Bolu ağızları Kunoş tarafından Kastamonu ağızları başlığı altında; Ahmet Caferoğlu’nun
Anadolu İllerinden Derlemeler adlı eserinde Zonguldak’la birlikte yine Kastamonu ağızları içerisinde
ele alınmıştır2. Tooru Hayasi Bolu ağızlarının Orta Anadolu Rumeli ve Batı Karadeniz ağızları arasında
bir sınır teşkil ettiğini ifade eder3.
1996’da yayımlanan Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması adlı çalışmaya kadar Bolu ve yöresi ağızlarıyla ilgili ayrıntılı bir tasnif bilgisi bulunmamaktadır. Karahan, Bolu ağzını Batı Grubu Ağızları içerisinde ele almıştır4.
Bolu coğrafyası; Mengen ve çevresi, Köroğlu Dağları ve Aladağların güneyi, Abant ardı bölgesi, Gerede platosu, Bolu merkez ve çevresi olmak üzere belli bölgelere ayrılır. Bu doğal sınırlar Bolu ağızlarının şekillenmesinde etkili olmuştur5.
Dikkat çeken ses özellikleri olarak; ünlülerdeki yarı kalınlaşmalar (á, í, ó, ú), zayıf boğumlanmış ünlülerin varlığı, kök ve eklerdeki ünlü yuvarlaklaşmaları, kalın ve ince sırada k>g, ḵ>ḡ, t>d, ç>c tonlulaşmaları, yaygın ünsüz düşmeleri, bulunma hâli eki; -da, -de, ayrılma hâli eki; -dan, -den, görülen geçmiş zaman kip eki; -dı, -di, sıfat-fiil eki -duk, -dük, bildirme ve kuvvetlendirme ekleri -
dur, -dür eklerinin ünsüzlerinin tonlu olarak kullanılması, şahıs ve iyelik eklerinin I ve II şahıslarda
ünlülerinin ve yardımcı seslerinin yuvarlak olması gibi özellikler dikkat çekmektedir.
Şekil bilgisi özellikleri olarak;bulunma ve ayrılma hâl eklerinin Eski Anadolu Türkçesindeki gibi
-da, -de /-dan, -den şeklinde tonlu ünsüzlerle kullanılması, şimdiki zaman kip ekinin Bolu merkez,
Gerede, Dörtdivan ve Mengen (kuzey-doğu) bölgelerinde ağırlıklı olarak -ya, -ye, -yā, -yē, Mudurnu, Göynük, Seben, Kıbrısçık (güney-batı) gölgelerinde -yo,-yö / -yoru, -yörü şeklinde kullanılması, zamir kökenli 1. teklik şahıs eki -yın, -yin, 1. çokluk şahıs eki -uz, -üz -yuz –yüz eklerinin kullanılması, geniş zaman çekiminde kullanılan -ıp (-ıb,-ib, -ub, -üb) at- yapısının varlığı, gelecek zaman kip eklerinin; -cı, -ci /-ıcı, -ici şekillerinde kullanılması, gereklilik kipinde standart bir ekin olmaması vb. sayılabilir6.
1 Prof. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, erolozturk@gmail.com 2 Ahmet Caferoğlu, Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler, Ankara 1950, s. XVIII.
3TooruHayasi, (with the collaboration of İsmail Hakkı Akyoloğlu), A Turkish Dialect in Nort Western Anatolia -Bolu Dialect Material,
Tokyo 1988, s.1.
4Leylâ Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara 1996, s.116. 5Erol Öztürk, Bolu İli Ağızları, Akçağ Yayınları, Ankara 2016, s.26. 6Bkz. Erol Öztürk, a.g.e., s. 103-106.
54
Bolu Ağzındaki Pekiştirici Morfemler
Bolu yöresinde ortaya çıkan pekiştirici yapıların ek ya da ses şeklinde genellikle sonda, nadir olarak da kelime başında ortaya çıktığı görülmektedir. Yöre ağızlarında kullanılan pekiştirici morfemler Bolu İli Ağızları adlı eserden faydalanılarak aşağıdaki şekilde sıralanmıştır.
a) Ek Şeklinde Olan Pekiştirici Morfemler -Iñ, -Uñ, -nIñ, -nUñ
Bolu ağzında pekiştirme amaçlı kullanılan eklerin en yaygın olanı ilgi hâli (Iñ, -Uñ, -nIñ, -ñUn) ekidir. Akrabalık isimlerinin üzerine getirilerek sevgi ve yakınlık ifadesi taşıyan hitap unsurları yapar. Bu yapılar belirtili isim tamlamalarının ikinci isim unsurunun (tamlanan) düşürülmesiyle ortaya çıkmaktadır: abinüñ, deyzenüñ, amcanuñ, anneniñ, dayınıñ, amcanıñ, halanıñ, vb. Pekiştirme maksadıyla kullanılan ilgi hâli eki yalın akrabalık isimlerinin üzerine gelebildiği gibi, iyelik eki (-sI) üzerine de gelebilmektedir: amcasınıñ, halasınıñ, deyzesünüñ, abisünüñ vb.
-lA, -lAn, -nAn
Bölge ağızlarında vasıta hâli için hem -n eki hem de ile vasıta edatından ortaya çıkmış -lA, -lAn,
-IlA, -nAn ekleri kullanılmaktadır. İle edatının sonuna eklenen -n morfemi pek çok Anadolu ağzında
olduğu gibi yörede de (-la+n, -le+n) yaygındır: öyleligle, benlen, gelünümlen, yoksulluklan, südülen,
anamılan.
-kIn, -kInA
Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemi eserlerinde yaygın olarak görülen ve eski Anadolu Türkçesinin bazı eserlerinde rastlanan II. teklik şahıs emir eki -gIl Yeni Uygurca ve Irak Mendeli Ağzında -gIn, -gInA şekillerinde Kerkük ve Azerbaycan ağızlarında ise -gInAn şeklinde genişleyerek kendini göstermiştir1. Bolu ağzındaki (-kına, -kine) eklerinin de -gIl emir ekinden genişleyip
kalıplaşmış şekiller olduğu düşündüren örnekler vardır: bagkına, inankına.
-kAnA
Bu ek üzerinde bir -n ve -A pekiştirici morfemi görülmektedir.Anadolu ağızlarında -ken zarf-fiil eki büyük oranda ünlü uyumuna uygun olarak -kan, -ken şeklinde kullanılır. Bu ekin son seslerini kaybetmiş şekli olan: -ka, -ke ekleri ve a, e sesleriyle genişlemiş -kana -kene şekilleri ağızlarda yaygındır. Bolu ağzında -kana -kene şekillerinin yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Sondaki a morfeminin yönelme hâli eki olduğu ya da müstakil bir edat olduğunu düşünülmektedir: gelükene,
gaynarıkana.
-cAnA
Eşitlik eki -ca, -ce’nin üzerine önce -n morfemi daha sonra da edat olan -a morfemi eklenmiştir (- cana, -cene): ayrıcana, iyicena, gızılcana, hepcene, terscene, ḡózelcene, temüzcene, ḡúzelcine.
-dI
Türkçede, görülen geçmiş zaman ve hikâye fonksiyonu olan -DI ekinin Bolu ağzında -dI şeklinde pekiştirme göreviyle kullanıldığı görülmektedir: çıkarmadıkdı, iyiyüzdü.
-dAn
1 Leylâ Karahan, a.g.e., s. 225.
55
Yöredeayrılma hâl ekinin -ArAk, zarf-fiil eki üzerine eklenerek pekiştirme amacıyla kullanılması söz konusudur: olarakdan, diyerekden
b) Ses Şeklinde Olan Pekiştirici Morfemler -n
Türkçede, pekiştirme işlevli genişlemelerin en fazla örneği -n’li genişlemelerdedir1. Bu durum
Bolu ağzında da yaygın biçimde görülür. Bu sesle (n) yapılan pekiştirmeler özellikle görülen geçmiş zaman kip eki (-dI+n, -dUn) üzerinde ortaya çıkar: aludun, kesülüdün, atdın, evlenecēdin, varmışdın,
ėndúḵ müdün, çıkduk mudun.
-m
Sonda bazı örneklerde n’nin yanında m pekiştiricisinin kullanıldığı da görülür. Sona eklenen m morfemi şahıs ya da iyelik ekinin kalıntısı gibi görülse de örneklerde bu fonksiyonlardan uzaktır:
halpiysam, ondan sōram.
-k
Eski Türkçede kullanılan ok edatının bir kalıntısı olduğu düşünülen k pekiştirici morfemi Bolu ağzında bazı örneklerde karşımıza çıkmaktadır: şimdik, gayrik, gayrık, doğruk. Zarf-fiil eki -IncA ile beraber -IncAk şekilleri de vardır: gelincek.
-t
Çünkü bağlacına eklenen t morfeminin pekiştirme gayesiyle kullanıldığı görülür: çünḡút.
-y
Soru zamiri üzerine getirilerek kullanılır. Bu morfemi alan örneklerin n’ ile genişletildiği de olur:
niy, niyin, bi sene niyin, bayramlıkla niy.
c) Kelime Başına Eklenen Pekiştiriciler
Türkiye Türkçesindeki duruma benzer olarak birkaç örnekte kelime başında pekiştirici morfemlerin kullanıldığı görülmektedir: gesgeri, domdōru.
Sonuç olarak Türkçede bazı eklerin zamanla bazı morfemleri bünyesini alarak genişlediği görülür. Bu genişlemeler başta zarf-fiil ekleri olmak üzere vasıta eki, ilgi hâli eki, eşitlik eki, görülen geçmiş zaman kip eki ve şahıs eklerinde ortaya çıkar. Bazı edat ve isimlerde de pekiştirme maksadıyla kullanılan morfemler görülmektedir. Diğer Anadolu ağzında olduğu gibi Bolu ağzında da pekiştirme morfemleri vardır. Bolu ve yöresindeki ağızlarda sık kullanılan pekiştirici morfemler -n, -A
morfemleridir. İlgi hâli ekiyle ve öğrenilen geçmiş zaman kip ekinin üzerine -dI, -dU ekleri getirilerek yapılan (-mIşdI, -mUşdU) pekiştirmeler dikkat çekicidir.
KAYNAKLAR
Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Derviş Mehmed Zıllî Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi I- IV. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005: c.II, s.91.
Ahmet Caferoğlu, Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler, Ankara 1950, s. XVIII.
56
Tooru Hayasi, (with the collaboration of İsmail Hakkı Akyoloğlu), A Turkish Dialect in Nort Western Anatolia -Bolu Dialect Material, Tokyo 1988, s.1.
Leylâ Karahan, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara 1996, s.116.
Leylâ Karahan, Türkçede Bazı Ek ve Edatlarda “-n” Morfemi İle Ortaya Çıkan Varyantlaşma, Türk
Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı,2012, (Ed.) Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, S. 219-236.
Erol Öztürk, Bolu Ağzında Belirleyici Kip ve Şahıs Eki Özellikleri, Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı, I. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara 2013, s.787-801.
57