Batı Frigya

Çalışmamız içerisinde inceleyeceğimiz bir diğer bölge Batı Frigya’dır. Batı Frigya Eskişehir, Afyonkarahisar, Isparta, Bilecik, Kütahya ve Balıkesir’in kuzey kesimini içine almaktadır. Batı Frigya’nın kültürel açıdan çekirdeğini Dağlık Frigya, Küçük Frigya ya da Frig Vadisi olarak isimlendirilen bölgesi oluşturmaktadır³⁸. Yöre, anıtların yer aldığı geniş bir alanı kaplar. Dağlık Frigya’nın yanısıra antik kaynaklarda Phrygia Epictetus ve Hellespontos Phrygia³⁹ olarak adlandırılan yöreler ile Phrygia Paroreia⁴⁰ olarak tanımlanan yöre de çalışma içerisinde Batı Frigya kapsamında değerlendirilecektir. Eskişehir ilinin doğu, kuzeydoğu ve güneydoğusunda yer alan

36

Atalay-Mortan 1995, 540. 37 Ökse 2005, 16.

38 Haspels 1971, 20; Ramsay 1960, 163 vd; Ruge 1941, 781 vd. 39

Hellespontos Phrygia’sı Pers Döneminde (İÖ 546-334) Batı Anadolu’da kurulmuş, başkenti Daskyleion olan bir satraplık merkezidir. Strabon, her ne kadar buranın Phrygia Epictetus sınırları ile aynı olduğunu belirtse de, genel kanı Hellespontos Phrygia’sının daha çok Troas, Mysia ve Bithynia topraklarını kapsadığı yönündedir. Ksenephon, Anabasis adlı eserinde Aiolis, Phrygia ve Troas’ı aynı birlik içinde

saymakta, bunların her birinin Pharnabazos’un memleketleri olduğunu belirtmektedir. Ksen. Anab. 5.6.24.

40 “Dağ dizisi boyunca uzanan Phrygia” anlamına gelen bu ifade, Strabon tarafından Phrygia Epictetus’un bir kısmı olarak betimlenmiştir. Strabon, Philomelion ve Psidia yakınındaki Antiokheia’yı Paroreios’un kentlerinden saymaktadır. Strab. XII, 8, 577.

Sivrihisar, Beylikova, Mihalıçcık ve Günyüzü, Batı Frigya ile Merkez Frigya’nın geçiş bölgesinde bulunmaktadır⁴¹.

Üçüncü zamana tarihlenen volkanik tüflerle kaplı olan Dağlık Frigya arazisi, ilk çalışmaları gerçekleştiren bilim insanlarından C.H.E. Haspels tarafından “The

Highlands of Phrygia” olarak adlandırılmış, bu ifade dilimize “Dağlık Frigya” olarak

çevrilerek genel kabul görmüştür⁴². Çalışmamız açısından son derece önemli olan Dağlık Frigya yöresi kuzeyde Eskişehir, güneyde Afyonkarahisar, batıda Kütahya ve doğuda Eskişehir ili Seyitgazi ilçesi ile sınırlanmaktadır⁴³. Burada yer alan Frig anıtları dağılım alanlarına göre üç ana grupta incelenmekte⁴⁴, yörede son yıllarda gerçekleştirilen çalışmalar bu grupların sayı ve dağılımında artış sağlanabileceğini göstermektedir⁴⁵. Coğrafya çalışmaları içerisinde İç Batı Anadolu Eşiği olarak da tanımlanan bölge, İç Anadolu Bölgesi’nin kuzeybatı kesimini çevirmekte ve kollar halinde denize dikey olarak uzanan dağların arasından, vadiler aracılığıyla, Ege ve Marmara denizleri kıyılarına doğru açılmaktadır⁴⁶.

Batı Toroslar’ın bir uzantısı olan Sultan Dağları (2520 m) ile biraz daha kuzeyde yer alan Emir Dağı (2241 m) arasında uzanan Dağlık Frigya bölgesi, Güneybatı’da Pisidia ile sınırı oluşturmaktadır. Arkeoloji ve Coğrafya çalışmalarında “Frig Vadisi” olarak da adlandırılan Dağlık Frigya, yüksek ve dik tüf kayalıklardan oluşmuş olan plato veya düz tepeli dağlarla sınırlı, derin vadilerle kaplıdır⁴⁷. Özellikle

kuzeybatı-güneydoğu yönlü görülen bu vadiler, dik ve yüksek kayalıklardan oluşmuş plato ve dağlarla çevrelenmektedir. Bu vadiler Eskişehir’de Doğanlı, Yazılıkaya-Midas, Kümbet vadileri, Afyonkarahisar’da Köhnüş ve Karababa vadileri, Kütahya’da Doğuluşah ve Fındık vadileridir⁴⁸. Bunlardan Doğanlı Vadisi kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda, 41 Tüfekçi Sivas 2007b, 78. 42 Haspels 1971, 20. 43 Tüfekçi Sivas 1999, 5. 44

1. Grubu Eskişehir’in güneydoğusunda, Türkmen Dağı’nın güneyindeki Midas ve Kümbet vadilerinde bulunan anıtlar oluşturmaktadır. 2. Grup Türkmen Dağı’nın güneyinde yer alan Köhnüş ve Karababa vadilerindeki anıtlardan, 3. Grup ise Türkmen Dağı’nın kuzeyinde bulunan anıtlardan oluşmaktadır. Tüfekçi-Sivas 1999, 5 vd. 45 Tüfekçi Sivas 1999, 6. 46 İzbırak 1984, 18; İzbırak 1972, 14. 47 Tüfekçi Sivas 1999, 8. 48 Tüfekçi Sivas 1999, 8 vd.

1350 m. uzunluğunda 600 m. genişliğinde, Yazılıkaya-Midas Vadisi de yine kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda 1800 m uzunluktadır. Etrafı çam ve meşe ağaçları ile kaplı olan Yazılıkaya-Midas Vadisi giriş yönünde 1250 m genişliğinde ve vadi sonuna doğru 180 m’ye kadar daralmaktadır⁴⁹. Kuzeybatı-güneydoğu yönlü uzanan Kümbet Vadisi 5800 m uzunluğundadır. Giriş yönünde 900 m genişliğe sahip olan vadi yer yer 1500 m genişliğe ulaşsa da vadinin bitim noktasına doğru genişliği 180 m’ye kadar düşmektedir⁵⁰. Köhnüş Vadisi, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan bir diğer vadidir. Kuş uçumu uzunluğu 110 m olarak belirtilmiştir⁵¹. Karababa Vadisi 950 m uzunluğunda, güney-kuzeybatı yönünde ve 450 m genişliğindedir⁵². Doğu-batı doğrultusunda uzanan Doğuluşah Vadisi ise 1450 m uzunluğunda, 500 m genişliğindedir⁵³. Fındık Vadisi, kuzey-güney doğrultusunda, 750 m uzunluğunda, 95 m genişliğindedir⁵⁴. Vadilerin başta savunmaya yönelik iskan tipine olanak sağlayan fiziki özellikleri, zengin ormanlar, bereketli topraklar ve en önemlisi yoğun akarsu varlığı Frigler için bölgenin önemini arttırmış olmalıdır⁵⁵. Nitekim bölgedeki araştırmalar, Dağlık Frigya sınırları içerisinde yer alan Frig yerleşmeleri ve kaya anıtlarının birbirini takip eden bu vadilerde yoğunlaştıklarını göstermektedir⁵⁶.

Deniz seviyesinden ortalama 1200-1500 m yüksekliğe sahip, basık bir arazi olarak tanımlanan bölge “Dağlık Frigya” olarak anılmasına sebep olan çok sayıda dağ ile kaplıdır. Doğuda Sivrihisar Dağları (1690 m), kuzeyde Boz Dağ (1371 m) ve Sündiken Dağları (1768 m), güneyde Emir Dağı (2241 m), Şaphane Dağı (1770 m) ve Murat Dağı (2312 m) ve batıda Türkmen Dağı (1829 m) ile Domaniç Dağı (1910 m) bölgede yer alan dağlardan başlıcalarıdır⁵⁷. Türkmen Dağı, Dağlık Frigya için merkezde yer alması itibariyle kilit bir bölge olarak tanımlanmaktadır⁵⁸. En yüksek noktası olan Türkmen Baba mevkiinde yüksekliği deniz seviyesinden 1829 m’ye ulaşan dağ, depresyon alanlarla çevrilidir. Dağın büyük bölümü bölgenin geneli gibi volkanik bir 49 Polat 2008, 16. 50 Polat 2008, 17. 51 Polat 2008, 17. 52 Polat 2008, 18. 53 Polat 2008, 18-19. 54 Polat 2008, 19. 55 Tüfekçi Sivas-Sivas 2007, 15. 56 Tüfekçi Sivas-Sivas 2007, 15.

57 Tüfekçi Sivas 1999, 7; Tüfekçi Sivas-Sivas 2007, 14. 58 Haspels 1971, 20 vd.

tüf tabakası ile kaplıdır. Yörenin coğrafi açıdan büyüleyici görüntüsünü yaratan bu yumuşak tüf kayalardan oluşmuş plato ve düz tepeli dağlar yukarıda değindiğimiz vadileri sınırlamaktadır⁵⁹.

Yumuşak ve işlenmesi kolay tüf kayalar, Friglerin günümüze ulaşan en nadide eserleri sayılan anıt ve açık hava kutsal alanlarının burada oluşturulmasında birincil etken olmuş olmalıdırlar. Zira Frig yerleşimleri arasında sayılan ve çalışma içerisinde yine Batı Frigya sınırları içerisinde inceleyeceğimiz Daskyleion antik kenti ve çevresinde, Frig anıtlarının bulunamamış olmasının sebepleri arasında bölgenin uygun kayalık alanlara sahip olmaması sayılmaktadır⁶⁰.

Binlerce yıllık süreç içerisinde, insan eliyle oluşan tahribat ortamı, bölgenin orman florasını da ciddi miktarda etkilemiş görülmektedir. T. Tüfekçi Sivas ormanlar üzerindeki Frig tahribatının yalnızca ahşap ürünlerle birlikte gelişkin Frig madenciliğiyle de ilişkili olabileceğine değinmektedir⁶¹. Bölgede 16. yüzyıldan sonra araştırmalar gerçekleştiren gezginlerin anlatılarından yola çıkılacak olursa, ormanlardaki asıl tahribatın 18. yüzyıl ve sonrasında gerçekleştiğini belirtmek gerekmektedir. Öyle ki 1886 ve 1893 yıllarında bölgede bir takım incelemelerde bulunan G. Radet, ilk gezisinde ormanlardan anıtların güçlükle görülebildiğini belirtmesine karşın, 1893 yılında gerçekleşen ikinci gezisinde pek çok ormanın yok olduğunu belirtmiştir⁶².

Dağlık Frigya bölgesinde çağlar boyunca kültürlerin oluşmasını sağlayan ana etken akarsular olmuştur. Tatlı ve sıcak su kaynakları açısından son derece zengin olan bölgenin başlıca kaynağı Sakarya Nehri’dir. İsmini Yunan mitolojisindeki nehir tanrısı Sangarius’dan alan Sakarya Nehri, Afyonkarahisar’ın kuzeydoğusunda yer alan Bayat Yaylası’ndan doğmaktadır. Önce doğuya, İç Anadolu Bölgesi’ne doğru akan nehir, daha sonra Kızılırmak’ın tersine bir kıvrımıyla kuzeye yönelmektedir. Polatlı yakınlarında en büyük kollarından Porsuk ve Ankara Çayları ile birleşen Sakarya Nehri, Geyve 59 Tüfekçi Sivas-Sivas 2007, 14. 60 Berndt Ersöz 2006, 1. 61 Tüfekçi Sivas 1999, 9. 62 Radet 1895, 455.

Boğazı’nı geçerek Karadeniz’e dökülmektedir. Türkiye’nin üçüncü büyük akarsuyu olan Sakarya Nehri, toplamda 824 km uzunluğa sahiptir. Sakarya Nehri’nin başlıca kollarından Seydi Çayı ve Porsuk Nehri ile Akar Çay ve Koca Su, Dağlık Frigya Bölgesi’nde yer alan diğer akarsulardır⁶³.

Frig kaya anıtlarının büyük bir bölümünün bu akarsuları besleyen küçük dereler ve su kaynaklarının yakınlarında yer aldığı belirtilmektedir⁶⁴. Frig kaya anıtları ve açık hava kutsal alanlarının akarsular ile doğrudan bir bağı olup olmadığına yönelik ilk çalışma R.D. Barnett tarafından gerçekleşmiştir. Barnett, anıtların akarsular ile bağıntılı oldukları kanaatine varmıştır⁶⁵. Buna karşın anıtlar ile ilgili son çalışmalardan birine sahip olan S. Berndt Ersöz konuyla ilgili yaptığı kapsamlı değerlendirmeleri sonucunda anıtların suyla olan ilişkilerine şüphe ile bakılması gerektiğini belirtmektedir⁶⁶. Berndt Ersöz incelediği toplam 112 adet anıt arasından sadece 24’ünün suyla doğrudan bağlantılı olduğunu, bunların en yakın su kaynağına 100 m ya da daha yakın olduklarını belirtmektedir⁶⁷.

Bereketli toprakları ve Frig inanç sisteminin en önemli yansıması olan Matar tapınımına yönelik kült uygulamalarına imkan veren coğrafyasıyla Frig kültür tarihi içinde oldukça önemli bir yer tutan bölgede anıtların dışında çok sayıda yerleşim de bulunmaktadır. Bunlardan en önemlileri Midas Kenti, Dorylaion (Eskişehir/Şarhöyük), Kotiaeion/Kotiaion (Kütahya), Akroinos (Afyonkarahisar) ve Pessinus (Eskişehir/Ballıhisar)’dır.

Batı Frigya kapsamında değerlendirilecek olan Daskyleion kenti ve yakın çevresi Dağlık Frigya’dan bağımsız bir alanda yer almaktadır. Antik yazarlar tarafından “Hellespontos Phrygia” sınırları içinde değerlendirilen Daskyleion Kuzeybatı Anadolu’da, Bandırma’ya 40 km mesafedeki Ergili Köyü’ne çok yakın olan Manyas Gölü kıyısındaki Hisartepe üzerinde yer almaktadır⁶⁸. Marmara Denizi’nin güneyinde 63 Tüfekçi Sivas 1999, 10. 64 Tüfekçi Sivas 1999, 10. 65 Barnett 1975, 437. 66 Berndt-Ersöz 2006, 4 vd. 67 Berndt Ersöz 2006, 5, Tablo 1. 68 Bakır 2004, 55 vd.

yer alan bir yerleşim birimi olan Daskyleion’un doğusunda Karacabey, batısında Gönen, kuzeyinde Erdek ve Kapıdağ ile güneyinde Manyas ve Kuşgölü bulunmaktadır. Kuzeyden güneye doğru kısmen dağlık ve engebeli bir araziye sahip olan yörenin en yüksek dağı, doğusunda yer alan 764 m. yüksekliğindeki Karadağ’dır. İlçenin kuzeyinde yer alan Kapıdağ ise, Bandırma ve Erdek körfezleriyle çevrilmiş bir yarımadadır. Bilindiği üzere Frigler’in 1200 göçleri ardından Anadolu’ya ayak bastığı ve ilkin Daskyleion’un da içinde bulunduğu bölgeye yerleşmiş oldukları düşünülmektedir. Daskyleion ve Dağlık Frigya bölgesi arasında ulaşıma imkan sağlayan coğrafi geçiş alanları yer almaktadır. Buna göre Bandırma’dan çıkılarak doğuda Bursa’ya doğru gidip, burada Uludağ’ın kuzeyinden etrafını dolaşarak İnegöl Ovası’na giren ulaşıma uygun bir arazi yer almaktadır. İnegöl Ovası’ndan İnönü Ovası yönünde güneybatıya doğru izlenecek bir yol, bugünkü Porsuk Barajı yakınlarında Dağlık Frigya bölgesine bağlanmaktadır. İki bölge arası mesafe, yukarıda izlenen rota ile yaklaşık olarak 235 km’dir. Bir insanın saatte ortalama yürüyüş mesafesi olarak 4-5 km önerilmektedir. Buna göre günlük 12 saatlik bir yürüyüş ile Daskyleion ve Dağlık Frigya arası 3,5 günden biraz daha uzun bir zaman sürecektir.