Üyelerinin Niteliği İtibariyle

Merkezî idareye yardımcı danışma kurulları incelendiğinde çıkar gruplarının, siyasîlerin, uzmanların, akademisyenlerin, sivil toplum kuruluşlarının ve bürokratların tümünün veya bazılarının bir araya gelerek oluşturdukları karma kurullar ile sadece bir kesimin yer aldığı türdeş kurullardan bahsetmek mümkündür. Bu sınıflandırmada karma yapıların çoğunlukta (%71,6 Tablo 2), türdeşlerin ise azınlıkta kaldığı görülmektedir (%28,4 Tablo 2). Nitekim Sezen’in çalışmasında da türdeş (%24) ve karma (%76) kurullar tespit edilmiş olup çoğunluğu karma nitelikte olduğu belirtilmiştir (Sezen, 2003, s. 35). İlave olarak kurulların üyelerinde zamanla değişikliğe gidilebilmiştir. Dolayısıyla kurulların üyeleri bakımından da belli bir standart belirlenmemiştir.

Tablo 2- Bileşimine Göre Yardımcı Danışma Kurulları (1923-2019 Ekim)

Türü Birimlerin Sayısı %

Türdeş 42 _28,4%

Karma 106 _71,6%

121

Türdeş yapıların üyeleri tamamıyla uzmanlardan, bürokratlardan veya siyasîlerden oluşmaktadır. Malî Danışma Kurulu (1927-2005), Bayındırlık Kurulu (1934-2011), Ulaştırma Meclisi (1945-1983), Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu (2001) üyeleri bürokratlardan oluşan türdeş kurullardandır.

Yatırımların İzlenmesi ve Koordinasyon Kurulu (2016-2019), Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulu (1981-1987) ve Reform İzleme Grubu (1989-2011) siyasîlerin oluşturduğu türdeş kurullardandır. Ayrıca Cumhurbaşkanlığı Yüksek İstişare Kurulu (2019) da eskiden görev yürütmüş siyasîlerden oluştuğu için türdeş bir yapı olarak değerlendirilmelidir. Yüksek Planlama Kurulu (1960-2018) ise 2011 öncesine kadar siyasî ve bürokratlardan müteşekkilken sonrasında sadece siyasîlerin yer almasından dolayı türdeş bir nitelik göstermiştir.

İç Denetim Koordinasyon Kurulu (2004), Ulusal Deprem Konseyi (2000-2007), Radyofarmasötik İnceleme Komisyonu (1993-2003), İdarî Reform Danışma Kurulu (1971), Yüksek Sağlık Şûrası (1930-2011) ve Sportif Değerlendirme ve Geliştirme Kurulu (2011) alanında uzman kimselerin bir araya gelerek oluşturdukları türdeş nitelikli kurullardandır.

Çalışmada tespit edilen yapılardan türdeşe nazaran daha çok sayıda olan karma kurullarda (%71,6 Tablo 2), farklı meslek mensubu kimseler üye olarak yer almaktadır. Alanında uzman, akademik çalışmalar yapmış veya ilgili konuda tecrübesi olduğu bilinen uzman kimseler, merkezde veya yerelde faaliyet yürüten siyasîler, herhangi bir kamu kurumunda çalışan bürokratlar ve belli bir ortak noktası olan insanların veya çıkar gruplarının örgütlenerek oluşturduğu sivil toplum örgütlerinin temsilcileri karma kurulların üyelerini oluşturmaktadır. Bunlar farklı formasyonlarda bir araya gelebilmektedir. Bu bakımdan karma kurulları da kendi içerisinde a) siyasî ve bürokrat b) uzman ve bürokrat c) sivil toplum örgütü temsilcisi ve bürokrat d) bürokrat, uzman ve sivil toplum örgütü temsilcisi e) bürokrat, sivil toplum örgütü temsilcisi ve siyasî f) bürokrat, uzman, sivil toplum örgütü temsilcisi ve siyasî şeklinde sınıflandırmak mümkündür.

Yüksek Askerî Şûra (1925), Millî Savunma Yüksek Kurulu (1949-1962), Millî Güvenlik Kurulu (1961), Türkiye Kooperatifleri Danışma Kurulu (1969), Para-Kredi ve

122

Koordinasyon Kurulu (1980-2018) ve Kriz Koordinasyon Kurulu (1996) gibi kurullar siyasîler ve bürokratlardan oluşan karma kurullara verilebilecek örneklerdendir.

Âli İktisat Meclisi (1927-1935), Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (1951-1983), Kanser Savaş Konseyi (1975-2011), Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu (1983), Milli Saraylar Değerlendirme Kurulu (2018) ve Kadının Statüsü Yüksek Danışma Kurulu (1993-2011) ise bürokratlar ve uzmanların bir araya gelerek oluşturdukları karma kurullara verilebilecek örneklerdendir.

Sivil toplum örgütlerinden temsilciler ile bürokratların oluşturduğu kurullara örnek olarak ise Çalışma Meclisi (1946), Sosyal Hizmetler Danışma Konseyi (1959- 1983), Bakanlıklararası Dış İlişkiler Münasebetler Komitesi (1962-1982), Meslekî Eğitim Kurulu (1977), Kamu Personeli Danışma Kurulu (2001), İşgücü Piyasası Danışma Kurulu (2003), Psikolojik Tacizle Mücadele Kurulu (2011) ve Reklam Konseyi (2013) verilebilir.

Bürokrat, uzman ve sivil toplum örgütlerinden temsilcilerin katılımıyla teşkil edilen kurullar ise bileşimleri karma nitelik gösterenler arasında çoğunluğu meydana getirmektedir. Çalışmada tespit edilen kurullardan 47’si bu tarz oluşumlardandır (Bakınız Ek-1). Yüksek Hakem Kurulu (1936), Spor Şûrası (1946), Tıpta Uzmanlık Kurulu (1973), Millî Kültür Şûrası (1983), Nüfus Planlaması Danışma Kurulu (1983), Gençlik Şûrası (1983), Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Merkez Komitesi (2006), Türk Kooperatifçilik Kurultayı (1995), Ulusal Sulak Alan Komisyonu (2002) ve Ulusal Beslenme Konseyi (2019) verilebilecek örneklerdendir.

Sosyal Hizmetler Danışma Kurulu (1983-2011), Ekonomik ve Sosyal Konsey (1995), Tüketici Konseyi (1995) ve Yurtdışı Müteahhitlik ve Teknik Müşavirlik Hizmetleri Komitesi (1997) ise bürokrat, sivil toplum örgütü temsilcisi ve siyasîlerin yer aldığı karma kurullardandır.

Son olarak ise bir takım karma kurulların bürokrat, uzman, sivil toplum örgütü temsilcisi ve siyasîlerden oluştuğu görülmektedir. Bunlar genel itibariyle şûralar gibi geniş katılımlı düzenlenen kurullardır. Millî Eğitim Şûrası (1933), Turizm Danışma Grubu (1963-1983), Yüksek Çevre Kurulu (1980-2018), Turizm Şûrası (1983), Enerji Şûrası (1983-1985), Türk İdareciler Kongresi (1992) ve Karayolları Trafik Güvenliği Kurulu (1996-2018) bu tarz kurullardandır.

123

Görüşülecek konuyla ilgili farklı paydaşların yer aldığı merkezî idareye yardımcı danışma kurullarından da bahsetmek mümkündür. Sivil toplum örgütleri temsilcilerinin dışında değerlendirilebilecek bazı kesimler de kurullarda yer alabilmektedir. Bunlar iş adamları, özel sektörden temsilciler veya vatandaşlar şeklinde görülmektedir. Örneğin Çocuk Koruma Umumî Danışma Heyeti (1949-1983), Sanayi Şûrası (1957), Çevre Şûrası (1991-2003) ve Ulaştırma, Denizcilik, Haberleşme, Havacılık ve Uzay Teknolojileri Şûrası (1983) sivil toplum örgütü temsilcisi, uzman ve bürokratların yanında iş adamlarının da yer aldığı kurullardandır. Bürokratlar ve iş adamlarından müteşekkil karma kurula Yatırım Danışma Konseyi (2016) örnek verilebilir. Ulaştırma Bakanlığı Yüksek İstişare Kurulu (1960) ise bürokratlar ve uzmanlarla birlikte iş adamlarının da yer alabildiği bir karma kuruldur. Tarım Şûrası (1992), Çevre ve Şehircilik Şûrası (2011), Çevresel Etki Değerlendirme Komisyonu (1993) ile Ormancılık ve Su Şûrasına (2011-2018) sivil toplum örgütü temsilcisi, uzman ve bürokratın yanında özel sektör temsilcileri de katılabilmektedir. Ayrıca Yurt Dışı Vatandaşlar Danışma Kurulunda (2010-2018) bürokratlar ve vatandaşların üye olarak bulunduğu görülmektedir.

Merkezî idareye yardımcı danışma kurulları içerisinde askerî bürokratlar da yer alabilmektedir. Çalışma kapsamında on iki adet kurulda asker üyelerin bulunabildiği tespit edilmiştir. Bunların 8’i ise günümüzde faaliyet yürütmektedir. Yüksek Askeri Şûra (1925), Bakanlıklararası Harita İşlerini Koordinasyon ve Planlama Kurulu (1925), Alî İktisat Meclisi (1927-1935), Milli Savunma Yüksek Kurulu (1949-1962), Millî Savunma Bakanlığı İlmî İstişare ve Araştırma Kurulu (1959), Milli Güvenlik Kurulu (1961), Olağanüstü Hal Koordinasyon Kurulu (1983), Trafik Danışma ve Eğitim Komisyonu (1983-1985), Haberleşme Yüksek Kurulu (1983-2008), Kaçakçılık İstihbarat Koordinasyon Kurulu (1983), Karayolları Trafik Güvenliği Kurulu (1996-2018) ve Kriz Koordinasyon Kurulu (1996-2011) askerî bürokratların bulunduğu kurullardandır. Bunlar meydana getirilme tarihleri itibariyle Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar uzandıklarından köklü kurullardandır. Ayrıca bunların çoğunluğu yasamanın düzenleyici işlemleri neticesinde oluşturulmuştur. Milli Güvenlik Kurulu (1961) ise anayasal statüye sahiptir. Bu bakımdan 2 adet kurul farklılık göstermektedir. Kriz Koordinasyon Kurulu (1996-2011) yönetmelikle teşkil edilmişken Kaçakçılık İstihbarat Koordinasyon Kurulu (1983) KHK ile meydana getirilmiştir. Yüksek Askeri Şûra (1925) ve Bakanlıklararası Harita İşlerini Koordinasyon ve Planlama Kurulu (1925) ise

124

kanunla kurulmalarına rağmen günümüzde Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenenlerdendir. Bununla birlikte son yirmi yılda asker üyelerin bulunduğu, merkezî idareye yardımcı olan yeni bir danışma kurulu meydana getirilmemiştir.

Meslek kuruluşları, gönüllü kuruluşlar, federasyonlar ve konfederasyonlar gibi alt başlıklara ayrılabilecek sivil toplum örgütlerinden temsilciler ile diğer çıkar gruplarının yer aldığı danışma kurullarından ise 81 adet tespit edilmiştir. Bunlar çalışmada ele alınan merkeze yardımcı danışma kurullarının %54,7’sini teşkil etmektedir. Dolayısıyla sivil toplum örgütlerinin bulunduğu merkezî idareye yardımcı kurullar oldukça kalabalıktır. Bunlardan 64’ü (%79) 1980 sonrasında teşkil edilmiştir. Bununla birlikte sivil toplum örgütlerinden temsilcilerin bulunduğu yapılar 1980 öncesinde oluşturulan kurullar arasında her beş kuruldan yaklaşık ikisine tekabül ederken (38 kuruldan 17’si) bu oran 1980 sonrasında meydana getirilenler için her beş kuruldan üçü şeklinde (110 kuruldan 64’ü) olmuştur. Merkez teşkilatındaki sivil toplum örgütlerinden temsilcilerin yer aldığı ilk kurullardan bazıları şunlardır: Millî Eğitim Şûrası (1933), Yüksek Hakem Kurulu (1936), Merkez Danışma Kurulu (1938-2011), Çalışma Meclisi (1946), Spor Şûrası (1946), Çocuk Koruma Umumî Danışma Heyeti (1949-1983), Sanayi Şûrası (1957), Sosyal Hizmetler Danışma Konseyi (1959-1983), Bakanlıklararası Dış İlişkiler Münasebetler Komitesi (1962-1982), Turizm Danışma Kurulu (1963), Ormancılık Yüksek Danışma Kurulu (1972-1981), Sosyal Güvenlik Kurulu (1976-1985), Meslekî Eğitim Kurulu (1977) ve Millî Kalite Kontrol Danışma Kurulu (1978-1987).

Görüldüğü gibi başkentteki yardımcı danışma kurullarının üyelerinin niteliği çeşitlenmektedir. Bürokratlar, siyasîler, uzmanlar ve sivil toplum örgütleri ile çıkar gruplarından temsilciler bu kurullarda yer alabilmektedir. Bunların farklı formasyonlarla bir araya gelerek oluşturduğu karma kurullar çoğunluğu oluşturmaktadır. Bununla birlikte sırf uzmanlardan, bürokratlardan veya siyasîlerden oluşan türdeş kurullar da mevcuttur. Ayrıca sadece uzmanların veya sadece siyasîlerin yer aldığı türdeş kurullar haricindekilerde bürokrat üyeler bulunmaktadır (137 adet, EK- 1). Bu bakımdan merkezdeki danışma görevi bulunan kurullardan çok azında bürokratlar yer almamaktadır. Dikkat çeken diğer bir durum ise sivil toplum örgütlerinden temsilcilerin yer aldığı danışma kurullarının Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren oluşturulmasıdır. Bununla birlikte bu tarz kurulların sayısı özellikle 1980 sonrasında bir

125

hayli fazlalaşmıştır. İlave olarak askerî bürokratların üye olarak bulunduğu kurullar Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren meydana getirilen köklü oluşumlardır. Son yirmi yılda oluşturulan bu tarz bir yardımcı danışma kuruluna ise rastlanmamıştır.