Anabaptist Hareket

Anabaptism, 16. yüzyılda ortaya çıkmış dini, sosyal, ekonomik ve politik açıdan, Batı Avrupa Hristiyanlığını kökten etkileyen bir harekettir. Anabaptist hareketin temsilcileri, dünyanın sonunun yakın olduğuna, sosyal huzursuzluğun varlığına, hümanizme, ekmek şarap ayini kullanılarak sömürüldüklerine inanan ve bu inancı ifade eden ve Protestan Reformu’ndan ayrılıp, kendilerini İncil çalışmalarına veren şahsiyetlerdir. Anabaptist, kelime olarak “yetişkin vaftizi” anlamına gelmektedir. Şöyle ki, Ana kelimesinin anlamı, “tekrar” demektir. Ana kelimesinin, Baptist kelimesi ile birleşiminden oluşan yeni kelime de Anabaptist’dir. Bu yüzden Anabaptist, “tekrar vaftiz” eden anlamına gelir. Anabaptistlerin en belirgin özelliği, bebek vaftizini reddederek, yetişkin vaftizini savunmalarıdır. İlk yetişkin vaftizi, 21 Ocak 1525 tarihinde Zürih’te gerçekleşmiştir. Bu yüzden Zürih’te, yeniden vaftiz edenlere, “re-

60 _{Dyck, Cornelius, J., a.g.e., s. 45.}

61 _{Karlstadt, Andreas Rudolff- Bodenstein Von; Furcha, Edward J., The Essential Carlstadt: Fifteen}

Tracts Classics of the Radical Reformation, Waterloo, Ontario, Scottdale, Pennsylvania, 1995, s. 131.

baptized” anlamına gelen Anabaptist demişlerdir.63 Anabaptistler, bebek vaftizini reddettiklerinden dolayı yetişkinlik çağına ulaşan çocuklarını tekrar vaftiz etmiştir.64

Anabaptist hareketin ortaya çıkış tarihi, 1525 yılının Ocak ayı olup merkezi, İsviçre’nin Zürih şehridir. Anabaptist hareketin ortaya çıkışında en etkili rolü oynayan kişi Conrad Grebel’dir.65 _{İlk yetişkin vaftizini uygulayan kişi de Conrad Grebel}

olmuştur.66 _{Ancak Anabaptist fikrini öne süren kişi, Thomas Müntzer’dir. Müntzer,}

reformun ortaya çıkışından sonra bebek vaftizini reddetmesiyle birçok kişiyi etkilemiştir. Bununla birlikte Thomas Müntzer, yeniden vaftiz olmamıştır.67

Anabaptist hareket, Hollanda, İsviçre, Almanya ve Moravya şehirlerinde yayılmıştır. Hollanda Anabaptizmi, diğer Anabaptist hareketlerden çok kısa bir süre sonra meydana gelmiştir. 1530 yılında Jan Volkertz Trypmaker, Emden’den Hollanda’ya inanç ikrarını ve vaftizi getiren kişi olarak bilinmektedir. Trypmaker, Anabaptist reformcusu olan Melchior Hoffman ile irtibatlı bir şekilde Hollanda’ya gelmiştir. Amsterdam’da geniş bir kitleye başarılı vaazlar veren Trypmaker, aynı şekilde Friesland’da da başarılı olmuştur. Daha sonra güney Limburg’da da başarılı vaazlar vermeye devam etmiştir. Buralarda küçük arkadaş topluluklarıyla beraber inanç ikrarını oluşturmuş ve vaftizler yapmıştır. Bu hareket, Hollanda’da çok hızlı bir şekilde yayılmıştır. 68

1530 yılından önce bile birçok reform taraftarı, İncil’i temel alarak çalışmalarını geliştirmeye devam etmiştir. Trypmaker’ın vaazları da bu çevrede gerçekleşmiştir. Anabaptist kilisenin, kardeşliğin ve sonsuz yaşamın bir simgesi olarak inanç ikrarı belirlenmiş ve vaftiz uygulamaları yapılmıştır. Bu çalışmaların meyvesi kısa

63 _{Dyck, Cornelius J., a.g.e., s. 33}

64 _{Waardenburg, Jacques, “Reform”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.34, İstanbul, 2007, s. 532.}

65 _{Snyder, C. Arnold, “Swiss Anabaptism: The Beginnings, 1523- 1525”, A Companion to Anabaptism}

and Spiritualism, 1521- 1700, Edit. John D. Roth, James M. Stayer, Brill’s Companions to The Christian Tradition, A Series of Handbooks and Reference Works on The Intellectual and Religious Life of Europe, 500- 1700, Volume 6, Leiden, Boston, 2007, s. 45.

66 _{Estep, William, R., Renaissance and Reformation, William B. Eerdmans Publishing, Michigan, 1986,}

s. 184.

67 _{Dosker, H. Elias, a.g.e., s. 29- 30.} 68 _{Dyck, Cornelius, J., a.g.e., s. 45.}

zamanda alınarak üye sayısı artmıştır.69 _{Bu üyelerin arasında Obbe Philips, Friesland’ın}

Leeuwarden şehrinde geniş bir cemaatin lideri olarak kendisini ön plana çıkarmıştır.70

Reform liderleri, II. Edvard’ın yönetimi sırasında rahat hareket etme imkânı bulmuştur. Bu yüzden Melchior Hofmann, Doğu Friesland’ın Emden şehrinde başlattığı hareketi ile Kuzey Anabaptizminin babası konumuna gelmiştir.71

Melchior Hoffman, Strasburg’dan Emden’e 1530 yılında gelmiştir. Buraya geliş sebebi, gördüğü vizyonların etkisi ile apokaliptik mesajı insanlara duyurmaktır. Hoffman’ın apokaliptik mesajı, Emden’de hemen olumlu bir cevap bulmuş ve böylece Hoffman birçok kişiyi vaftiz etmiştir. Meydana gelen sel yüzünden insanlar yoksullaşmış, hasat azalmış, savaş yüzünden nakliye gemileri engellenmiş ve açlık baş göstermiştir. Bunun gibi başka sebeplerle birlikte insanlar umutlarını Anabaptizme bağlamıştır. Anabaptizmle birlikte dertlerin son bulacağını ümit etmişlerdir. Bu yüzden Hoffman’ın, Emden’e gelişiyle birlikte Hoffman’ın elçileri de özellikle Hollanda’da yaygın bir çalışma içerisine girmiştir. Yayılan bu harekete Melchiorites (Münster Hareketi) denilmektedir. Hoffman’ın mesajı, barış taraftarı olduklarını ileri sürüyordu ancak huzuru kapsamıyordu. Çünkü İsa Mesih’in dönüşü ile birlikte, İsa Mesih’in kendi ordusunu kuracağına ve tanrısız insanları yok edeceğine inanılıyordu. Hoffman’ın bu mesajı hızlı bir şekilde yayılmıştır. Hoffman’ın Strasburg’a dönüşüyle birlikte bu düşünce yayılmaya devam etmiştir. Hollanda yetkilileri de Münster şehrinde oluşan bu yeni harekete karşı sempati duymaya başlamıştır.72

Hoffman, 1531 yılında Haarlemli bir fırıncı olan Jan Matthijsz’ı73 _vaftiz

etmiştir. Matthijsz, Hoffman’ın hapse atıldığı ve Melchiorite Hareketi’nin başında

69 _{Waite, Gary K., David Joris and Dutch Anabaptism 1524- 1543, Wilfrid Laurier University Press,}

Waterloo, Ontario, Canada, 1990, s. 25.

70 _{Krahn, Cornelius, a.g.e., s. 70, 153- 154.} 71 _{Krahn, Cornelius, a.g.e., s. 79.}

72 _{Dyck, Cornelius, J., a.g.e., s. 46.}

73 _{Jan Matthijsz Van Haarlem, Kuzey Hollanda’nın Hollanda ilinin Anabaptist lideridir. Haarlem}

Melchior Hoffman tarafından vaftiz edilmiştir. Fakat daha sonra Hoffman’ın yolundan ayrılmıştır. Hoffman’ın iki yıl boyunca vaftiz etme yasağını kabul etmemiştir. Hoffman’ın kendisini Tanrı tarafından gönderilen bir peygamber olduğunu ileri sürmesini ve şiddet kullanarak krallığını kurmaya çalışmasını kabul etmemiştir. Gerrit Boeckbinder ve Jan Van Leyden önemli takipçisidir. Münster Anabaptist lideri olarak bilinmektedir. 1534 yılında Münster’de Tanrı Krallığını kurmaya çalışmıştır. Hollanda dini isyanını başlatmış ve bu isyan sırasında yetkililer tarafından öldürülmüştür. Bkz. Cornelius Krahn, a.g.e., s. 6, 73, 119- 133, 212.

bulunmadığı zamanlarda, Melchiorite Anabaptist Hareketin liderliğini üstlenmiştir. Matthijsz, Hoffman’ın peygamber olduğunu ve kendisinin Kutsal Ruh ile dolduğunu iddia etmiştir. Daha önce Hoffman’ın kendisinin Enoh (vahye tanık olan kişi) olduğunu ileri sürmesi gibi Matthijsz da kendisinin Enoh rolünü üstlendiğini iddia etmiştir.74

Melchior Hoffman’ın eski düzenin sonunun geldiğine dair vaazlarını duyan Jan Van Leyden75 Bernhard Rothmann’ın, Münster’de bebek vaftizine karşı olduklarını ifade ettiği vaazını dinlemiştir. Leyden, burada Matthijsz tarafından vaftiz edilmiştir. Mathhijsz, Jan Van Leyden’i apostolik haberci olarak Gerrit Boekbinder ile birlikte, Briel, Rotterdam, Amsterdam ve diğer şehirlere göndermiştir. Artık Melchiorite Hareketi, fikirlerini yaymada otoritelere karşı kılıç ve şiddet kullanma yanlısı olan bir hareket haline gelmiştir. Münster şehrinin otoritesinin de zayıf olmasıyla, bu şehri ele geçirmişlerdir.76 _{Şiddetin ve zulmün doruğa çıktığı zamanlarda Münster’den Jan Van}

Leyden ön plana çıkmıştır. 1534 yılında Leyden, tüm kontrolü eline alarak Münster’de Yeni Kudüs Krallığını ilan etmiştir. Kendisini de yeni Kral David gibi göstermiştir. Daha önce Melchior Hoffman’ın kendisini Enoh ve Matthijsz’ın da Enoh gibi göstermesine benzetilen bu olayda, Leyden’in kibre kapıldığı belirtilmektedir. 1534 yılının sonlarına doğru Leyden, muhteşem halk festivalleri düzenlemiş, İsa’nın son akşam yemeğinin benzerini gerçekleştirmiş ve komşu şehirlere yirmi sekiz temsilcisini göndermiştir.77 _{Bununla birlikte aynı yıl Münster Konsili toplanmıştır. Bu konsilde}

başpapazlık, ekmek şarap ayini, yetişkin vaftizi, hükümet ve radikal reform planı konuları görüşülmüştür. Bu arada yetişkin vaftizinin uygulanıyor olması önemli bir

74 _{Weaver, J. Denny, a.g.e., 1987, s. 83.}

75 _{Jan Van Leyden, Jan Beukelszoon olarak da bilinmektedir. Almanya Westphalia’ya bağlı Münster’in}

Anabaptist lideridir. 1509 yılında Güney Hollanda’nın Hollanda ilinin Leiden köyünde doğmuş, 1536 yılında ölmüştür. 1533 yılında Oca Matthijsz Van Haarlem tarafından vaftiz edilerek Anabaptistlere katılmıştır. Münster Anabaptist hareketin lideri olan Leyden, burada Yeni bir Kudüs kurmuştur. Obbe Philips ve Menno Simons Leyden’den etkilenen Anabaptist liderlerden biridir. Bkz. Edit. Translate, George B. Von Der Lippe, Victoria M. Reck- Malleczewen, A History of the Münster Anabaptists, Newyork, 2008, s. 7- 8, 40- 77.

76 _{Weaver, J. D., a.g.e., s. 83- 85.} 77 _{Dosker, H. E., a.g.e., s. 77- 79.}

durumdur. Bu konsilden sonraki birkaç gün içinde üç yüz kişinin vaftiz edildiği kaydedilmektedir.78

V. Charles ve Brüksel’deki imparatorluk hükümeti, Anabaptistliğin büyümesini ve Katoliklikte meydana gelen hızlı düşüşü araştırmıştır. Bu konuda ileri sürülen çeşitli iddialara göre, en başta 1521 yılında reforma karşı çıkılmıştır. 10 Haziran 1535 tarihinde de sadece Anabaptistliğe karşı bir muhalefet söz konusudur. Ancak bu muhalefet aşırı derecede şiddet içeren bir önlem almaya yönelik olmuştur. Buna göre, her kim, Katolikliğe geri dönmeyi reddederse, diğerlerini tekrar vaftiz ederse, peygamber, havari veya piskopos olduğu iddiasında bulunursa, ateşte yakılarak öldürülecektir. Her kim de tekrar vaftiz olduktan sonra Katolikliğe geri dönüş yapmazsa veya Anabaptistleri saklarsa başı kesilerek öldürülecektir. Eğer bu sayılanları yapan kimseler kadın olursa, boğularak öldürülecektir. Otoritenin bu tehdidi, bütün illere ve yerel otoritelere duyurulmuştur. Frisyan’ın baş sulh hâkiminin, Anabaptistleri lanet bir mezhep olarak ilan etmesi üzerine, hükümet onların üzerinde şiddetli bir şekilde işkence yapılmasına karar vermiştir. Bunun üzerine diğer illerin otoriteleri, gönüllü olarak bu kararı uygulamaya koymuştur. Bununla birlikte Anabaptist üyesi olan veya Anabaptistleri destekleyen başkomutanlıklara da sabotaj düzenlenmiştir. Böylelikle Anabaptistler, özellikle imparatorluk topraklarında bulunanlar, ağır işkenceye maruz kalmıştır. Hollanda illerinde, Zeeland’da ve Güney Hollanda’da bu işkenceler aşırı derecede yapılmıştır. Özellikle 1524 yılında Friesland’da, 1527 yılında Utrecht’de, 1528’de Overijssel’de, 1536’da Groningen’de, 1537’de Drenthe’de ve 1543 yılında da Gelderland’da uygulanan işkenceler had safhaya ulaşmıştır.79

Reform hareketine katılan birçok rahip ve taraftar, otoriteler tarafından çeşitli işkencelere maruz kalarak idam edilmiştir.80 _{İşkence sırasında fikir bakımından temel}

farklılıkları bulunan, Anabaptist mezhepler arasından ayakta kalmayı başaran büyük mezheplerin dışında, bazı tutucu mezhepler yok olmuştur.81 _{Devrimci Anabaptistlerden}

78 _{Stayer, James, M., “Reublin and Brotli, The Revolutionary Beginnings of Swiss Anabaptism”, The}

Origin And Characteristics of Anabaptism, Edit. Publisher, Marc Lienhard, International Archives of The History of Ideas, 87, Martinus Nıjhoff, The Hague, 1977, s. 92.

79 _{Krahn, Cornelius, a.g.e., s. 120- 122.} 80 _{Horsch, John, a.g.e., s. 33.}

81 _{Rothkegel, Martin, “Anabaptism in Moravia and Silesia”, Brill’s Companions to the Christian}

bazıları, devlet ve kilise kurallarını kabul etmelerine rağmen şiddet yanlısı oldukları için ömürleri uzun sürmemiştir. Münster’de eyalet kilisesi kurulduğu sırada, insanlar kılıç zoruyla yetişkin vaftizi olmaya zorlanmıştır. Ancak Jan Van Leyden gibi yetişkin vaftizinin gerekmediğini öne süren liderler de vardır.82

Jan Van Leyden, Anabaptist fikirlerini uygulamada şiddet kullanan birisi olmakla birlikte, diğer Anabaptist görüşlerden farklı olarak kilise ve devlet birliğini savunarak, kilisenin bütün sivil vatandaşları koruması altına alması gerektiğini ileri sürmüştür. 20 Ocak 1536 tarihinde Melchiorite Hareketi, Münster’de ordusu ile hareket etmesi üzerine bu harekete katılan kişiler, etleri parçalanarak, dilleri kopartılarak ve kalplerine sıcak hançerler geçirilerek öldürülmüştür. Böylece Melchiorite Hareketi, devlet tarafından korkunç bir şekilde yok edilmiştir. Bu olay Münster hezimeti olarak bilinir.83 _{Devlet ve Katolik Kilisesi’nin yanı sıra, Jan Van Leyden ve Melchioritlerin}

kılıç zoruyla fikirlerini yaymaya çalışmalarının yanlış olduğunu bütün Anabaptistler kabul etmektedir.84

Bütün bu olaylar, Menno Simons’un Anabaptist olmasını sağlamıştır. Melchiorite Hareketi (Münster Hareketi)’nin yıkılmasıyla birlikte de Menno Simons’un dönemi başlamıştır. Bu sırada, Hollanda’da Mennonit hareketi henüz kurulmamıştır. Melchiorite Hareketinin, Hoffman’dan sonra ilk lideri David Joris’dir.85 _{Daha sonra}

Menno’nun, Friesland’da rahiplik yapan, eski bir Fransiskan ve Melchiorite liderlerinden biri olan Dirk Philips’e katıldığı ifade edilir. Bu yüzden Menno Simons’un Melchiorite hareketi lideri olduğunu ileri süren araştırmacılar olmuştur. Melchiorite Hareketi’nin yıkılmasından sonra kalan Melchiorite inananları, Menno’ya sığınmıştır. Ayrıca Menno’nun zamanı, Obbenitler ile Melchioritlerin yükseliş devrinin son bulduğu ana denk gelmektedir. Bu sebeple araştırmacıların Menno Simons’u, Melchiorite

82 _{Horsch, John, a.g.e., s. 41}

83 _{Weaver, J. D., a.g.e., s. 90- 91, 105.} 84 _{Horsch, John, a.g.e., s. 42}

85 _{David Joris, Hollandalı bir Anabaptisttir. David Joristliğin kurucusu olup, mistik ve ruhsal bir}

peygamber olarak bilinmektedir. Ona çeşitli isimler verilmiştir. Onun kurduğu harekete Davidianlar veya David Joristlik denmiştir. En dikkat çeken isimlerinden biri Yahudi Kralı David’dir. Obbe Philips tarafından vaftiz edilerek Anabaptistlere katılmıştır. Hükümete karşı bir parti kurmuştur. Fantastik vizyonları ve mistik görüşleri vardır. Kendini bir peygamber ve reformcu olarak görmüştür. Birçok takipçisi olmuştur. Menno, onu sahte peygamberlik konusunda uyarmıştır. Bkz. Gary K. Waite, David Joris and Dutch Anabaptism 1524- 1543, Waterloo, Ontario, Canada, 1990, s. 49- 65.

Hareketi’nin liderlerinden zannetmesi doğaldır. Bu liderler Hoffman’ın aksine, Tanrı’nın Krallığının getirilmesini şiddetle reddetmiştir. Ancak bu hareket, şiddet ve terör yanlısı olarak kendini ifade etmiştir. Şiddet yanlısı olan liderler arasında, Menno Simons yer almamaktadır. Bu sebeple Menno Simons’un Anabaptist bir lider olduğu kabul edilmekte, ancak Melchiorite Hareketi’nin liderlerinden birisi olmadığı belirtilmektedir. Menno Simons hakkında, bu hareketin lideri olduğunu öne sürenlerin, onu kötülemek adına söyledikleri ifade edilir. Buna ek olarak Menno Simons, bu hareketin liderlerinin yanlış yolda olduklarını, Jan Van Leyden’in İsa Mesih karşıtı olduğunu, David Joris’in davranışlarının İsa’nın isteğine uymadığını, vaazları ve yazılarıyla ifade etmiştir. Bu sırada Obbe Philips, kendi inançlarından dolayı şüpheye düşmüş ve Melchiorite Hareketi’nin liderlik konumundan vazgeçerek Lutheran Kilisesi’ne katılmıştır. Bu olayların sonucunda, on bir yıldır Papa’nın otoritesine olan bağlılığını bırakan Menno Simons, 1536 yılında Anabaptist hareketin lideri olarak kabul edilmiştir.86

Hollanda Anabaptistlerinin çoğu, Menno Simons’un ismini benimseyerek Mennonites ismi ile anılmıştır.87 _{Bu yüzden yozlaşmış mezheplerin reformcusu olarak}

Menno Simons gösterilmektedir. Bu zamanda, binlerce Anabaptist taraftarı insan ve önde gelen liderler, Katolik Kilisesi tarafından şiddete maruz kalmıştır. Katolik Kilisesi, Anabaptistlere karşı eşi benzeri yaşanmamış idamlar gerçekleştirmiştir.88 _Swiss

Brethren ve Hutterites mezhepleri de bu şiddete maruz kalan Anabaptistlerdir. 89

Anabaptistler, şiddete maruz kalmalarına rağmen, kilise kurallarını düzeltebilmek için daima hukuki yollara başvurmaya çalışmıştır. Fakat duruma göre, bu yöntemleri de ihlal eden hareketler olmuştur. Ancak Hollanda Mennonitleri ve Hutteritler özellikle barış yolunu tercih etmiştir. Anabaptistler, savaş karşıtı bir hareket olduğunu belirtmiştir. Kendilerine uygulanan zulme karşı uyguladıkları barış sistemi,

86 _{Weaver, J. D., a.g.e., s. 93- 99.}

87 _{Anderson, James, M., Daily Life During The Reformation, Greenwood Publishing Group, Santa}

Barbara, California, 2011, s. 52.

88 _{Weaver, J. D., a.g.e., s. 105; Horsch, John, a.g.e., s. 42.} 89 _{Horsch, John, a.g.e., s. 43.}

hayatta kalabilmek adına verilmekteydi. Teolojik gerçekler ve ahlaki yönden uyguladıkları katı sistemle de hayatta kalma şanslarını arttırmışlardır.90

Menno Simons’un fikirleri, İsviçre Kardeşliği, Güney Almanya, Hollanda Kardeşliği ve Kuzey Almanya hareketlerinin fikirleriyle benzerlik gösterir. Bu yüzden bu hareketlerin kurucusunun Menno Simons olduğu ileri sürülür. Ancak sanıldığının aksine Menno Simons, bu hareketlerin kurucusu değildir. Menno, güneye hiç gitmemiştir. Menno’nun Güney Almanya ve İsviçre’ye yazdığı mektular da pek anlaşılır değildir.91 _{Her ne kadar Menno Simons bizzat bu hareketlerin kurucu olmasa da bu}

hareketlerin hepsi Mennonitliğin birer kolu olarak kabul edilmektedir.