Basamaklı Anıtlar

“Açık Hava Kutsal Alanları ve Anıtlar” alt başlığında inceleyeceğimiz bir diğer anıt türü basamaklı anıtlardır. Fasadlar gibi ıssız ve ormanlık alanlarda görülen basamaklı anıtlar Frig vadilerini çevreleyen yerleşimlerin çevrelerinde ya da girişlerinde yer almaktadır⁵³⁸. Bölgede Frig kaya anıtları ile ilgili en kapsamlı çalışmalardan birini gerçekleştiren Tüfekçi Sivas basamaklı anıtların kültsel işlevini tanrıçaya kurban kesilen, dua edilen yer olarak anmaktadır⁵³⁹.

Frig basamaklı anıtları, keşfedildikleri 19. yy’dan günümüze literatürde “altar”⁵⁴⁰, “sunak”⁵⁴¹, “taht”⁵⁴² gibi farklı isimlerle anılmıştır. Hemen hemen tüm Frig kaya anıtları hakkında en kapsamlı araştırmanın sahibi olan Haspels ise basamaklı anıtları “so called altars” yani “altar olarak anılan” yapılar olarak

536 Tüfekçi Sivas 2012, 132, Fig. 15a-c. 537 Plut. De Iside, LXIX.

538 Tüfekçi Sivas 2012, 155. 539 Tüfekçi Sivas 2012, 154. 540 Ramsay 1882, 8 vd. 541 Mellink 1981, 96; Işık 1995, 56 vd. 542 Körte 1898, 118 vd; Akurgal 1955, 96 vd.

değerlendirmektedir⁵⁴³. Tüfekçi Sivas ise sözü geçen yapı grubunda karşımıza çıkan iki ana eleman olan basamak ve anıtsal idollerden⁵⁴⁴ yola çıkarak anıtları “taht” ya da “basamaklı altar” olarak anmak yerine, “basamaklı idollü altar” tanımını öne çıkarmaktadır⁵⁴⁵. Kybele’nin ikonografisi üzerine detaylı çalışmaları bulunan Naumann, bizim de tezimizde kullanacağımız genel değerlendirmeyi önererek anıtların tümünü “basamaklı anıtlar” olarak değerlendirmiştir⁵⁴⁶. Frig kaya anıtları ile ilgili son çalışmalarda farklı terminolojik öneriler devam etmektedir. Roller’ın “merdiven sunaklar”⁵⁴⁷ olarak adlandırdığı anıtları Berndt Ersöz, “basamaklı anıtlar” olarak, Tamsü Polat ise “kaya altarları” şeklinde değerlendirmektedir⁵⁴⁸.

Frig fasadlarından sonra en dikkat çekici yapı grubu olan basamaklı anıtlar da Batı Frigya sınırları içerisinde yer almaktadır. Günümüzde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya il sınırlarını içine alan bu bölgede yer alan basamaklı anıtların sayısı konu hakkında yürütülen çalışmalara koşut olarak artmaktadır. Tamsü Polat, son araştırmalar sonucu bilinen basamaklı anıt sayısının 38’den 93’e yükseldiğini belirtmektedir⁵⁴⁹. Burada dikkati çeken ayrıntı daha sonra değineceğimiz üzere fasadların aksine basamaklı anıtların Kütahya’da daha çok görülüyor olmasıdır.

Tablo 5. Basamaklı Anıtların Sayısı ve Modern Merkezlere Göre Dağılımı.

543 Haspels 1971, 93 vd.

544 Çalışmalarda “idol” olarak geçen ve anıtların kimi yayınlarda “taht” olarak adlandırılan arkalık kısmında yer alan şematize tanrıça figürleri çalışmamız içerisinde “anıtsal idol” ya da “anıtsal idoller” olarak adlandırılacaktır. İdoller, varlığı binlerce yıldan bu yana bilinen, özellikle Erken Tunç Çağı’nda sıklıkla görülen, değişik hammaddeler kullanılarak üretilmiş dini amaçlı, küçük boyutlu eserlerdir. Batı Frigya’da karşımıza çıkan ve idol olarak adlandırılan şematize figürler ise bildiğimiz idollerden oldukça büyük boyutuyla ayrılmaktadır. Türk Dil Kurumu’na göre idoller, tanrısal bir varlığın daha çok taş, ağaç ya da bronzdan yapılmış “küçük” heykelleridir. Bu doğrultuda biz tezimizde önceki çalışmalarda “idol” olarak adlandırılan nesneleri “anıtsal idol” olarak anmanın daha doğru olacağını düşünmekteyiz. 545 Tüfekçi Sivas 1999, 190. 546 Naumann 1983, 99. 547 Roller 2004, 110. 548 Tamsü Polat 2010, 203 vd. 549 Tamsü Polat 2010, 207.

Anıt İli Anıt Sayısı

Eskişehir 41

Afyonkarahisar 10

Kütahya 42

Grafik 8. Basamaklı Anıtların Modern Merkezlere Göre Yüzdelik Dağılımı.

Arkalıklı bir koltuğu ya da daha yaygın tanımlamayla bir tahtı andıran basamaklı anıtların ortak özelliği üzerlerinde basamaklar ve anıtsal idollere sahip olmalarıdır (Levha 24a-b). Bazı basamaklı anıtlarda idolün her iki yanında Aslankaya Anıtı’nda olduğu gibi tanrıçanın kutsal hayvanı olan aslanlar betimlenmiştir⁵⁵⁰. Kimi basamaklı anıtlarda ise sıvı libasyonu ile ilgili olduğu düşünülen yuvarlak çukurlar yer almaktadır⁵⁵¹. Tüfekçi Sivas’a göre basamaklı anıtlar üzerinde görülen bazı İdol ve aslanlar zaman içerisinde stilize olmuştur. Bunun sonucu olarak ise idoller bir kavise, aslanlar ise kavisin her iki yanında bir kolçağa benzeyen çıkıntılara dönüşmüştür⁵⁵². Basamaklı anıtlar ise gerek derinlik, gerekse sayı olarak farklılıklar göstermektedir. Basamak sayıları 1’den 6’ya kadar, basamak derinlikleri ise 5-10 cm’den 46-100 cm’e kadar değişmektedir⁵⁵³. 550 Tüfekçi Sivas 2002, 340. 551 Tüfekçi Sivas 1999, 189-190. 552 Tüfekçi Sivas 1999, 190-191. 553

Anıtsal İdol sayıları da tıpkı basamak sayıları gibi değişiklikler göstermektedir. İdoller tek, çift, birbirine yapışık durumda olmalarından dolayı ikiz, bazen de daha çok sayıda olabilmektedir⁵⁵⁴. Frig inanışlarını bizlere yansıtması açısından son derece önemli bir yere sahip olan idoller yalnızca kayalara işlenmiş şekliyle görülmez. Gordion⁵⁵⁵, Boğazköy⁵⁵⁶ ve Kerkenes⁵⁵⁷’de benzer idollerin taştan örnekleri ele geçmiştir. Ayrıca yine son yıllarda yürütülen çalışmalarda Kerkenes kenti, Kapadokya Kapısı kazıları sırasında bir blok üzerinde grafiti olarak çizilmiş idoller tespit edilmiştir⁵⁵⁸. Tüfekçi Sivas basamaklı anıtlar üzerinde yer alan kavisli kısımların taht arkalığından ziyade tanrıça idolünün stilize olmuş şekli olduğunu, tanrıçanın Hellen ve Roma sanatında görülen tahtta oturur betimlemelerinin Frig sanatında yer almadığını belirtmektedir⁵⁵⁹. Aynı şekilde Berndt Ersöz de Friglerde oturan bir tanrıça betiminin en erken örneğinin İÖ 5. yy’a tarihlenen Takmaköy Heykeli olduğunu belirtmekte, bununla birlikte oturan Kybele örneklerinin en erken örneklerinin İonia’da karşımıza çıktığını vurgulamaktadır⁵⁶⁰. Buna karşın biz çalışmamızın “Batı Anadolu’da Frig Kültür Etkileri” başlıklı bölümünde ele alacağımız üzere “anıtsal idollerin”, tahtında oturan tanrıçanın Frig sanatındaki erken örnekleri olduğuna inanıyoruz.

Basamaklı Anıtlar tıpkı fasadlar gibi doğrudan ana tanrıça kültü ile ilişkilidir. Anıtlar üzerinde yer alan ve çalışmamızda anıtsal idol olarak ifade edeceğimiz şematize betimlemelerin her ne kadar kimliklerine ya da cinsiyetlerine dair somut bir veri olmasa da tanrıça Kybele, ikiz tanrıça ya da tanrıça ve yardımcıları şeklinde oluşturulmuş olmalıdırlar. Basamaklı anıtların önemli bir bölümünün fasadlara ya da Frig kalelerine yakın noktalarda bulunmuş olması, bu anıtların da doğrudan ana tanrıça ile olan ilişkisini doğrular niteliktedir.

Frig basamaklı anıtları tipolojik olarak çeşitlilik göstermektedir. Berndt Ersöz basamaklı anıtları basamak sayısı, basamak derinliği ve genel form farklılıkları ile

554 Tüfekçi Sivas 1999, 154. 555 Kohler 1995, 20.

556 Naumann 1983, Tafel 9, a-d. 557

Summers-Summers 2012, 171, Fig. 10. 558 Summers-Summers 2008, 6.

559 Tüfekçi Sivas 1999, 189. 560 Berndt Ersöz 2006, 196.

birbirinden ayırmaktadır⁵⁶¹. Tamsü Polat ise Frig basamaklı anıtlarını 3 grup ve toplam 10 alt tipte değerlendirmiştir (Levha 25a) ⁵⁶². Tamsü Polat’ın kendi ifadelerine göre; “Tip I İdollü Basamaklı Altarlar: Yuvarlak başlı, dörtgen gövdeli idol ve önünde ona

ulaşan basamaklardan oluşmaktadır. Bu grupta yer alan altarlar, en üst basamağın gerisindeki idollerin sayısına göre, üç alt grup oluşturmaktadır. Bunlar; Tip I a: Tek İdollü Basamaklı Altarlar: Önde 1 veya 1’den fazla basamak ve en üst basamağın gerisinde tek idolden oluşmaktadır (Levha 26a). Tip I b: Çift İdollü Basamaklı Altarlar: Önde 1 veya 1’den fazla basamak ve en üst basamağın gerisinde yan yana iki idolden oluşmaktadır (Levha 26b). Tip I c: İkiz İdollü Basamaklı Altarlar: Önde 1 veya 1’den fazla basamak ve en üst basamağın gerisinde aynı gövdeyi paylaşan iki yuvarlak baştan oluşur (Levha 26c). Tip II Kavis Şeklinde Stilize İdollü Basamaklı Altarlar: Ön taraftaki basamakların gerisinde yer alan idolün gövdesi ortadan kalkmıştır. Sadece başı kavis şeklinde tam plastik veya yüksek kabartma olarak işlenmiştir. Bu grupta yer alan altarlar, üç alt gruba ayrılmaktadır. Bunlar; Tip II a: Kavis Şeklinde Stilize Edilmiş Tek İdollü Altarlar: Öndeki basamakların gerisindeortada kavis şeklinde tek bir idolden meydana gelir (Levha 26d). Tip II b: Her İki Yanında Aslan Kabartması Bulunan Kavisli İdollü Basamaklı Altarlar: Kavisli idolün her iki yanında kaide üzerinde, arka ayakları üzerinde oturan iki aslan kabartması bulunmaktadır. Bazı altarlarda kavisli idolün her iki yanında bulunan bu aslan kabartmaları stilize edilerek daha küçük kavis şeklindeki çıkıntılara dönüşmüştür (Levha 26e). Tip II c: Taht Altarlar: Karşıdan bakıldığında bir tahtı anımsatır. Kavis şeklindeki idolün her iki yanında, en üst basamakta kolçağı anımsatan öne doğru iki çıkıntı bulunmaktadır

(Levha 26f). Tip III İdolsüz, En Üstte Platformu Bulunan Basamaklı Altarlar:

Basamakların gerisinde idol yoktur. Üstteki düzenlemeye göre 4 alt gruba ayrılır. Bunlar: Tip III a: Düz Platformlu Basamaklı Altarlar: Basamakların gerisinde üstte düz bir platform bulunur (Levha 26g). Tip III b: Yuvalı Basamaklı Altarlar: Basamakların gerisinde, en üst basamağın üzerinde, ortada kare tabanlı bir yuva yer alır (Levha

26h). Tip III c: Kaideli Basamaklı Altarlar: Basamakların gerisinde, en üst basamak

üzende kare formlu kaide şeklinde çıkıntı bulunur (Levha 26ı). Tip III d: Nişli

561

Berndt Ersöz 2006, 40-48.

562 Tamsü Polat 2008, 439-440; Tamsü Polat 2010, 207-208. Tez çalışmamız içerisinde Tamsü Polat’ın önerdiği tipoloji bazı farklılıklarla kabul görecektir. Buna göre daha önce değindiğimiz üzere “idoller”, “anıtsal idoller”, “altarlar” ise “basamaklı anıtlar” olarak değerlendirilecektir.

Basamaklı Altarlar: Basamakların gerisinde, en üst basamakta kayanın dikey yüzünde bir niş bulunur (Levha 26i)”⁵⁶³. Bunlara ilaveten Tüfekçi Sivas tarafından bölgede gerçekleştirilen kapsamlı araştırma sırasında bazı basamaklı anıtların zemininde üçlü kabartmalar saptanmış, ters kapatılmış libasyon kaplarına benzetilen bu kabartmalar üçgen formları sebebiyle doğrudan tanrıça ile ilişkilendirilmiştir⁵⁶⁴.

Basamaklı anıtları yönlerine göre değerlendirdiğimizde fasadlar gibi doğu yönlü anıtların sayıca fazlalığı dikkati çekmektedir. Bilinen basamaklı anıtların 4’ü dışında hemen hemen tamamı doğu, güneydoğu ve kuzeydoğu yönlüdür. 2 basamaklı anıt güneybatıya, 2’si ise güneye bakmaktadır⁵⁶⁵. Haspels ve Tamsü Polat doğuya bakan anıtların güneşin doğuşu ile ilgili olduğunu belirtmektedir⁵⁶⁶.

“Kitabeli Sunak” olarak da adlandırılan ve Tüfekçi Sivas tarafından “Midas Kenti 10 no’lu Altar” olarak tanımlanan basamaklı anıt bu tür anıtların en bilinen örneğidir. Eskişehir ili Midas Kenti sınırları içerisinde yer alan ve Haspels tarafından altarların başı, anası olarak adlandırılan bu anıt üzerinde iki satır halinde bir yazıt da bulunmaktadır⁵⁶⁷. Anıt üzerindeki yazıt sayesinde Orel tarafından İÖ 7 ya da 6. yüzyıllara tarihlendirilmektedir⁵⁶⁸. Basamaklı anıtların en anıtsalı kabul edilen anıt üç basamaklıdır. Üçüncü basamağın bitiş noktasında yer alan platform üzerinde yükselen arkalık kısmında ikiz idol görülmektedir⁵⁶⁹. Anıtsal basamaklı anıt örnekleri toplamda 3 adettir. Tamsü Polat bu anıtların önünde kalabalık bir topluluğun tören gerçekleştirebileceği ölçüde geniş bir alan yer aldığını belirtmektedir⁵⁷⁰. Basamaklı anıtlardan 5’inde Paleo-Frigçe yazıtlar görülmektedir ve bunlardan 3’ü Midas Kenti sınırları içerisinde yer almaktadır⁵⁷¹.

563 Tamsü Polat 2008, 439-440; Tamsü Polat 2010, 207-208. Tez çalışmamız içerisinde Tamsü Polat’ın önerdiği tipoloji bazı farklılıklarla kabul görecektir. Buna göre daha önce değindiğimiz üzere “idoller”, “anıtsal idoller”, “altarlar” ise “basamaklı anıtlar” olarak değerlendirilecektir.

564

Tüfekçi Sivas 1999, 191.

565 Berndt Ersöz 2006, 16, Diagram 1. 566 Haspels 1971, 73; Tamsü Polat 2010, 209. 567 Brixhe-Lejeune 1984, 21 vd; Orel 1997, 25, M-04. 568

Orel 1997, 25, M-04. 569 Tüfekçi Sivas 1999, 164-165. 570 Tamsü Polat 2010, 209.

Basamaklı anıtlar Frigler dışında Anadolu’da Urartu, Lykia, Karia, İonia, Lidya ve Mysia’da, Anadolu dışında ise Filistin, Bulgaristan, Ege Adaları ve İtalya’da da bilinmektedir. Özellikle İonia, Lidya, Mysia ve Karia’da yer alan basamaklı anıtlar çalışmamızın “Batı Anadolu’da Frig Kültür Etkileri” başlıklı bölümünde kapsamlı olarak ele alınacaktır. Basamaklı anıtların özellikle Frig Uygarlığı’nın en batısında yer alan Kütahya yöresinde yoğunlaşması bu geleneğin çağdaş ya da sonradan gelen kültürlere aktarım rotası konusunda bizlere bilgiler vermektedir.

7.2.3. Nişler

“Frig Açık Hava Kutsal Alanları ve Anıtlar” başlıklı bölümümüzde ele

alacağımız son anıt tipi nişlerdir. Genel olarak bakıldığında fasadlar ve basamaklı anıtlar ile aynı işleve sahip olan nişlerde farklılık sadece mimari elemanlarda görülmektedir⁵⁷². Nişler çoğunlukla oval ya da dikdörtgen sığ oyuklar şeklinde tanımlanmakta, arka duvarlarında tanrıça heykelciğinin ya da idollerin yerleştirileceği yuvalar yer almaktadır. Nişlerin büyük çoğunluğunda ön kısımda kaya yüzeyi düzeltilerek oluşturulmuş küçük platformlar bulunmaktadır.

Mimari açıdan ele alındığında fasadlar ve nişler arasındaki tek fark fasadlarda nişi çevreleyen bir mimari cephenin tasvir edilmiş olmasıdır. “Niş” teriminin kullanım alanı farklılıklar göstermektedir. Nişler hem fasadlar içerisinde bir mimari öğe, hem de bu yapılardan bağımsız tekil anıtlar olarak değerlendirilmekte fakat aynı isimle anılmaktadırlar⁵⁷³.

Nişler de yine fasad ve basamaklı anıtlar gibi Batı Frigya’da, literatürde “Dağlık Frigya” ya da “Frig Vadileri” olarak anılan alanda görülmektedir. Tüfekçi Sivas tarafından gerçekleştirilen son çalışmalarla bölgede varlığı bilinen niş sayısı 12’den 14’e çıkmıştır⁵⁷⁴. Nişlerin modern merkezlere göre dağılımına baktığımızda yoğunluğun tıpkı basamaklı anıtlarda olduğu üzere Kütahya’da olduğu görülmektedir. Bu merkezde tespit edilen niş sayısı 6’dır. Diğer 8 nişin 4’ü Eskişehir, 4’ü ise Afyonkarahisar sınırları

572 Tüfekçi Sivas 1999, 174. 573 Berndt Ersöz 2006, 21. 574 Tüfekçi Sivas 1999, 174.

içerisinde yer almaktadır. Batı Frigya dışında bulunmuş ve Friglerle ilişkili görülen tek niş, günümüz Kastamonu ili sınırları içerisinde yer alan Germanos antik kenti yakınlarında saptanmıştır⁵⁷⁵. Germanos’da bulunan niş ile birlikte toplam sayı 15’e ulaşmıştır.

Anıt İli Anıt Sayısı

Eskişehir 4

Afyonkarahisar 4

Kütahya 6

Kastamonu 1

Toplam 15

Tablo 6. Nişlerin Toplam Sayısı ve Modern Merkezlere Göre Dağılımı.

Frig fasadları ve basamaklı anıtları gibi nişler de çoğunlukla doğayla bütünleşik, ıssız ve gizemli olarak tanımlanabilecek alanlarda yer almaktadır. Yön birliği açısından incelendiğinde nişlerin yine basamaklı anıtlar gibi doğu yönlü olduğu görülmektedir. Nişlerin 2’si doğu, 4’ü güneydoğu, 5’i kuzeydoğu, 1’i kuzey, 2’si güneybatı ve 1’i batıya bakmaktadır⁵⁷⁶.

Nişlerin boyut ve derinlikleri farklılıklar göstermektedir. Berndt Ersöz’e göre boyutları 1.65 m. den yüksek olan nişlerin derinlikleri de buna bağlı olarak fazladır. Buna karşın daha küçük nişlerin uzunluklarının %25’i kadar bir derinliğe sahip oldukları bildirilmektedir⁵⁷⁷. Nişler yukarıda da değindiğimiz üzere, çoğu zaman bir fasad ile çevrilidir. Fakat fasadın bulunmadığı, nişlerin tekil durumda olduğu örnekler de bulunmaktadır. Bu tekil örneklerin çoğu durumda bir çerçeve ile sınırlandırıldığı görülmektedir. Bu çerçevelerden bazıları tahrip olmuş durumdayken bazıları da günümüze dek korunarak gelmiştir. Çerçeveler genellikle basit, tek ve alçak kabartma şeklinde bezemesizdir. Çerçevelerin ikili bir örneği Germenos’da görülmektedir578

.

575

Berndt Ersöz 2006, 2.

576 Berndt Ersöz 2006, 18, Diagram 2. 577 Berndt Ersöz 2006, 22 vd.

“Midas Kenti 2 no’lu Niş” (Levha 27a-b), nişlerin genel özelliklerini yansıtması

açısından önemlidir. İlk kez 1995 yılında Tüfekçi Sivas tarafından incelenen anıt Midas Kenti’nin batı yamacında, Bitmemiş Anıt’ın 80 m. güneyindedir. Tabanında dörtgen bir yuva yer alan nişin üst kısmı kavislidir. Yuvanın tanrıça heykelciğinin yerleştirilmesi için yapılmış olduğu düşünülmektedir. Üst kısmında belirli aralıklarla değerli metallerin yerleştirildiği savunulan dört delik açılmıştır. 1,55 m. yüksekliğinde, 1,45 m. genişliğinde, 20 cm. derinliğindeki niş kuzeybatıya bakmaktadır⁵⁷⁹.