SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI
ARK-DR-2015-0001
DEMİR ÇAĞ VE SONRASI BATI ANADOLU’DA
FRİG KÜLTÜR ETKİLERİ
HAZIRLAYAN Emre ERDAN
TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Serap YAYLALI
AYDIN-2015
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI ARK-DR-2015-0001
DEMİR ÇAĞ VE SONRASI BATI ANADOLU’DA
FRİG KÜLTÜR ETKİLERİ
HAZIRLAYAN Emre ERDAN
TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Serap YAYLALI
AYDIN-2015
Bu tezde görsel, işitsel ve yazılı biçimde sunulan tüm bilgi ve sonuçların akademik ve etik kurallara uyularak tarafımdan elde edildiğini, tez içinde yer alan ancak bu çalışmaya özgü olmayan tüm sonuç ve bilgileri tezde kaynak göstererek belirttiğimi beyan ederim.
Adı Soyadı : Emre ERDAN
İmza :
YAZAR ADI-SOYADI: EMRE ERDAN
BAŞLIK: DEMİR ÇAĞ VE SONRASI BATI ANADOLU’DA
FİRG KÜLTÜR ETKİLERİ
ÖZET
İÖ. 2. Binyıl sonları, Anadolu ve yakın çevresinde köklü değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemle birlikte, Yakındoğu’nun güçlü devletleri çeşitli sebeplere bağlı toplu göç hareketleri sonucunda çöküşe geçmiş, Hititler başta olmak üzere pek çok büyük uygarlık tarih sahnesinden çekilmiştir. İÖ 1200 yılları sonunda hız kazanan toplu göç hareketleri neticesinde Anadolu’da yeni bir güç haline gelen uygarlıklardan birisi de Frigler’dir.
Frigler, Anadolu Arkeolojisi açısından oldukça uzun bir süre “Karanlık Çağ”
olarak tanımlanan, ancak son yıllarda yürütülen yeni çalışmalar neticesinde sadece yazınsal bir boşluk dışında çok da karanlık olmadığı anlaşılmaya başlanan bir dönemde Anadolu’da hüküm sürmüş, burada köklü Anadolu geleneklerinin etkisi ve kendi kültürlerinden katkılarla güçlü bir krallık kurmuşlardır. Günümüzde Ankara-Polatlı yakınlarında yer alan Yassıhöyük/Gordion’u kendilerine başkent olarak seçen Frigler başta ahşap, maden ve din gibi kültürel ögeleriyle Anadolu toplumları arasında geçiş unsuru oluşturmuştur. Öncüllerinden edindiği bilgiyi, kendi öz kültürüyle yeniden biçimlendirerek çevre kültürlere dağıtıcı rolü bulunan Frigler, çekirdek coğrafyası olan Ankara ve Kızılırmak Kavsi arasında yer alan bölge dışında kalan kültür bölgeleri içinde de –belli bir süre- etkin bir siyasi güç olagelmiştir.
Frig başkenti Yassıhöyük/Gordion’da yürütülen son arkeolojik çalışmalar, yardımcı disiplinlerin de katkılarıyla Orta Anadolu’nun Demir Çağı kronolojisini derinden sarsan yeni bulgular sunmuştur. Buna göre eskiden Kimmer istilası ile ilişkilendirilen Gordion Tahrip Tabakası’nın tarihi bir yüzyıl geriye çekilmiş, bunun sonucunda önceden Helen kültürünün etkisiyle oluşturulmuş olduğu düşünülen pek çok Frig kültür ögesinin Anadolu’luğu ortaya konmuştur. Çalışma içerisinde bugüne dek tek tek ele alınan ve bu haliyle fazlaca bir sonuç vermeyen, Batı Anadolu’da Frig kimliğini
yansıtan buluntular bir arada değerlendirilmiştir. Bunun sonucunda uygarlığın başta din ve dinle alakalı materyaller aracılığı ile kendi kültüründen ögeleri Batı Anadolu’nun Demir Çağ toplumlarına aktardığı sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma içerisinde aktarımların İÖ 8. yy. içlerinde başladığı, İÖ 7-6 yüzyıllarda hız kazandığı, İÖ 6. yy’ın sonlarından itibaren ise etkinin ters yönde geliştiği, Kimmer istilasıyla sarsılan Friglerin otonomik yapısını kaybettiği ve daha önce bu bölgede yaşayan toplulukların en azından bir kısmının Batı Anadolu’ya çeşitli göç yollarıyla gelerek yerleştikleri önerilmiştir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Anadolu, Arkeoloji, Demir Çağ, Frigler, Batı Anadolu, Kültür, Kültürleşme, Kültürel Etki.
NAME: EMRE ERDAN
TITLE: PHRYGIAN CULTURAL EFFECTS IN WESTERN
ANATOLIA DURING THE IRON AGE AND AFTER.
ABSTRACT
End of the 2nd Millenium BC was a period in which radical changes took place in Anatolia and close surroundings. In this period powerful states of the Near East began to decline as a result of mass migration moves which were resulted from various reasons and many great civilizations especially Hittites were collapsed. Phrygians were among the civilizations that emerged as a new power as a result of the mass migration movements which were escalated at the end of the 1200’s BC.
Phrygians dominated Anatolia in a period, which was considered as “the Dark Age” for a long time in terms of Anatolian Archaeology though as a result of the recent studies revealed that it was not a real dark age except for some literary gaps. They formed a powerful kingdom with the effect of deep-rooted Anatolian treaditions and contributions of their own cultures in this period. Establishing Gordion/Yassıhöyük which was located in modern Ankara/Polatlı, Phrygians formed a transitional element between Anatolian peoples especially with their cultural assets like wood and metal working and with their religious contributions. By reshaping the knowledge they gained from their predecessors with their own cultures and distributting it to surrounding cultures, Phrygians for a period became an active political power also in the regions which were located out of their heartlands, Ankara and Halys bend.
Recent archaeological studies which were conducted in Phrygian capital Gordion, together with the contributions of auxilary disciplines, provided new results that greatly changed the Central Anatolian Iron Age chronology. By this token, date of the Gordion Destruction Layer which was thought to be related with Cimmerian invasions so far was revised to one century earlier and a result of this Anatolian origin of the many Phrygian cultural assets which were previously thought to be composed by the influence of Greek culture was introduced. In this study, findings that illustrated Phrygian existence in Western Anatolia but so far handled in scattered form and for this
reason produced very little outcome, will be evaluated as a whole. As a result of this it is concluded that the Phrygian civilization transmitted the elements of of its culture to the Iron Age communities of Western Anatolia through mainly religion and materials related to religion. This study proposes that the transmissions started in 8th century BC, accelerated in 7th and 6th centuries, by the end of the 6th century process changed its direction, shaken by the effects of Cimmerian Invasions Phrygians lost their authonomy and some of the communities at least that were previously living in this region migrated and settled to Western Anatolia through various routes.
KEYWORDS:
Anatolia, Archaeology, Iron Age, Phrygians, Western Anatolia, Culture, Acculturation, Cultural Impact.
ÖNSÖZ
Demir Çağ ve Sonrası Batı Anadolu’da Frig Kültür Etkileri başlıklı çalışmamız, Anadolu’nun önemli İÖ 1. Binyıl merkezleri arasında gelişen kültürel alışverişin boyutlarını ortaya koymak adına gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın oluşturulmasında lisans eğitimimden bu yana yakın ilgi duyduğum Frig kültürüne dair ortaya çıkan yeni sonuçlar etkili olmuştur. Özellikle Gordion’da yenilenen kronolojik dağılım, Friglerin Batı Anadolu ile olan ilişkilerinde, özellikle de etkileşimin yönü konusunda, yeni fikirler öne sürülebilmesini mümkün kılmıştır. Çalışmamızın ortaya çıkışındaki bir diğer etken de, dağınık durumda bulunan Batı Anadolu’da Frig etkili eserlerin bir araya getirilmesi gerekliliği olmuştur.
Lisans eğitimimden bu yana benden desteğini esirgemeyen, zor ve sancılı dönemlerde yanımda olduğunu hissettirerek geldiğim noktada büyük emeği ve çabası bulunan, çalışmanın bütün aşamalarında sabırla gerekli uyarı ve düzenlemeleri yaparak hep doğruya yönlendiren, öğrencisi olmaktan hayatım boyunca onur duyacağım değerli hocam Prof. Dr. Serap Yaylalı’ya şükran borçluyum. Salt bilimsel çalışma ve yönlendirmelerini değil, aynı zamanda günümüzde fazlasıyla eksikliğini hissettiğimiz
“iyi birey” olabilme yolunda öğretilerini de hayatım boyunca unutmayacağım hocam Prof. Dr. Abdullah Yaylalı’ya sonsuz teşekkür ederim.
Çalışma süresince her zaman yanımda olan, tezin gelişmesinde büyük katkıları bulunan ve sabırla yönlendirmelerini benden esirgemeyen hocalarım Yrd. Doç. Dr.
Özlem Tütüncüler Bircan ve Doç. Dr. Hüseyin Üreten’e teşekkürü bir borç bilirim.
Tez yazım süreci ve düzeltmeler sırasında görüşlerine başvurduğum ve nazik cevaplarıyla beni yönlendiren, kaynaklarını paylaşan Prof. Dr. Adnan Diler, Doç. Dr.
Nurettin Öztürk, Doç. Dr. Suat Ateşlier, Prof. Dr. Lynn Roller, Dr. Susanne Berndt Ersöz, Dr. Catherine Draycott, Prof. Dr. Engin Beksaç, Öğr. Gör. Mehmet Okunak, Doç. Dr. Sedef Cokay Kepçe’ye, kaynaklar konusundaki yardımları için Prof. Dr.
Aykut Çınaroğlu ve Dr. Norbert Franken’e teşekkür borçluyum. Doktora ders aşamamda öğrencileri olma mutluluğuna eriştiğim Prof. Dr. Celal Şimşek ve Yrd. Doç.
Dr. Mustafa Büyükkolancı’ya gelişimime sundukları katkı için teşekkür ederim.
Doktora tez aşaması gibi sancılı bir dönemde beni ayakta tutan ve dostluklarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Aydın Erön ve Dr. Murat Çekilmez başta olmak üzere, Araş.
Gör. Ali Osman Tiro, Yrd. Doç. Dr. Sedat Akkurnaz, Araş. Gör. Nihal Akıllı, Araş.
Gör. Nurdan Akbulut, Araş. Gör. Emrah Yıldırım, Dr. Tülay Yürekli ile Araş. Gör.
Ömer Güngörmüş’e ve ayrıca değerli hocalarım Yrd. Doç. Dr. Fatma Bağdatlı Çam ve Araş. Gör. Mükerrem Kürüm’e teşekkür ederim. Çalışmanın son safhalarında lojistik desteği için Araş. Gör. Yavuz Selim Kaya’ya, kaynaklarını benimle paylaşma inceliğini gösteren değerli arkadaşım Araş. Gör. Arzu Özver’e, arazide gerçekleştirdiği çalışmalara dair görsellerini benimle paylaşan hocam Prof. Dr. Adnan Erdağ’a teşekkür ederim.
Çalışmamız Adnan Menderes Üniversitesi, BAP Koordinatörlüğü tarafından FEF 14005 koduyla desteklenmiştir. İlgili kurum ve çalışanlarına teşekkür ederim.
Adnan Menderes Üniversitesi Kütüphane çalışanlarına, başta Sn. Sema Üreten olmak üzere teşekkür ederim. Bunun yanı sıra Ege, Bilkent, Anadolu, Dokuz Eylül, Muğla Üniversiteleri’nin kütüphane çalışanlarına göstermiş oldukları ilgi ve yardımlarından ötürü teşekkür ederim.
2003 yılında kapısından çekingen adımlarla girdiğim, aradan geçen yıllarda bir yuva gibi benimsediğim kurumum Adnan Menderes Üniversitesi, özellikle de Fen Edebiyat Fakültesi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü çalışanlarına, üzerimde emeği bulunan tüm bölüm hocalarıma, sevgili kardeşlerim Batı Akgün, Noyan Erdel, Melih Değirmenci, Edip Öksüz, Orçun Dalarslan, Aysun Bardakoğlu, Dayanç Bora, Elvan Demirbağ ve motivasyonumun düşmesine asla izin vermeyen Dr. Ejder Saylav Bora’ya teşekkür ederim.
Bu çalışmanın tamamlanmasında büyük pay sahibi olan, beni tek başına bugünlerime getiren annem Öznur Özpınar başta olmak üzere aileme minnet borçluyum. Yazım süresince desteğini bir an olsun esirgemeyen sevgili eşim Özge Yaren Yavuz Erdan’a, uzaklaşıp gitmek istediğim anlarda, arkeoloji ve işime duyduğum sevgiyi yüzüme vurarak beni döndürdüğü için sonsuz teşekkür ederim. İyi ki varsınız.
Emre Erdan AYDIN-2015
İÇİNDEKİLER
ÖZET i
ABSTRACT iii
ÖNSÖZ v
İÇİNDEKİLER vii
KISALTMALAR LİSTESİ x
TABLOLAR LİSTESİ xi
GRAFİKLER LİSTESİ xii
LEVHALAR LİSTESİ xiii
BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ 1
İKİNCİ BÖLÜM
FRİG COĞRAFYASI 6
2.1. Doğu Frigya 6
2.2. Merkez Frigya 9
2.3. Batı Frigya 12
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
FRİG ÇALIŞMALARI TARİHÇESİ 18
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
FRİGLERİN ANADOLU’YA GELİŞİ VE SİYASAL TARİHİ 25 BEŞİNCİ BÖLÜM
FRİG DİNİ 36
ALTINCI BÖLÜM
FRİG YAŞAM MERKEZLERİ 54
6.1. Höyükler 58
6.2. Kaleler 61
6.3. Yamaç Yerleşimleri 63
6.4. Dağınık Buluntu Merkezleri 63
6.5. Düz Yerleşmeler 64
6.6. Yerleşim Tiplerinin Dönemsel Dağılımı 64
6.7. Merkezlerin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı 64
YEDİNCİ BÖLÜM
FRİG KÜLTÜR ÖGELERİ 70
7.1. Tapınaklar 70
7.2. Açık Hava Kutsal Alanları ve Anıtlar 73
7.2.1. Fasadlar 75
7.2.2. Basamaklı Anıtlar 83
7.2.3. Nişler 89
7.3. Ölü Gömme Gelenekleri 91
7.3.1. Kaya Mezarları 92
7.3.2. Tümülüsler 97
7.4. Küçük Buluntular 103
7.4.1. Mimari Terrakottalar 103
7.4.2. Seramik 108
7.4.3. Maden Sanatı 118
7.4.4. Heykel Sanatı 128
7.4.5. Ahşap İşçiliği 132
7.4.6. Dokuma Aletleri ve Tekstil Kalıntıları 138
7.5. Frig Dili 141
SEKİZİNCİ BÖLÜM
DEMİR ÇAĞ BATI ANADOLU’SUNDA KÜLTÜR BÖLGELERİ 143 DOKUZUNCU BÖLÜM
BATI ANADOLU’DA FRİG KÜLTÜR ETKİLERİ 150
9.1. Kültürün Tanımı 150
9.2. Frig Tapınak ve Kaya Anıtlarının Etkileri 151
9.3. Frig Etkili Maden Eserler 172
9.4. Frig Seramiği’nin Etkileri 189
9.5. Frig Heykel Sanatı’nın Etkileri 207
9.6. Frig Ölü Gömme Gelenekleri’nin Etkileri 221 9.7. Frig Mimari Terrakottaları’nın Etkileri 225 ONUNCU BÖLÜM
SONUÇ 229
KAYNAKÇA 260
LEVHALAR ÖZGEÇMİŞ
KISALTMALAR LİSTESİ
Abb: Abbildung/Abbildungen (Levha) ATKD: Asur Ticaret Kolonileri Dönemi bkz: Bakınız
Çev: Çeviren Çiz: Çizim Ed: Editör
EDÇ: Erken Demir Çağı et. al. : et alii – ve diğerleri Fig: Figür/Figure
İÖ: İsa’dan önce İS: İsa’dan sonra Kat: Katalog Lev: Levha No: Numara Pl: Plate (Levha) Res: Resim
SPSS: Statistical Package for the Social Sciences Taf: Tafel (Levha)
TumP: P Tümülüsü TumW: W Tümülüsü
vb: ve benzeri/ve bunun gibi
vd: Çok yazarlı eserlerde ilk yazardan sonrakiler/ve diğerleri YHSS: Yassıhöyük Stratigraphic Sequence
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Frig Yaşam Merkezleri’nin Alan Tiplerine Göre Araştırma Yöntemleri…..54 Tablo 2: Yerleşim Tiplerinin Modern Merkezlere Göre Dağılımı………56 Tablo 3: Fasadların Modern Merkezlere Göre Dağılımı………77 Tablo 4: Anıtların Yönleri………..79 Tablo 5: Basamaklı Anıtların Sayısı ve Modern Merkezlere Göre Dağılımı………….84 Tablo 6: Nişlerin Toplam Sayısı ve Modern Merkezlere Göre Dağılımı………90 Tablo 7:Gordion’da Yer Alan Başlıca Tümülüslerin Son Çalışmalar
Işığında Oluşturulmuş Kronolojik Sıralaması. ………..98 Tablo 8: Batı Anadolu Demir Çağ Kronolojisi……….143
GRAFİKLER LİSTESİ
Grafik 1: Yaşam Merkezlerinin Modern Merkezlere Göre Dağılımı………….55 Grafik 2: Yerleşim Tiplerinin Sayısal Dağılımı………..57 Grafik 3: Höyüklerin Modern Merkezlere Göre Dağılımı………..62 Grafik 4: Kalelerin Modern Merkezlere Göre Dağılımı. ………63 Grafik 5: Yamaç Yerleşimlerinin Modern Merkezlere Göre Dağılımı………...63 Grafik 6: Dağınık Buluntu Yerlerinin Modern Merkezlere Göre Dağılımı……66 Grafik 7: Düz Yerleşmelerin Modern Merkezlere Göre Dağılımı………..67 Grafik 8: Basamaklı Anıtların Modern Merkezlere Göre Yüzdelik Dağılımı....85
LEVHALAR LİSTESİ
LEVHA 1 a-Gordion EDÇ el yapımı seramiği. (Henrickson 2007, 191.) b-Buckelkeramik örneği. (Hnıla-Pieniazek-Sikora 2002, Res. 108.)
LEVHA 2 a-Hacılar ana tanrıçası. (Roller 2004, 54, Res. 2) b-Çatalhöyük ana tanrıçası. (Roller 2004, 51, Res. 1) c-Arinna. (Sevinç 2008, 194, Tablo 2)
LEVHA 3 a-Kargamış Kubaba’sı. (Roller 2004, 66, Res. 4) b-Kargamış Kubaba’sı. (Orthmann 1971, Taf. 29f) c-Zincirli Kubaba’sı. (Orthmann 1971, Taf. 58e) d-Kargamış Kubaba’sı. (Orthmann 1971, Taf. 34e) e-Mahrada Kubaba’sı. (Orthmann 1971, Taf. 38g) f-Salmanköy Kybele’si. (Roller 2004, 76, Res. 11)
LEVHA 4 a-Meherkapı. (Işık 1987, Pl. XXXIIIb) b-Altıntepe Steli. (Özgüç 1969, Res. 79)
LEVHA 5 a-Boğazköy Stel Uygulaması. (Naumann 1983, Taf. 9e) b-Arslankaya. (Berndt-Ersöz 2006, 398, Fig. 122) c-Deliktaş. (Berndt-Ersöz 2006, 397, Fig. 121)
LEVHA 6 a-Delphoi Friz. (www.people.clarkson.edu/~ecaldwel/lf31001/siphnians2a.jpg) b-Kybele’nin Roma’ya taşınması. (Vermaseren 1977, Fig. 13)
LEVHA 7 a-YHSS 6A Gordion Kent Planı. (Voigt 2005, 24, Fig. 3-2.) b-Gordion Megaron 3. (Sams 2005, 15, Fig. 2-4)
LEVHA 8 a-Gordion Megaronları Genel Görünüm. (Goodman 2005, 216, Fig. 17-1) b-Gordion Topografik Görünüm. (Sams 2012, 53, Fig. 1)
LEVHA 9 a-Gordion Orthostat (Sams 2012, 56, Fig. 3) b- Ankara Frig Orthostatı (Sams 2012, 58b)
LEVHA 10 a-Gordion Megaron 2 (Sams 2012, 62, Fig. 7) b-Gordion Megaron 2 çizim. (Digital Gordion) c-Gordion Megaron 2 çizim. (Sams 2012, 63, Fig. 8) d-Gordion Megaron 2 çizim. (Sams 2012, 63, Fig. 8) e-Gordion Megaron 2 çizim. (Sams 2012, 63, Fig. 8)
LEVHA 11 a- Gordion Megaron 2 çizim. (Sams 2012, 63, Fig. 8)
b-Kerkenes-Karabaş Tapınağı. (Summers et. al. 1996, 228, Fig. 13)
LEVHA 12 a-Daskyleion Model Mabed. (Ateşlier 2006, Fig. 1) b-Daskyleion Model Mabed Çizim. (Ateşlier 2006, Fig. 7)
LEVHA 13 a-Göbeklitepe Kapı Şeklinde Kireçtaşı Blok. (Schmidt 2005, 18, Fig. 7) b-Midas Kent Planı. (Zabern 2002)
LEVHA 14 a-Berberini Anıtı. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 31) b-Gökçegüney Anıtı. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 46) c-Keskaya 2 Anıtı. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 87)
d-Küçük Kapı Kaya Anıtı. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 108)
e-Kumca Boğaz Kapı Kaya Anıtı. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 101) f- Büyük Kapı Kaya Anıtı. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 23)
LEVHA 15 a- Areyastis Anıtı. (Frigküm)
b-Areyastis Anıtı Çizim (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 49)
LEVHA 16 a-Midas Anıtı. (Prof. Dr. Adnan Erdağ Arşivi) b-Midas Anıtı Çizim. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 50)
LEVHA 17 a-Bitmemiş Anıt. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 125) b-Bitmemiş Anıt Çizim. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 56)
LEVHA 18 a-Bahşayiş Anıtı. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 32) b-Bahşayiş Anıtı. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 37)
LEVHA 19 a-Maltaş Anıtı. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 50b) b-Burmeç Anıtı. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 124) c-Değirmen Anıtı. (Haspels 1971, Pl. 521-1)
LEVHA 20 a-Klise Mvk. Anıtı (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 82b) b-Kes Kaya 1 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 85) c-Kes Kaya 2 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 87) d-Berberini Anıtı (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 31)
e- Gökçegüney Anıtı (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 46) f- Sümbüllü Anıt (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 54)
LEVHA 21 a-Midas 1 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 95) b-Midas 2 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 98) c-Döğer Asar Kaya (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 111) d- Demirli Anıtı (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 102)
LEVHA 22 a-Büyük Kapı Kaya Anıtı. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 105) b-Küçük Kapı Kaya Anıtı. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 108) c-Kumca Boğaz Kapı Kaya Anıtı (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 101) d-Fındık Asar Kaya (Haspels 1971, Pl. 527-1)
LEVHA 23 a-Midas Stoa Kesit. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 53)
b-Midas Stoa Canlandırma. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 23)
LEVHA 24 a-Kitabeli Sunak. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 136) b-Kitabeli Sunak Çizim. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 80)
LEVHA 25 a-Basamaklı Anıt Tipoloji (Tamsü Polat 2010, Şek. 2)
LEVHA 26 a-Tek İdollü Basamaklı Anıt. (Tamsü Polat 2010, Şek. 3) b-Çift İdollü Basamaklı Anıt (Tamsü Polat 2010, Şek. 4) c-İkiz İdollü Basamaklı Anıt (Tamsü Polat 2010, Şek. 5)
d-Kavis Şeklinde Stilize İdollü Basamaklı Anıt (Tamsü Polat 2010, Şek. 6) e-Her İki Yanında Aslanlı İdollü Basamaklı Anıt (Tamsü Polat 2010, Şek. 7) f-Taht Tipli Basamaklı Anıt. (Tamsü Polat 2010, Şek. 8)
g-Düz Platformlu Basamaklı Anıt. (Tamsü Polat 2010, Şek. 9) h-Yuvalı Basamaklı Anıt. (Tamsü Polat 2010, Şek. 10)
ı-Kaideli Basamaklı Anıt. (Tamsü Polat 2010, Şek. 11) i-Nişli Basamaklı Anıt. (Tamsü Polat 2010, Şek. 12)
LEVHA 27 a-Midas Kenti 2 No’lu Niş. (Berndt-Ersöz 2006, Fig. 126)
b-Midas Kenti 2 No’lu Niş Çizim. (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 161)
LEVHA 28 a-Klineli Kaya Mezarları (H. Sivas 2012, Fig. 7) b-Beşikçatılı Kaya Meazrları (H. Sivas 2012, Fig. 9)
LEVHA 29 a-Düz Çatılı Kaya Mezarı (H. Sivas 2012, Fig. 10)
b-Beşikçatılı Kaya Mezar Çizim. (H. Sivas 2012, Fig. 16)
LEVHA 30 a-Sekisiz, Sade Oda Mezarlı Kaya Mezarı. (Haspels 1971, Pl. 534-3) b-Üç Sekili Mezar Odaları. (Haspels 1971, Pl. 535-4)
c-İki Şekilli Oda Mezarları. (Haspels 1971, Pl. 537-1) d-Tek Sekili Mezar Odaları. (Haspels 1971, Pl. 538-9)
LEVHA 31 a-Aslantaş Mezarı. (H. Sivas 2012, Fig. 11)
LEVHA 32 a-Yılantaş Mezarı. (H. Sivas 2012, Fig. 12) b-Solon Mezarı. (Kortanoğlu 2007, Res. 1)
LEVHA 33 a- Zey Frig Nekropolü. (H. Sivas 2012, Fig. 15a) b- Zey Frig Nekropolü. (H. Sivas 2012, Fig. 15b)
LEVHA 34 a-W Tümülüsü (envanter.gov.gordiontümülüsw) b-W Tümülüsü Mezar Odası (Young 1981, Fig. 1)
LEVHA 35 a-MM Tümülüsü (Young 1981, 84-1)
b-MM Tümülüs Çizim (Young 1981, Fig. 51)
LEVHA 36 a-K III Tümülüsü (Körte-Körte 1904, Abb. 4) b-P Tümülüsü (Young 1981, Pl. 2)
LEVHA 37 a-Gordion Mimari Terrakotta (Glendinning 2007, 184) b-Gordion Mimari Terrakotta (Glendinning 2007, 185) c-Gordion Mimari Terrakotta (Glendinning 2007, 183) d-Gordion Mimari Terrakotta (Glendinning 2007, 187) e Gordion Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev.14-5)
LEVHA 38 a-Midas Kent Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev.14-10) b-Midas Kent Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev.14-14) c-Midas Kent Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev.14-15) d-Midas Kent Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev.14-16)
LEVHA 39 a-Düver Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 12-6) b-Düver Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 12-9) c-Düver Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 12-11)
d-Düver Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 12-15)
LEVHA 40 a-Pazarlı Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 16-1) b-Pazarlı Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 16-2) c-Pazarlı Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 16-3) d-Pazarlı Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 16-8)
LEVHA 41 a-Akalan Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 15-1) b-Akalan Mimari Terrakotta (Akkurnaz 2013, Lev. 15-6)
LEVHA 42 a-Emircik Yaslanbayır Mimari Terrakotta (T. Sivas-Sivas 2003, 298, Res. 14) b-Emircik Yaslanbayır Mimari Terrakotta (T. Sivas-Sivas 2003, 298, Res. 13)
LEVHA 43 a-Frig Monokrom Seramikleri (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 209) b-Frig Monokrom Seramikleri (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 209) c-Frig Monokrom Seramikleri (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 206)
LEVHA 44 a-Kırmızı Zemin Renkli Boyalı Seramik. (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 205)
b-Sarımsı Kahverengi Zemin Renkli Boyalı Seramik. (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 208)
c-Devetüyü Zemin Renkli Boyalı Seramik. (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 208)
LEVHA 45 a-Doğu Frig Boyalı Krateri. (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 205) b-Batı Frig Boyalı Krateri. (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 217)
LEVHA 46 a-Gordion Omurgalı Çanak (Sams 1994, Pl. 14, 439) b-Gordion Tek Kulplu Testi (Sams 1994, Pl. 51, 607) c-Gordion Tek Kulplu Testi (Sams 1994, Color Pl. III)
LEVHA 47 a- Gordion Tek Kulplu Testi (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 210) b-Gordion Amphora (Sams 1994, Pl. 109, 876)
LEVHA 48 a-Gordion Kulpsuz Çömlek (Sams 1994, Pl. 143, 982) b-Gordion Askos (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 214)
LEVHA 49 a-Gordion Zoomorfik Kap (Young 1981, Pl. 17, TumP 58) b-Gordion Dinos (Sams 1994, Pl. 140, 968)
LEVHA 50 a-Işın Motifleri (Bossert 2000, Taf. 146) b-Kuş Motifleri (Sams 1994, Fig. 46, 1067)
LEVHA 51 a-İç İçe Daire Motifi (Bossert 2000, Taf. 161) b-Bitkisel Motifler (Young 1981, TumP 56)
LEVHA 52 a-Eşkenar Dörtgen Motifi (Sams 1994, Fig. 63, 1-7) b-Zigzag Motifi (Sams 1994, Fig. 62, 1-4)
c-Dalgalı Çizgi Motifi (Sams 1994, Pl. 164, 1027)
LEVHA 53 a-Dama Tahtası Motifi (Sams 1994, Fig. 64, 1a-c, 2) b-Meander Motifleri (Sams 1994, Fig. 63, 1-2, 3a-b)
LEVHA 54 a-Metoplar (Akurgal 1955, Abb. 18)
b-Kelebek Paneli Motifi (Akurgal 1955, Taf. 5a)
LEVHA 55 a-Frig Gölge Görüntülü Hayvan Biçemi (Sams 1994, Fig.46, 1067) b-Frig Gölge Görüntülü Hayvan Biçemi (Sams 1994, Fig. 46, 1068)
LEVHA 56 a-Frig Bronz Kazanlar. (Young 1981, Pl. 8, a-c) b-Frig Bronz Kazan. (Young 1981, Pl. 46a)
LEVHA 57 a-Frig Bronz Kepçe (Young 1981, Pl. 64b) b-Frig Bronz Testi (Young 1981, Pl. 62a)
LEVHA 58 a-Frig Bronz Kase (Young 1981, Pl. 66a)
b-Frig Bronz Omphaloslu Kase (Young 1981, Pl. 70e)
LEVHA 59 a-Frig Bronz Fibulaları (Young 1981, Pl. 76a-c) b-Frig Bronz Kemerler (Young 1981, Pl. 11a) c-Frig Situlası (Young 1981, Pl. 63e)
LEVHA 60 a-Tip XII.7A Fibula (Young 1981, Pl. 77b)
b-Khorsabad Frizi (Muscarella 1967, Pl. II, Fig. 1)
c-Persepolis Apadana Kabartması (Muscarella 1967, Pl. IV) d-İvriz Kaya Anıtı (Bryce 2012, 151, Fig. 10)
LEVHA 61 a-Boğazköy Kybele Grubu (Naumann 1983, Taf. 7-1) b-Bahçelievler Steli (Naumann 1983, Taf. 5-2)
LEVHA 62 a-Etlik Steli (Naumann 1983, Taf. 5-4)
b-Gordion Kabartması (Naumann 1983, Taf. 5-3)
LEVHA 63 a-Ayaş Heykeli (Kopanias 2013, 376, Ayaş 1) b-Midas Kenti Kabartmaları (Prayon 1987, Taf. 11) c-Gordion Erkek Heykeli (Kopanias 2013, Gordion 3)
LEVHA 64 a-Ankara Orthostatı (Kopanias 2013, Ankara 11) b-Ankara Orthostatı (Kopanias 2013, Ankara 10) c-Ankara Orthostatı (Kopanias 2013, Ankara 3) d-Ankara Orthostatı (Kopanias 2013, Ankara 8)
LEVHA 65 a-W Tümülüsü Ahşap Servis Standı (Young 1981, Pl. 94g) b-W Tümülüsü Ahşap Tabaklar (Young 1981, Pl. 94e)
LEVHA 66 a-P Tümülüsü Ahşap Masa (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 74)
b-P Tümülüsü Ahşap Servis Standı (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 62) c-P Tümülüsü Ahşap Tabure (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 70) d-P Tümülüsü Ahşap Ayaklar (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 79) e-P Tümülüsü Ahşap Yatak (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 80)
f-P Tümülüsü Ahşap Hayvan Heykelcikleri (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig.
81-84)
LEVHA 67 a-MM Tümülüsü Ahşap Servis Masası (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 15) b-MM Tümülüsü Ahşap Kakmalı Masa (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 13) c-MM Tümülüsü Ahşap Tabut (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 57)
LEVHA 68 a-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 10a) b-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 11c) c-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 11d) d-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 12a) e-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 12b) f-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 13) g-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 14a) h-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 15) ı-Gordion Tekstil Kalıntıları (Bellinger 1962, Pl. 16)
LEVHA 69 a-Larisa Terrakotta Akroter Örneği (Öncü 2013, Kat. No: AKBG1) b-Larisa Terrakotta Akroter Örneği (Öncü 2013, Kat. No: AKBG3)
LEVHA 70 a-Areyastis Anıtı Rozet Detay (Berndt Ersöz 2006, Fig. 49) b-Bitmemiş Anıt Rozet Detay (Berndt Ersöz 2006, Fig. 56)
LEVHA 71 a-Kargamış Kubaba’sı Rozet Detay (Roller 2004, 54, Res. 2)
b-Salmanköy Kybele Rozet Detay (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007)
LEVHA 72 a-MM Tümülüsü Ahşap Servis Standı Rozet Detay (Simpson-Spirydowicz 1999, Fig. 15)
b-Bahçelievler Steli Akroter, Rozet Detay (Naumann 1983, Taf. 7-1) c-Etlik Kabartması Akroter, Rozet Detay (Naumann 1983, Taf. 5-4)
LEVHA 73 a-Gordion Altın Yüzük Detay Çizimi (Dusinberre 2005, Cat. No: 74, Fig. 84) b-Midas Anıtı Stoa Detay (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 23)
LEVHA 74 a-Samos Güney Stoa Detay (Işık 2012, Lev. 35, Res. 227a) b-Didyma Stoa Detay (Işık 2012, Lev. 36, Res. 233a)
LEVHA 75 a-Zeytinliada Basamaklı Anıtı (Öztürk-Kavaz 2012, Res. 36) b-Hisarköy Anıtı (Beksaç 2001, 22, Res. 6)
LEVHA 76 a-Keles Basamaklı Anıtı (Şahin-Mert-Şahin 2010, 176, Res. 11) b-Gelembe Kaya Mezarı (Roosevelt 2009, 142, Fig. 6.6)
LEVHA 77 a-Gelembe Beşik Çatılı Kaya Mezarı (Tayip Hacet Arşivi) b-Çamönü Karasonya Mühürü (Dinç-İnnocente 1999)
LEVHA 78 a-Gelembe Basamaklı Anıt (Umar 2006, Res. 71) b-Gelembe 2 No’lu Anıt (Tayip Hacet Arşivi)
LEVHA 79 a-Eumeneia Açık Hava Kutsal Alanı Genel (Şimşek-Sezgin 2011, 29, Res. 1) b-Eumeneia Basamaklı Anıt (Şimşek-Sezgin 2011, 39, Res. 16)
LEVHA 80 a-Kolophon Basamaklı Anıtı (Özgan et. al. 2014, 104, Res. 3) b-Kolophon Basamaklı Anıtı (Holland 1944, 111, Fig. 14)
LEVHA 81 a-Bülbüldağ Basamaklı Anıtı (Bammer-Muss 2006, Abb. 2) b-Bülbüldağ Basamaklı Anıtı (Bammer-Muss 2006, Abb. 1) c-Bülbüldağ Basamaklı Anıtı (Bammer-Muss 2006, Abb. 4) d-Bülbüldağ Basamaklı Anıtı (Bammer-Muss 2006, Abb. 5)
LEVHA 82 a-Tekören Basamaklı Anıtı (Devreker-Thoen-Vermeulen 1995, 130, Pl. 1) b-Alinda Basamaklı Anıt (Özkaya-San 2002, Fig. 2)
LEVHA 83 a-Davulcutepe Basamaklı Anıtı (Sezgin-Okunak 2007, 126, Res. 10) b-Milas Basamaklı Anıtı (Kızıl-Öztekin 2009, 304, Res. 2)
LEVHA 84 a- Milas Basamaklı Anıtı Çizim (Kızıl-Öztekin 2009, 305, Res. 3) b-Milas Basamaklı Anıtı (Kızıl 2008, 235, Fig. 6)
LEVHA 85 a-Mobolla Basamaklı Anıtı (Diler 2007, 499, Res. 8)
b-Sagallasos Basamaklı Anıt (Waelkens et. al. 2013, 350, Res. 6)
LEVHA 86 a-Khios Daskolopetra (www.explorechios.gr)
b-Khios Daskolopetra Çizim (Boardman 1959, Pl. 6, Fig. 34)
LEVHA 87 a-Limni Basamaklı Anıtı (Marangou 2009, 94, Fig. 12-2) b-Rodop Dağları Niş Uygulaması (Ivanova 2008, 187, Fig. 5-3)
LEVHA 88 a-Panayırdağ Kutsal Alanı Niş Uygulaması (Soykal 1998, Taf. 2)
b-Panayırdağ Kutsal Alanı Niş İçinde Kybele (Naumann 1983, Taf. 32-2)
LEVHA 89 a-Phokaia Liman Kutsal Alanı (Özyiğit 2003, Res. 7)
b-Phokaia Değirmen Kutsal Alanı (Naumann 1983, Taf. 20-1)
LEVHA 90 a-Tip XII Fibulaları (Young 1981, 240, Fig. 130)
LEVHA 91 a-Smyrna Tip XII Fibula Kalıbı (Muscarella 1967, Pl. XVI, 83)
b-Ephesos Artemision Fibula Örnekleri (Klebinder-Gauß 2007, Taf. 107, 131, 156, 195)
LEVHA 92 a-Larisa Fibula (Boehlau 1993, Taf. 15-11) b-Manisa Fibula (Caner 1983, Taf. 23, 284-285)
LEVHA 93 a-Bursa Fibula (Muscarella 1967, Pl. 8-43)
b-Sardis Fibulaları (Waldbaum 1983, Pl. 43, 672-675)
LEVHA 94 a-Troia Fibula (Muscarella 1967, Pl. 3-11) b-Khios Fibula (Boardman 1967, Fig. 138)
LEVHA 95 a-Lesbos Fibula (Woodward-Droop-Lamb 1927, 97, Fig. 1) b-Rhodos Kamiros Fibula (Caner 1983, Taf. 80a-b)
LEVHA 96 a-Samos Fibula (Muscarella 1967, Pl. VII, 33)
b-Khios Kemer Tokası (Boardman 1967, 215, Fig. 141)
LEVHA 97 a-Samos Kemer Tokası (Boardman 1961, Lev. XXIa) b-Erythrai Kemer Tokası (Caner 1983, Taf. 79-18)
LEVHA 98 a-Smyrna Kemer Tokası (Boardman 1961, Lev. XXIb) b-Miletos Kemer Parçası (Donder 2002, 7, Abb. 4)
LEVHA 99 a-Miletos Kemer Parçası (Donder 2002, www.ruhr.uni-bochum.de) b-Ephesos Kemer (Klebinder-Gauß 2007, Taf. 45, 711.1)
LEVHA 100 a-Ephesos Kemer Tokası (Klebinder-Gauß 2007, Taf. 48, 718) b-Khios Emporio Liman Kutsal Alanı (Boardman 1967, Pl. 11c)
LEVHA 101 a-Ephesos Omphaloslu Kase (Klebinder-Gauß 2007, Taf. 112, 818) b-Milet Omphaloslu Kase (Donder 2002, 6, Abb. 2)
LEVHA 102 a-Daskyleion Omphaloslu Kase Örnekleri (Bakır 2004, Res. 13) b-Didyma Omphaloslu Kase (Herda 2008, Abb. 6)
LEVHA 103 a-Lidya Omphaloslu Kase (Özgen-Öztürk 1996, No: 224)
b-Lidya Mermer Taklidi Omphaloslu Kase (Lidyalılar ve Dünyaları 2010, 487, No: 106)
LEVHA 104 a-Ephesos Grup 1 Omphaloslu Kaseleri (Klebinder-Gauß 2007, Cat: 817) b-Ephesos Grup 1 Omphaloslu Kaseleri (Klebinder-Gauß 2007, Cat: 818)
LEVHA 105 a-Ephesos Grup 2 Omphaloslu Kaseleri (Klebinder-Gauß 2007, Cat: 819) b-Ephesos Grup 3 Omphaloslu Kaseleri (Kerschner 2005, 126, No: 3)
LEVHA 106 a-Protoceratops Fosili (Mayor-Henry 1993, 52, Fig. 9) b-Sakçagözü Griffon Adam (Orthmann 1971, Taf. 50c)
LEVHA 107 a-Sakçagözü Griffon Adam Çizim (Akurgal 1959, 100, Abb. 10) b-Tell Halaf Griffon (Orthmann 1971, Taf. 8g)
LEVHA 108 a-Gordion Griffonlu Kulp Eklentisi (Sams 2012, 65, Fig. 4-14) b-Ephesos Griffon Eklentisi (Klebinder-Gauß 2007, Taf. 113-869)
LEVHA 109 a-Ephesos Griffon Çizim (Klebinder-Gauß 2007, Taf. 77-869) b-Miletos Griffon Eklentisi (Graeves 2004, 93, Fig. 3-10)
LEVHA 110 a-Samos Griffon Eklentisi (Mayor-Henry 1993, 46, Fig. 4) b-Khios Griffon Eklentisi (Boardman 1967, Pl. 84, 166)
LEVHA 111 a-Uşak Arkeoloji Müzesi Makara Kulplu Kase (Özgen-Öztürk 1996, No: 225) b-Uşak Arkeoloji Müzesi Yonca Ağızlı Testi (Özgen-Öztürk 1996, No: 223)
LEVHA 112 a-Karia Geometrik Seramiği: Meander Motif (Özgünel 2006, Lev. XIa) b-Karia Geometrik Seramiği: Meander Motif (Özgünel 2006, Lev. XIa-2)
LEVHA 113 a-Karia Geometrik Seramiği: Meander Motif Çizim (Özgünel 2006, 72, Şek. 42) b-Karia Geometrik Seramiği: Meander Motif Çizim (Özgünel 2006, 72, Şek. 41)
LEVHA 114 a-Pazarlı Meander Motifi (Akurgal 1955, Taf. 29b) b-Gordion Meander Motif (Akurgal 1955, Taf. 17b)
LEVHA 115 a-Karia Geometrik Seramiği: Noktalı İç İçe Zigzak Motifi (Özgünel 2006, 73, Şek. 45)
b-Karia Geometrik Seramiği: İç İçe Noktalı Üçgen Motifi (Özgünel 2006, 73, Şek. 46)
LEVHA 116 a-K III Tümülüsü, İç İçe Noktalı Üçgen Motifi (Akurgal 1955, Taf. 19a) b-Karia Geometrik Seramiği: Bitkisel Motif (Özgünel 2006, 74, Şek. 49)
LEVHA 117 a-Boğazköy Bitkisel Motifleri (Bossert 2000, 50, Abb. 14)
b-Karia Geometrik Seramiği: Kareler İçi Nokta Doldurma (Özgünel 2006, 86, Şek. 82)
LEVHA 118 a-K III Tümülüsü, Kareler İçi Nokta Doldurma (Akurgal 1955, Taf. 16b) b-Myrrhinous, Dama Tahtası Motifi, (Daux 1961, 629, Fig. 6)
LEVHA 119
LEVHA 120
a-Karia Geometrik Seramiği: Daire Rozet Motifi (Özgünel 2006, 76, Şek. 54) b-Karia Geometrik Seramiği: Daire Rozet Motifi (Özgünel 2006, 76, Şek. 55)
a-Boğazköy Daire Rozet (Bossert 2000, Taf. 133, 1169) b-Dirmil Daire Rozet Motifi (Özgünel 2006, 75, Şrk. 53)
LEVHA 121 a-Gordion Krater Üzerinde Daire Rozet Motifi (Sams 1994, Cat. No: 1065a) b-P Tümülüsü Ahşap Kapak Üzeri Rozet Motifi (Young 1981, 59, Fig. 28)
LEVHA 122 a-P Tümülüsü Ahşap Kutu Rozet Motifi (Young 1981. 59, Fig. 29)
b-P Tümülüsü Bronz Kemer Üzerinde Rozet Motifi (Young 1981, Fig. 10.) c-Pazarlı Savaşçı Kalkanları Üzerinde Rozet Motifi (Koşay 1941, Lev. XXI)
LEVHA 123 a-Samos Silüet Teknik (Akurgal 1955, Taf. H1)
b-Alişar Silüet Teknik (Friglerin Gizemli Uygarlığı 2007, 215)
LEVHA 124 a-Aeolis Noktalı Stil II (İren 2009, 37, Abb. 13c) b-Aeolis Noktalı Stil II (İren 2003, Taf. 4-17)
LEVHA 125 a-K III Tümülüsü Noktalı Motifler (Akurgal 1955, Taf. 15b) b-Aeolis Noktalı Yarım Daire Motifi (İren 2009, Table. 3-5)
LEVHA 126 a-Boğazköy Noktalı Yarım Daire Motifi (Bossert 2000, Taf. 146, B38) b-Aeolis Noktalı Yarım Daire Motifi (İren 2009, Table. 3-6)
LEVHA 127 a-Boğazköy Noktalı Yarım Daire Motifi (Bossert 2000, Taf. 146, B34) b-Aeolis Küçük Boyutlu Tunç Kazan Taklidi. (İren 2003, Pl. 2.32)
LEVHA 128 a-Aeolis Makara Kulplu, Bant Bezemeli Tunç Kaseler. (İren 2003, Pl. 64, 301) b-Aeolis Yonca Ağızlı Testilerinin Pişmiş Toprak Örnekleri. (İren 2009, Table 1- 1)
LEVHA 129 a-Aeolis Yuvarlak Ağızlı Testi. (İren 2009, Table 2)
b-Aeolis Yuvarlak Ağızlı Tek Kulplu Testi. (İren 2009, Table 2) c-Aeolis Omurgalı Çanak (İren 2009, Table 2)
LEVHA 130 a-Frig Yuvarlak Ağızlı Testi (Friglerin Gizemli Uygarlığı, 2007, 223) b-Frig Yuvarlak Ağızlı Tek Kulplu Testi. (Sams 1994, Pl. 46, 572) c-Frig Omurgalı Çanak (Sams 1994, Pl. 22, 479)
LEVHA 131 a-Sardis Süzgeçli Kap (Gürtekin Demir 2014, Fig. 1)
b-Rhodos Kamiros Nekropolü Süzgeçli Kap (Kerschner 2005, Fig. 16-17)
LEVHA 132 a-Sardis Makara Kulplu Sığ Kase (Lidyalılar ve Dünyaları, 2010, No: 149) b-Sardis Makara Kulplu, Bantlı Kase (Gürtekin Demir 2014, Fig. 6)
LEVHA 133 a-Sardis Makara Kulplu Ayaklı Kase (Gürtekin Demir 2014, Fig. 7) b-Sardis Makara Kulplu, Bantlı Kase (Gürtekin Demir 2014, Fig. 8)
LEVHA 134 a-Sardis Tek Kulplu Testi (Gürtekin Demir 2014, Fig. 11) b-Sardis Tek Kulplu Testi (Gürtekin Demir 2014, Fig. 12)
LEVHA 135 a-Ephesian Ware Bezeme (Greenewalt 1973, Pl. 10-1) b-Ephesian Ware Bezeme (Greenewalt 1973, Pl. 11-1)
LEVHA 136 a-Laodikeia BoR Seramik Örneği (Şimşek 2013, 475, Res. 688) b-Beycesultan “Frig” Seramiği (Mellaart-Murray 1995, Fig. 51-1)
LEVHA 137 a-Uylupınar Frig Etkili Seramik (Cokay Kepçe 2009, Fig. 88) b-Uylupınar Frig Etkili Seramik (Kaşka 2013, Res. 14 alt)
LEVHA 138 a-Göl Adası Frig Etkili Seramik (Ekinci et. al. 2007, Res. 6) b-Çaltılar Frig Seramiği (Momigliano et. al. 2011, Fig. 36b)
LEVHA 139 a-Köhnüş 2 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 149) b-Kalehisar Anıtı, (Francovich 1990, Pl. 81)
LEVHA 140 a-Girit Gortyn Naiskos İçinde Kybele (Katsonas 2012, Fig. 3)
b-Miletos Naiskos İçinde Tanrıça/Rahibe (Naumann 1983, Taf. 16-1.)
LEVHA 141 a-Miletos Naiskos İçinde Tanrıça/Rahibe (Roller 2004, Res. 37)
b-Miletos Naiskos İçinde Tanrıça/Rahibe (Herda-Sauter 2009, 75, Abb. 6b)
LEVHA 142 a-Sardis Naiskos İçinde Kybele (Greenewalt 2010, Res. 1)
b-Sardis Naiskos İçinde Kybele, Yan Detaylar (Greenewalt 2010, Res. 2)
LEVHA 143 a-Didyma Naiskos İçinde Kybele (Naumann 1983, Taf. 16-3) b-Erythrai Naiskos İçinde Kybele (Naumann 1983, Taf. 17-2) c-Kyme Naiskos İçinde Kybele (Naumann 1983, Taf. 17-3)
LEVHA 144 a-Massalia Naiskos İçinde Kybele (Naumann 1983, Taf. 19-2) b-Euromos Mimari Terrakotta (Prof. Dr. Suat Ateşlier Arşivi)
LEVHA 145 a-Didyma Heykel Başı (Prof. Dr. Suat Ateşlier Arşivi)
b-Kyzikos Columna Caelatası (Prof. Dr. Suat Ateşlier Arşivi)
LEVHA 146 a-Elmalı Bayındır D Tümülüsü Buluntusu Leto (Prof. Dr. Suat Ateşlier Arşivi) b-Kültepe İkiz İdol (Özgüç 2005, Res. 245)
LEVHA 147 a-Kültepe İki Yüzlü Vazo (Özgüç 2005, Res. 232)
b-Yazılıkaya Tanrı Ailesi-İkiz Tanrıçalar (Seeher 2011, Res. 61)
LEVHA 148 a-Yazılıkaya Tanrıçalar Dizesi (Seeher 2011, Res. 69) b-Midas Şehri 1 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 115a)
LEVHA 149 a-Midas Şehri 4 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 119b) b-Midas Şehri 7 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 121b)
LEVHA 150 a-Midas Şehri 10 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 126) b-Midas Şehri 17 No’lu Anıt (Tüfekçi Sivas 1999, Lev. 135b)
LEVHA 151 a-Beycesultan Dikilitaşlar (Işık 2012, Lev. 68-431) b-Altıntepe Dikilitaşlar (Işık 2012, Lev. 68-433a-b)
c-Toprakkale Mühür Dikilitaşlar (Lehmann Haupt 1931, 549)
LEVHA 152 a-Gerga Kutsal Alanı Tanrıça Heykeli (Akkurnaz 2010, Res. 9)
b-Gerga Basamaklı Kaide ve Heykel Canlandırma (Akkurnaz 2010, Res. 7)
LEVHA 153 a-Gordion C Tümülüsü Kybele Kabartması (Kohler 1995, Pl. 17d) b-Salihli Bintepeler (Sevin 2003, 294)
LEVHA 154 a-Lale Tepe Tümülüsü Mezar Odası Cephe Çizim (Stinson 2008, 32) b-Areyastis Cephe Çizim Detay (Berndt Ersöz 2006, Fig. 49)
BİRİNCİ BÖLÜM
1. GİRİŞ
Bu çalışmada İÖ 1200 yıllarında Anadolu’ya giriş yaptığı düşünülen ve son arkeolojik kanıtlar ışığında İÖ 10. yy. içlerinde merkezi bir yönetim yapısını oluşturup, İÖ 8. yy. içlerinde Anadolu’nun en büyük siyasi egemenlerinden biri haline gelmiş olan Friglerin kültürü ve bu kültürün Batı Anadolu’daki yansımaları incelenmiştir.
Çalışmamızın birinci bölümü son derece karmaşık bir konu olan Frig Coğrafyası’nın açıklanmasına ayrılmıştır. Frig siyasi ve coğrafi sınırlarının farklı dönemlerde, farklı isimlerle anılıyor oluşu kavramsal kargaşaların öncelikli sebebidir.
Bunun yanısıra, kültürel açıdan birbiriyle iç içe geçmiş bir dönemin ve bu dönemde varlığını sürdürmüş uygarlıkların kesin sınırlarını bilebilmek Demir Çağ kültürlerinin tam olarak net sınırlarının ortaya konması noktasındaki zorluklardan bir diğeri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Frig coğrafyasının belirlenmesinde Frig yerleşim merkezleri, açık hava kutsal alanları ve kaya anıtları temel alınmıştır. Kazı, daha çok da yüzey araştırmaları sonucu elde edilen buluntular yardımı ile Anadolu’nun pek çok noktasında Frig yaşam varlığı saptanabilmektedir. Sonuçların önemli bir bölümü yüzey araştırmaları sırasında elde edilen seramik buluntularına dayanmaktadır. Epigrafik belgeler, Frig kültürüne ait kaya anıtları, mimari ve madeni eser gibi buluntular da bizlere Frig yaşam varlığının dağılım alanını göstermekte yardımcı olmaktadır. Buluntular yardımıyla dağılımını bildiğimiz Frig yaşam varlığı doğuda Niğde-Tyana’dan, batıda Ergili-Daskyleion’a, kuzeyde Samsun-Akalan’dan, güneyde Elmalı-Bayındır’a kadar bilinmektedir.
Çalışmamız içerisinde Frig coğrafyası geçmiş yıllarda yörede çalışmalar yapan bilim insanlarının oluşturduğu bölümlemelerden yararlanılarak yeniden yorumlanmış ve
“Doğu Frigya”, “Merkez Frigya”, “Batı Frigya” olarak üç farklı bölümde incelenmiştir.
Buna göre, Kızılırmak kavsinin içi ve doğusu “Doğu Frigya”, Kızılırmak ve Sakarya nehirleri arasındaki bölge ve güneyi “Merkez Frigya”, Sakarya Nehri’nin batısı,
Eskişehir, Afyon ve Kütahya üçgeni ve Daskyleion gibi Frig tabaka sonuçları veren diğer Batı Anadolu merkezleri ise “Batı Frigya” olarak anılmıştır. (Harita 1) Frig coğrafyası Demir Çağı ve sonrasında sınırların sürekli olarak değişmesi nedeniyle farklı isimlerle anılmıştır. Örneğin antik çağın batılı yazarları Troas-Mysia yöresini Hellespontos Phrygia’sı1 olarak, bu bölgenin biraz daha doğusunda, çekirdek Frigya’nın kuzeybatısında kalan bölümü ise Phrygia Epictetus olarak anıyorlardı2. Romalılar, 360 yılından başlayarak, Frigya’nın Afyonkarahisar güneyi ile Denizli ili kuzey yarısını Phrygia Pacatiana, geriye kalan kısımları ise Phrygia Salutaris olarak anmışlardır3. Frigler’in genel olarak kabul edilen çekirdek sınırları Ankara, Eskişehir, Afyon, Kütahya, Konya ve Niğde’ye kapsayan alan içinde yer almaktadır4. (Harita 2)
Tezimizin bir sonraki bölümünde Anadolu’da Frig çalışmalarının tarihçesine yer verilmiştir. Frig uygarlığına yönelik geçmişten günümüze gerçekleştirilen çalışmalar yol gösterici olması bakımından bizler için son derece önemlidir. Bu bölümün oluşturulmasında öncelikli amacımız çalışma içerisinde inceleyeceğimiz merkezlere yönelik çalışmaların gelişimini görmektir. Bunun yanısıra bugün pek çoğu aramızda olmayan bilim insanlarının değerli çalışmalarını anmak, bölümü oluşturmamızdaki amaçlarımızdan bir diğeridir.
Çalışmanın dördüncü bölümü Friglerin Anadolu’ya geliş ve geldikten sonraki siyasal süreçlerinin açıklanması amacıyla oluşturulmuştur. Anadolu’ya İÖ 1200 göçleriyle geldikleri düşünülen bir halk olan Friglere dair temel bilgi kaynakları olan Antik Dönem yazarları ve Asur yazılı kaynaklarının aktardığı bilgiler bu bölümde bir araya getirilmiştir. Yazılı kaynakların aktardığı bilgilerin yanısıra öncü göçler ile bir tutulan “buckelkeramik” gibi bazı arkeolojik materyallerin de incelendiği bölümde
1 Keskin 2011, 37.
2 Phrygia Epictetus, kazanılmış, egemenlik altına alınmış topraklar anlamını taşımaktadır. Strabon, önceleri Küçük Frigya ya da Hellespontos Phrygia’sı olarak da adlandırıldığını belirttiği toprakların, Pergamon Kralı Attalos’lar döneminden itibaren Phrygia Epictetus adıyla anılmaya başlandığını belirtmektedir. Strab. XII, 4, 563. Strabon aynı zamanda Phrygia Epictetus sınırları hakkında bilgi vermekte, Aizanoi, Nakolia, Kotiaeion, Midaeion, Dorylaion ve Kadoi’yi Phrygia Epictetus kentlerinden saymaktadır. Strab. XII, 8, 576. Phrygia Epictetus hakkında detaylı bilgi için bkz. Cramer 1832, 11 vd.;
Ramsay 1960, 163.
3 Phrygia Pacatiana, 400 yılından kısa bir süre önce Phrygia Prima, yani Birinci Frigya olarak, Phrygia Salutaris ise yine aynı dönemde Phrygia Secunda, yani İkinci Frigya olarak da anılmıştır. Ramsay 1960, 163-164.
4 Sevin 1982, 248.
uygarlık ile ilgili en kapsamlı çalışmaların gerçekleştirildiği Gordion kazılarının sunduğu bilgilere de değinilmiştir. Gordion’da gerçekleştirilen ve son yıllarda birbiri ardında kazıcıları tarafından ortaya konan yenilenmiş kronolojik veriler, çalışma konumuzun ortaya çıkışı noktasında bizim için oldukça önemli olmuştur. Bu noktada Frig siyasi tarihi ve gücün etkin olduğu süreçler yeniden yapılandırılmış, yeni kronolojiye dair bilgiler gerekli olduğu yerlerde sunulmuştur.
Frig dini, başlı başına ayrı çalışmaların konusu olagelen önemli bir kültürel öge olarak bilinmektedir. Bu düşünceden hareketle ayrı bir başlık açtığımız Frig dini konusu ayrıntılı olarak beşinci bölümümüz içerisinde değerlendirilmiş, dinle bağdaşık mitoloji ve söylenceler bu bölümümüzde bir arada değerlendirilmiştir. Bölüm içinde, ana hatlarıyla ele aldığımız Frig dini hakkındaki bilgilerimizin çoğu tanrıça adına oluşturulmuş anıtlar ve Frig coğrafyasından elde edilmiş birbirine benzer sanat yapıtlarından gelmektedir. Friglerin dini ve dinin merkez noktasına yerleştirdikleri tanrıça kültünü nasıl yorumladıklarına dair herhangi bir yazılı kanıt bulunmamaktadır.
Bu türden bilgilerimiz Frigler’den çok sonra yaşamış Hellen-Roma dönemlerine ait yazılı kaynaklardan edinilmektedir. Frig inanç sistemi, başta ana tanrıça Kybele olmak üzere sonraki kültürlerce benimsenerek senkronizasyona uğramıştır. Bu senkronizasyonun temel noktasını oluşturan tanrıça Kybele’nin Batı Anadolu’da tapınımına dair izler materyal kültür ögeleri aracılığıyla çalışmamızın diğer bölümlerinde ele alınmıştır.
“Frig Yaşam Merkezleri” başlıklı bölümümüzde geçmişten günümüze yapılmış ve yapılmakta olan çalışmalar sonucu Frig buluntusu saptanan merkezler ele alınacaktır.
Bu bölümde ortaya konan sonuçlar literatür taraması sonucu Frig buluntuları sunan merkezlerin, yerleşim tipleri, buluntu grupları ve kronolojik bilgi sunan yayınların tarihlendirmeleri ışığında Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) programında oluşturduğumuz veri tabanı eşliğinde gerçekleştirilmiştir. Yapılan araştırmaların önemli bir bölümü yüzey araştırmasıdır. Frig buluntusu veren her yerleşimi Frig Kenti olarak tanımlayamayacağımız düşüncesinden hareketle oluşturduğumuz başlık, Anadolu’da Frig yaşam varlığının ve bir başka deyişle yaşam dokusunun nerelere uzandığını göstermesi açısından oldukça önemlidir. Çalışmamızda
yaşam merkezleri olarak kazısı yapılmış ya da yüzey araştırmaları sonucu üzerinde Frig kültürüne ait buluntu saptanan höyükler, kaleler, yamaç yerleşimleri, dağınık buluntu yerleri ve düz yerleşmeler ele alınmıştır. Sonraki bölümlerde kapsamlı olarak incelenecek olan dini merkezler ve anıtlar gibi spesifik buluntu merkezleri bu bölümde değerlendirmeye alınmamıştır.
Çalışmamızın en kapsamlı bölümlerinden birini oluşturan “Frig Kültür Ögeleri”
başlıklı altıncı bölümde bilinen Frig materyal kültür ögeleri öz nitelikleri açısından incelenmiştir. Bu bölümün oluşturulmasındaki temel amacımız, sonrasında gelen ve çalışmamızın ana konusunu oluşturan Batı Anadolu’da Frig kültür etkilerinin anlaşılmasında bir alt yapı oluşturmaktır. Bunun yanısıra Frig kültür ögelerinin bir arada kapsamlı olarak değerlendirildiği yayınların sayıca az ve oldukça dağınık durumda olması bölümü oluşturmamızdaki sebeplerden bir diğeridir. Bölüm içerisinde Frig kültürünün özünü ve çağlar boyunca uygarlığa katkı sağladığı materyallerin ve geleneklerinin açıklanmasına çalışılmıştır. Bu doğrultuda Frig tapınak, açık hava kutsal alanları, ölü gömme gelenekleri ile küçük buluntulardan mimari terrakotta, seramik, madencilik, heykel sanatı, ahşap işçiliği ve dokumacılığına dair bilgiler, konu ile ilgili yayınların kapsamlı olarak incelenmesi sonucunda temel bilgileri aracılığıyla değerlendirilmiştir. Frig kültürüne dair önemli bir öge konumunda bulunan Frig Dili, temel özellikleri ve kronolojik değişkenlikleri itibariyle çalışmamızın ilgili bölümünde ele aldığımız son konu olmuştur.
Sekizinci bölümde ise, çalışmamıza kaynaklık eden Batı Anadolu’nun Demir Çağ kültür bölgeleri, genel sınırları ve önemli merkezleri ele alınarak incelenmiştir.
Tezimizin asıl ve son kısmını, Batı Anadolu’da Frig Kültür Etkileri başlıklı dokuzuncu bölüm oluşturmaktadır. Burada bilinen Frig kültür ögelerinin Batı Anadolu’da gözlemlenen doğrudan veya dolaylı etkileri alt başlıklar halinde incelenmiş, bugüne değin Batı Anadolu’da bilinen ve Frig etkili olarak değerlendirilen ögeler, Frig kültüründen bilinen öncülleri ile karşılaştırılarak birarada değerlendirimiştir.
Çalışmamız içerisinde çalışmaları uzun yıllara dayanan ve bir Frig yaşam merkezi olduğu somut kanıtlarla ortaya konmuş olan Daskyleion kenti dışında kalan
yörelerde saptanan Frig etkili eserlere öncelik verilmiş, Daskyleion’da bulunmuş Frig kültürünee dair yapıtlar, ilgili başlıklar altında tek tek değerlendirilmiştir.
İKİNCİ BÖLÜM
2. FRİG COĞRAFYASI
Çalışmamız içerisinde Frig coğrafyası geçmiş yıllarda yörede çalışmalar yapan bilim insanlarının oluşturduğu bölümlemelerden yararlanılarak yeniden yorumlanacak ve “Doğu Frigya”, “Merkez Frigya”, “Batı Frigya” olarak üç farklı bölümde incelecektir5.
Harita 1. Frig Coğrafi Bölümleri
2.1. Doğu Frigya
Doğu Frigya olarak adlandırılan bölge, yaklaşık olarak tüm Kızılırmak kavsini kapsayan araziyi tanımlamaktadır. Coğrafi çalışmalarda Orta Kızılırmak Bölümü ve Yukarı Kızılırmak Bölümü olarak değerlendirilen alanlar ile Çorum’dan Samsun’a
5 Çalışmamızda 1941 yılında Türkiye’yi birtakım coğrafi bölgelere ayırmak ve bu bölge veya birlikler içerisinde alt bölge, bölüm, yöreler tanımlamak amacıyla toplanan Türkiye Coğrafyası Komisyonu’nun oluşturduğu bölge ve bölüm tanımlamalarından faydalanılacaktır. Komisyon Türkiye’yi yeryüzü şekilleri, iklim, bitki örtüsü ve beşeri özellikler gibi kıstasları esas alarak 7 bölge ve 21 bölüme ayırmıştır.
Yazıcı 2002, 6-7. Komisyonun kararları ışığında çalışmamızda değineceğimiz Ege Bölgesi, Ege Bölümü ve İç Batı Bölümü olarak, İç Anadolu Bölgesi, Yukarı Sakarya Bölümü, Konya Bölümü, Orta Kızılırmak Bölümü ve Yukarı Kızılırmak Bölümü, Karadeniz Bölgesi ise Doğu Karadeniz Bölümü, Orta Karadeniz Bölümü ve Batı Karadeniz Bölümü olarak tanımlanacaktır.
kadar uzanan Yeşilırmak Havzası, çalışmamız içerisinde Doğu Frigya olarak değerlendirilecektir.
Doğu Frigya sınırları içerisinde yer alan ve günümüzde Orta Kızılırmak Bölümü olarak tanımlanan bölge, doğudan batıya, Çorum, Yozgat, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale illerinden oluşmaktadır6. Coğrafi bir tanımlamayla bu bölümü, İç Anadolu’nun doğu yarısında Anadolu’ya doğru sokularak iç bükey bir kavis çizen Kızılırmak ve onun ana kolu olan Delice’nin su toplama havzası oluşturmaktadır7. Kızılırmak ve kolları taşığı bereket ile Doğu Frigya’da kültürün gelişmesinde son derece önemli olmuş olmalıdır. Türkiye’nin en uzun nehri olan Kızılırmak, başlangıç noktasından Karadeniz’e döküldüğü Bafra burnuna kadar yaklaşık 1355 km yol izlemektedir. Geçtiği uzun mesafe ve birleştiği kollar göz önüne alınırsa Kızılırmak’ın iki ana bölümden oluştuğu görülmektedir. Bunlardan ilki, Kızılırmak’ı besleyen Delice Irmak’ının bulunduğu bölüm, diğeri ise Kuzey Anadolu dağlık bölümüdür8. İlk bölüm olan iç bölgelerde yağışlar az, yaz kuraklığı uzun, buharlaşmalar şiddetli olmaktadır.
Buna bağlı olarak akarsu seviyelerinde sürekli dalgalanmalar görülmekte, sel rejimi özelliği bulunan derelerin yıkıcı etkileri bulunmaktadır9. İkinci bölümde durum farklıdır. Burada yağışlar bol, akarsu rejimi ise daha durağandır. Orta Kızılırmak Bölümü’nün kuzey kesimlerinde az da olsa Karadeniz iklim özellikleri, güneye doğru indikçe karasal iklim görülmektedir. Kızılırmak ve kollarının can verdiği topraklardan uzaklaştıkça, engebeli alanlar ve Bozok Platosu gibi platolarla karşılaşılmaktadır10.
Orta Kızılırmak Bölümü’nün doğusunda Akdağları’nın ve Tahtalı Dağları’nın uzantılarının büyük kısmı; güneyinde Erciyes Dağı, Melendiz Dağları ve Hasan Dağı bulunmaktadır11. Erciyes Dağı, eteklerinde çok sayıda volkan konisinin ve lav akıntılarının yer aldığı bir volkan kümesi olarak diğerlerinden farklılık gösterir.
Miyosen sonu ve Pliyosen devirlerde başladığı belirtilen püskürmeler, Erciyes ve
6 Atalay-Mortan 1995, 593.
7 Atalay-Mortan 1995, 592.
8 İzbırak 1984, 99.
9 İzbırak 1984, 99.
10 Atalay-Mortan 1995, 592.
11 Yazıcı 2002, 17.
çevresinde tarihi çağlara kadar devam etmiştir12. Volkanik faaliyetleri daha uzun sürdüğü bilinen Hasan Dağı aktif olarak geçirdiği faaliyet döneminde önce tüf ve andezit, son olarak da bazalt lavları çıkaran strato volkan karakterlidir13. Melendiz Dağları’nın kuzey eteklerinde yer alan ve kalınlığı yer yer 100 m’ye ulaşan tüf örtüsü Melendiz Çayı tarafından derin bir şekilde ikiye ayrılmıştır. Bunun sonucu olarak oluşan Ihlara Vadisi de bu yörede yer almaktadır. Vadi, oluşan mikroklimal alan içerisinde, yeşilliklerle kaplı bir görünümde olup, yamaçlarında çok sayıda kilise ve manastır bulunmaktadır14. Bölgedeki orman florasını Akdağlar - Yozgat arasındaki dağlık alanlarda, tahribe uğramış Sarıçam, Meşe ve Kayın ağaçları oluşturmaktadır15.
Doğu Anadolu Bölgesi ile Karadeniz Bölgesi arasında yer alan ve Kızılırmak’ın yukarı havzasını kapsayan bölüm, “Yukarı Kızılırmak Bölümü” olarak değerlendirilmektedir. Bu bölümde Sivas şehri bulunmaktadır. Bölüm, Kuzeyde Yıldız Dağı (2552 m), güneyde Tecer Dağları (2710 m) ile Hınzır Dağları (2500 m), Batısında Akdağların (2245 m) ve Tahtalı Dağları’nın (2719 m) doğu uzantıları ile sınırlandırılmıştır. Dağların arasında kalan bölgede Uzunyayla Platosu (2000 m’yi aşan) yer almaktadır16. Jeolojik yapısı oldukça çeşitli olan dağların yapılarında granit çekirdekli billuru şistler ve mermerler, kalker ve serpantinleri ile Eosen şistleri gibi çok çeşitli kayaçlar bulunmaktadır17.
Yüzey şekilleri itibariyle engebeli olan bölgenin yüksek olması, kışların soğuk ve yazların sıcak geçmesine sebep olmaktadır18. Tarım açısından son derece elverişsiz topraklara sahip olan bölgenin yalnızca yüksek kesimlerinde Meşe ve az miktarda Karaçam ormanı görülmektedir19.
12 Yazıcı 2002, 17.
13 Yazıcı 2002, 17. Hasan Dağı, Önemli bir neolitik çağ yerleşmesi olan Çatalhöyük’de Tapınak VII.14’ün kuzey ve doğu duvarlarında bir manzara resmine konu olmuştur. Patlama anının kaydedildiği düşünülen dağ çift konili olarak betimlenmiştir. Mellaart 2003, 103; Res. 62-63.
14 Yazıcı 2002, 17.
15 Atalay-Mortan 1995, 592-593.
16 Yazıcı 2002, 12.
17 Yazıcı 2002, 14.
18 Atalay-Mortan 1995, 598-599.
19 Atalay-Mortan 1995, 599.
Orta ve Yukarı Kızılırmak Bölümleri’nin kuzeyinde coğrafi görünüm değişmekte, yukarıda ele alınan diğer Doğu Frigya bölümlerine kıyasla daha bereketli topraklarla karşılaşılmaktadır. Burada coğrafyanın değişimini sağlayan başlıca etken Yeşilırmak ve havzasıdır. Sivas’ın kuzeyinde, Kösedağ eteklerinde doğan ve 519 km’lik uzunluğu ile Türkiye’nin en uzun ikinci nehri olan Yeşilırmak, çeşitli akarsularla birleşerek Çarşamba’ya dökülmektedir. Yeşilırmak’ın kendisi ve kolları aracılığıyla taşıdığı alüvyonlar Çarşamba Ovası’nı oluşturmakta, nehrin oluşturduğu havza doğudan batıya Tokat, Samsun, Amasya, Çorum illerini kapsamaktadır.
Yukarıda üç alt bölümü hakkında bilgi verilen Doğu Frigya’da çok sayıda maden yatağı bulunmaktadır. Bakır, kurşun, çinko, demir, perlit, mermer, lületaşı, altın, gümüş bunlardan bazılarıdır20. Fakat bunların önemli bir kısmının rezervi oldukça azdır ya da tükenmiştir. Örneğin demir madenleri erken çağlardan bu yana işletildiği için yataklarından bazılarının rezervi tükenmiştir21. Bölgenin demir rezervi yüksek yatakları Kayseri ve Sivas illerinde yer almaktadır. Sivas’ta Kangal, Kayseri’de Bünyan, Pınarbaşı, Develi ve Yahyalı en önemli demir yatakları arasında sayılmaktadır22.
Bölgede Frig tabaka buluntusu veren merkez sayısı azımsanmayacak kadar fazladır. Kaman-Kalehöyük (Kırşehir) , Boğazköy, Alacahöyük, Pazarlı, Alişar, Kerkenes, Akalan, Çalapverdi, Hacıbektaş ve Maşat Höyük bölgenin Frig yaşam varlığı bilinen başlıca merkezlerdir. Bu merkezlerde Frig yerleşimi olduğu şüphe götürmese de başta mimari ve seramik olmak üzere uygulamada bazı farklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar, bölgedeki yerleşimlerin Kızılırmak doğusu başta olmak üzere diğer kültürlerle de ilişkili olmaları ve etkileşim içine girmeleri ile açıklanmaktadır23.
2.2. Merkez Frigya
Kızılırmak Nehri, Doğu Frigya ile Merkez Frigya arasındaki sınırı oluşturmaktadır. İS 1. yy’da “Phrygia Magna” (Büyük Frigya) olarak adlandırılan
20 Orta Anadolu maden yatakları hakkında kapsamlı bilgi için bkz. Yazıcı 2002, 74 vd.
21 Yazıcı 2002, 75.
22 Yazıcı 2002, 75.
23 Özkaya 1995, 29 vd.
Merkez Frigya, Sakarya ve Kızılırmak nehirleri arasında kalan ve başkent Gordion’u da içine alan büyük bir alanı temsil etmektedir. Bölgedeki başlıca Frig merkezleri başkent Gordion, Ankara, Hacıtuğrul ve Gavurkale’dir. Çalışmamız içerisinde Merkez Frigya, Doğu’da Elma Dağ (1761 m) ve İdris Dağları (1990 m) ile Doğu Frigya’dan, Sündiken Dağları (1770 m) ve Sivrihisar Dağları (1819 m) ile Batı Frigya’dan ayrılacaktır24. Günümüz İç Anadolu Bölgesi bölümleri temel alınacak olursa Merkez Frigya, Yukarı Sakarya Bölümü’nün Sivrihisar Dağları’ndan doğuda kalan kısım ile tüm Haymana Platosu’nu ve Konya Bölümü’nün kuzey kesimlerini kapsamakta, doğudaki sınırı Kızılırmak Nehri oluşturmaktadır. Bölge, sıra dağlar ve iç kısımlarına doğru değişik boyutlu ovalarla bölünmektedir25. Topografik yönden bir çanak formunda olan bölgede yer alan dağlar oluşumları itibariyle orojenik ve volkanik dağ sıraları şeklinde olmak üzere iki farklı yapıda karşımıza çıkmaktadır26.
Yüksek dağlarla çevrili olan bu bölge binlerce yıl boyunca olduğu gibi Frigler tarafından da korunaklı, ticari faaliyetler için uygun ve kontrol altında tutulması kolay bir arazi olarak görülmüş olmalıdır ki bu doğrultuda başkent olarak kendilerine Gordion’u seçmişlerdir. Başkent olarak Gordion’un seçilmesi hiç şüphesiz yalnızca bölgenin korunaklı topografik yapısı ile ilişkili değildir. Coğrafi özelliklerin sunduğu verimli arazi yapısı da Frigler’in bu bölgeye niçin yerleştikleri sorusunun cevapları arasında sayılabilmektedir. Bölgenin topografik yapısı aynı zamanda iklimde bazı çeşitlilikleri beraberinde getirmektedir. Yaz ayları son derece kurak, kışlar ise oldukça soğuk geçen Orta Anadolu, Türkiye’nin en az yağış alan bölgelerinden biridir27. Buna bağlı olarak bölge basit yöntemlerle tarım faaliyetlerinin sürdürülebileceği ve dolayısıyla burada yaşayanlara ortalama bir yaşam için yeterli miktarda ürün sağlayabilen bir alan olarak değerlendirilmektedir28. İhtiyaçları oranında tarım ve hayvancılıkla uğraşabilmelerini sağlayacak coğrafi koşulların var olması da Friglerin bu bölgeye yerleşme sebeplerinden biri olmalıdır. Bölgenin Tunç Çağları’ndan bu yana bilinen arkeo-botanik geçmişinde arpa ve buğday önemli bir yer kaplamaktadır29. Hitit
24 Sevin 2001, 196 vd.
25 Schachner 2012, 26.
26 Atalay-Mortan 1995, 535.
27 İzbırak 1984, 236.
28 Schachner 2012, 26.
29 Yakar 2007, 239; Atalay-Mortan 1995, 565.
