mutlaka iflletmenin maliki olmas› gerekmemektedir. Örne- ¤in vasiyeti tenfiz memuru, iflas idaresi de iflveren
s›fat›n› iktisap edebilirler2
. ‹flveren iflgücünden ya- rarlanan kifli olarak genellikle iflin veya iflletmenin sahibidir. Ancak iflveren nitelendirmesine haiz ol- mak için, iflyerinin maliki olmak gerekmez. ‹flin sa- hibi kirac› veya alt iflveren de olabilir. Nitekim Yar- g›tay da bir karar›nda sadece malik olman›n, iflve- renlik s›fat›n›n gerçekleflmesi için yeterli olmad›¤›-
n› belirtmifltir3
.
‹flverenin iflçi gibi mutlaka gerçek kifli olmas› flart de¤ildir. Örne¤in, iflveren birçok durumda, Kollektif, Komandit veya bir Limited flirket de ola- bilir. Bazen bir adi flirket veya deniz iflletmelerin- de bir donatma ifltiraki gibi flah›slar toplulu¤u da iflveren olabilir. Yine tüzel kiflili¤i olan bir dernek,
belediye, bir kamu idaresi ve hatta devlet de iflve-
ren olabilir4
. Tüzel kifli iflveren olmas› halinde, ifl- verene düflen görevler, tüzel kiflinin organlar› tara-
f›ndan yerine getirilir5
.
‹flveren kavram› çok genifl bir kavramd›r, deni- lebilir ki, iflveren, tüzel kiflili¤e sahip olan veya ol- mayan ticaret, ziraat veya bir sanayi iflletmesinin sahibi olabilece¤i gibi, iflveren niteli¤i, bir iflletme- nin idaresi için akdedilmifl olan bir hizmet akdi ile
de kazan›labilir6
.
II. ALT ‹fiVEREN KAVRAMI
‹fl hayat›nda baz› ifllerin belli bir uzmanl›¤› ge- rektirmesi veya birtak›m zorunluluklar, iflverenle- rin iflçilerini baflka bir iflverenin iflyerinde çal›flt›r- mas›n› gerekli k›labilmektedir. Özellikle de infla- at ifllerinde, nakliye, tafl›ma ifllerinde veya as›l iflin gerektirdi¤i baz› tali ifllerde bu duruma gerek duyulmaktad›r. Örnek vermek gerekirse, bir in- flaat› üstlenen iflverenin, bu binan›n elektrik tesi- sat›n›, cam ve do¤rama iflini farkl› farkl› kiflilere yapt›rmas› veyahut da bir yolun yap›m›n› üzerine alan iflverenin, bu yol için yap›lmas› gereken köprüleri bir baflkas›na, yol inflas› için gerekli kum ve çak›l› tafl›ma iflini di¤er bir kifliye, baflka
bir iflverene b›rakmas› durumu böyledir7
. Uygula- mada “tafleron” veya “alt müteahhit”, olarak da adland›r›lan “alt iflveren” denilen kifli bir as›l ifl- verenin iflyerinde belirli bir ifli üstlenen ve iflve- ren s›fat›n›, emrinde çal›flt›rd›¤› iflçi için tafl›yan
kiflidir8
.
‹fl Kanunu’nda alt iflverenden as›l iflveren-alt ifl- veren iliflkisinin tan›m› içerisinde söz edilmektedir. Kanun’un 2/VI. maddesi uyar›nca, “Bir iflverenden, iflyerinde yürüttü¤ü mal veya hizmet üretimine ilifl- kin yard›mc› ifllerinde veya as›l iflin bir bölümünde iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifllerde ifl alan ve bu ifl için gö- revlendirdi¤i iflçilerini sadece bu iflyerinde ald›¤› iflte çal›flt›ran di¤er iflveren ile ifl ald›¤› iflveren ara- s›nda kurulan iliflkiye as›l iflveren-alt iflveren iliflki- si denir.” Buna göre, bir iflverenin iflyerindeki mal veya hizmet üretimine iliflkin yard›mc› ifllerinde ve- ya as›l iflin bir bölümünde iflletmenin ve iflin gere- ¤i teknolojik nedenlerle uzmanl›k gerektiren ifller- de ifl alan ve bu ifl için görevlendi¤i iflçilerini sade- ce bu iflyerinde çal›flt›ran di¤er iflveren alt iflveren- dir.
III. ASIL ‹fiVEREN VE
ALT ‹fiVEREN ARASINDAK‹
‹L‹fiK‹N‹N HUKUK‹ N‹TEL‹⁄‹
As›l iflveren ile alt iflveren aras›nda, belirli bir iflin yap›lmas›na yönelik bir sözleflme vard›r. ‹ki ifl- veren aras›ndaki iliflkinin belirli bir sözleflmeye da- yanmas›, serbest irade ile kabul edilmifl hukuki bir
borç iliflkisinin varl›¤›n› gerektirmektedir9
. As›l ifl- veren iliflkisinin dayana¤›n› oluflturan sözleflmenin hukuki niteli¤i, bir görüfle göre istisna sözleflmesi-
ne dayanmaktad›r10
. Di¤er bir görüfle göre ise, ara- daki iliflkinin bir istisna akdine dayanmas› zorunlu de¤ildir, bunun yan›nda kira veya tafl›ma sözlefl- mesinden de as›l iflveren ve alt iflveren aras›ndaki
iliflki kaynaklanabilir11
.
Kanunda as›l iflveren ile alt iflveren aras›ndaki iliflkinin hangi sözleflmeye dayanmas› gerekti¤i ko- nusu belirtilmemifltir. Bu iliflkide önemli olan, ka- nunun belirtti¤i nitelikte bir iflin üstlenilmesidir. Taraflar aras›ndaki sözleflmenin hukuki niteli¤i, sözleflmeden do¤an hak ve borçlar›n belirlenme- sinde önem tafl›maktad›r. Zira as›l iflveren ile alt ifl- verenin birbirlerine karfl› ileri sürebilecekleri talep- leri, aralar›ndaki sözleflme belirleyecektir. fiunu da belirtmek gerekir ki, as›l iflverenin belirli bir iflinin üstlenilmesi, niteli¤i gere¤i genellikle istisna akdi çeflitlerine, kira veya tafl›ma sözleflmesine dayana-
cakt›r12
.
IV. ‹fiVERENLER‹N SORUMLULU⁄U
A. Alt ‹flverenin Sorumlulu¤u
Alt iflveren, baflka iflverenden ald›¤› iflte iflçi ça- l›flt›ran kiflidir. ‹fl Kanunu’nda iflverenler için öngö- rülen tüm hukuki ve cezai sorumluluklar alt iflve-
renler için de geçerlidir13
. Hizmet akdi ile o iflyerin- de alt iflverene ba¤›ml› olarak çal›flan iflçilerin, hiz- met akitlerinden veya mevzuattan do¤an her türlü haklar›n›n yerine getirilmesinden alt iflveren bizzat sorumludur. ‹flçiler, ücret, k›dem tazminat›, y›ll›k ücretli izin hakk› gibi iflçilik haklar›n›n yerine geti- rilmedi¤i durumlarda alt iflvereni dava edebilir, haklar›n›n yerine getirilmesini alt iflverenden iste-
yebilirler14
.
Alt iflverenin bu tip sorumlulu¤u kendi iflçileri- ne karfl›d›r. Kanuni flartlar› gerçekleflti¤inde, alt ifl- verenin iflçilerine karfl›, as›l iflveren de sorumlu tu-
MART ’08
S‹C‹L
tulabilecektir. Ancak, as›l iflverenin iflçilerine karfl› alt iflverenlerin herhangi bir sorumlulu¤u söz ko-
nusu de¤ildir15
.
B. As›l ‹flverenin Sorumlulu¤u
1. As›l ‹flverenin Alt ‹flverenin ‹flçilerine Karfl› Sorumlulu¤u
Alt iflverenlerin sadece as›l iflverenden ald›klar› ifllerde çal›flt›rd›klar› iflçilere karfl› as›l iflverenler de alt iflveren ile birlikte sorumlu tutulmufllard›r. ‹fl Kanunu’nun 2/VI. maddesinde aç›kça as›l iflvere- nin, alt iflverenin iflçilerine karfl› ‹fl Kanunu’ndan, ifl sözleflmesinden veya alt iflverenin taraf oldu¤u toplu ifl sözleflmesinden do¤an yükümlülüklerden alt iflveren ile birlikte sorumlu olaca¤› düzenlen- mifltir. Böylelikle as›l iflverenden al›nan ifl için ça- l›flt›r›lan iflçilerin haklar› güvence alt›na al›nmaya
çal›fl›lm›flt›r16
. Alt iflverenlerin ekonomik olarak da- ha zay›f olmalar› ve genellikle alt iflverenlerin yap- t›klar› ifllerin belirli süreli ve geçici ifller olmas› do- lay›s› ile bunlar› takip etmekteki güçlük, iflçilerin haklar›n›n tehlikeye düflmesi halinde as›l iflveren
de bu iflçilere karfl› sorumlu tutulmufltur17
. Yarg›tay, 1994 tarihli bir karar›nda da, “Tafleronun (alt iflve- ren) iflçilerine karfl›, as›l iflveren de birlikte sorum- ludur.” demek sureti ile as›l iflverenin sorumlulu-
¤unu belirtmifltir18
. Böylelikle iflçilerin haklar› gü- vence alt›na al›n›rken, ayn› zamanda as›l iflverenle- rin, ifl verdikleri alt iflverenlerin nitelikleri konu- sunda daha dikkatli olmalar›n›n sa¤lanmas› amaç-
lanm›flt›r19
.
As›l iflverenin sorumlulu¤u ile ilgili bir Yarg›tay karar›nda, “Tafleronun çal›flt›rd›¤› iflçilerin ücretinin ödenmemesinden tafleronla birlikte as›l iflveren de
mesul oldu¤undan, mahkemece tahsile mütedair olmak üzere verilmifl karar do¤rudur.” denilmifl-
tir20
. Yarg›tay, 1982 tarihli bir karar›nda21
yine, “‹fl- veren ve tafleronlar›, iflçilere karfl› birlikte sorumlu-
durlar.” derken, 1973 tarihli bir karar›nda22
, alt ifl- verene, as›l iflveren veya adam›n›n kusuru sonucu meydana gelmifl zarardan dolay› birlikte sorumlu-
luk öngörülmedi¤i; 1978 tarihli bir karar›nda23
ise as›l iflverenin alt iflverenle birlikte sorumlulu¤u- nun, as›l iflverenin hiç kusuru olmasa dahi devam edece¤ini belirtmifltir. Yarg›tay’a göre, iflverenin ifl- çilerini iflyerinden evlerine götürüp getirmesi için üçüncü flah›sla yapt›¤› tafl›ma sözleflmesi uyar›nca üçüncü flah›s kendi araç ve floförü ile iflçileri tafl›- may› taahhüt etmifl olsa dahi, araçta meydana ge- len kaza ifl kazas›d›r. Tafl›ma sözleflmesine de da- yansa araç floförünü iflverenin emir ve talimat› al- t›nda saymak gerekir. Burada as›l iflverenin sorum-
lu tutulmas› gerekir24
.
2. As›l ‹flverenin Alt ‹flverenin ‹flçilerine Karfl› Sorumlu Tutulabilmesinin fiartlar›
As›l iflverenin, alt iflverenin iflçilerine karfl› so- rumlu tutulabilmesi için as›l iflverenin iflyerinde yü- rüttü¤ü mal ve hizmet üretimine iliflkin yard›mc› ifl- lerinde veya as›l iflin bir bölümünde belirli ifllerin yap›m›n›n alt iflverenlere verilmifl olmas› gerekir. Yani alt iflverenin, iflverenlik s›fat›na devredilen ifl dolay›s› ile sahip olmas› gerekir. Durum böyle olunca da, iflin tamam›n›n devredildi¤i hallerde ve- ya k›s›m k›s›m devredilen iflte kendi iflçisini çal›fl- t›rmayan iflverenle, devreden iflveren aras›nda as›l iflveren alt iflveren iliflkisinden söz etmek mümkün
de¤ildir25
. Ayr›ca ‹fl Kanunu’nun 2/VII. maddesi uyar›nca iflletmenin ve iflin gere¤i ile teknolojik ne- denlerle uzmanl›k gerektiren ifller d›fl›nda as›l ifl bölünerek alt iflverene verilemez.
Yarg›tay 9. Hukuk Dairesi’nin bir karar›nda, “‹fl-