A r k e o l o j i :
Resim: 1 Mausoleum'un bu günkü durumu
BELEVİ'DEKİ MAUSOLEUM
Batı Anadoluda Bulunan Muhteşem Bir Kral Anıt - Mezarı
Yazan: R ü s t e m D u y u r a n İstanbul Antikite Müzeleri Müdür Muavini
Tarihî Efesos - Ayasuluk ve bugünkü adiyle Selçuk'un on iki Km. kuzey doğusunda, eski Efesos- Sardes yolu üzerinde ve modern Selçuk - İzmir şo- sesinin yanından geçtiği Belevi köyünün ancak bir- kaç Km. kuzey - doğusunda, arkeologları olduğu kadar mimarları da yakından ilgilendiren bir anıt - mezar yıkısı bulunmaktadır.
Efesos'taki Avusturya kazı heyetinin İkinci Dünya savaşından evvel yaptıkları son kazıları teşkil eden (1931 - 33 - 35 yılları) Belevi kazıların- da büyüklük ve ihtişam bakımından Karia kralı Maussollos'un Halikarnassos (Bodrum) daki ünlü anıt-mezarı Mausoleum —ki bilindiği üzere adı bu cins anıtlara âlem olmuştur— ile boy ölçüşebi- lecek durumda olan bu muazzam anıtın kalıntısı tamamiyle meydana çıkarıldı.
Anıt-mezar için ovaya doğru uzayan bir tepe- cik seçilmiş ve bunun merkezini teşkil eden kaya kitlesi küp şeklinde yontulduktan sonra etrafı çift katlı bir manto gibi iki sıra mermer blokla kaplan- mıştır. (Res. 1). Böylece iç kısmını yanları düzleş- tirilmiş büyük bir kayanın teşkil ettiği 29,65x29,65
M. yüz ölçümünde ve üç basamak üzerinde yükse- len azametli bir kaide meydana gelmiştir. Kaide- nin bütün yüksekliği 11,37 metreyi buluyordu; ön yüzlerini kaplayan mermer blok sıraları üst taraf- ta dorik bir saçaklıkla sınırlanmıştı; kuzey yüzün- de yalancı bir kapı bulunuyordu (Res. 2).
Kaidenin üstünde evvelâ üç basamak ve sonra bunun üzerinde dört yanı Korint nizamında işlen- miş beheri 24 oluklu sekizer sütunla çevrilmiş olan Ceila yükseliyordu. Sütun başlıklarının taşıdıkları saçaklıkla beraber bu kısmın bütün yüksekliği 11,32 M. idi. Sütun sıraları ile cella arasında kori- dor şeklinde bir açıklık bırakılmış ve üzeri kaset- li bir tavanla örtülmüştü. Kasetlerin 0,80x0,80 M.
yüz ölçümündeki orta kısımlarına —kuzeydeki ko- ridorda— spor yapan gençleri ve —diğer taraf- larda— îâpit ve kentaur boğuşmalarını (Res. 3.) canlandıran kabartmalarla süslü dört köşe mermer plâkalar yerleştirilmişti.
Çatının kenarları, her köşede, birer çift at, or-
talarda ise baş ve vücutları arslan ve fakat kulak-
ları keçi kulağı şeklinde işlenmiş, ayrıca kafala-
rına boynuz ve sırtlarına kanatlar eklenmiş olup
Resim: 2 Mausoleum'un rekonstrüksiyonu
arslan grifonu' (Res. 4.) dediğimiz üçer çift mitolo- jik mahlûk figürleriyle süslenmişti. Bundan baş- ka —karşılıklı olarak yerleştirilmiş olan— her çif- tin arasında mermerden mamûl birer vazo bulunu- yordu. Daha arkada yükseltilmiş olan orta kısmın ker.arları da tabii cesametten daha büyük kadın figürleriyle süslenmişti.
Önünde küçük bir hol bulunan mezar odası kaya kitlesinin ortası oyulmak suretiyle meydana getirilmiştir. Dışarıya açılır bir kapı izine rastlan- madığından anıtın inşaatı tamamlandıktan sonra artık buraya girmenin, hattâ odanın yerini bulma- nın mümkün olamayacağı anlaşılmaktadır. (Res.
5). Odanın içinde üzeri kapaklı monümantal bir lahit bulunmuştur (Resim. 6). Bir tek bloktan kar- yola şeklinde (kline) işlenmiş olan lâhidin ön yü- zünde (11) tane kanatlı ve kuş ayaklı kadın, yani siren, kabartmasını ihtiva eden bir friz vardır.
Ancak frizin orta kısmı mezar soyguncularının aç- tıkları delik yüzünden bozulmuştur. Frizin alt ta- rafında, üzerinde şilte bulunan arkalıksız bir sıra kabartması ve bunun altında da ayak dayamağa mahsus alçak diğer bir sıra kabartması görülmek- tedir.
Lâhdin kapağı iki parçadan yapılmıştır. Fakat
kapağın, sandukanın tamamlanmamış olarak bıra- kılan sağ taraftaki sirenler hariç, fevkalâde ihti- mamlı ve en küçük detayına kadar dikkat edilmiş işçiliğine karşılık çok kaba ve detaysız olarak iş- lendiği görülüyor. Üzerindeki şiltenin iki tarafın- da yastıklar ve bunların arasında ev kıyafetinde yarı uzanmış sakalsız bir erkek figürü mevcuttur.
Adamın başı yerde bulunmuş ise de yüzü maalesef fazla bozulmuş olduğundan kimi tasvir ettiğini ke- sin olarak tayine imkân görülememiştir. Bu erkek figürü anıt-mezarm biricik sahibidir. Zira bun- dan başka mezar odasında diğer bir ölünün varlı- ğını gösterecek hiçbir ize rastlanmamıştır. Her ne- kadar ayni yerde tabiî büyüklükte diğer bir genç erkek heykeli bulunmuş ise de bu, ancak efendi- sine hizmete hazırlanan bir hizmetçiyi veya oda bekçisini tasvir etmektedir.
Çok büyük masraf ve emekle yapıldığı anla-
şılan bu kıymetli sanat eserinde dikkati çeken bir
nokta da zengin bir polikromiye rastlanmış olma-
sıdır. Hakikaten roliyeflerden başka dor ve bilhas-
sa Korint nizamındaki mimarlık parçalarının plâs-
tik süsleri üzerinde çeşitli renk izleri görülmekte-
dir. Hattâ bazı yerlerde plâstik süsler yalnız boya
ile gösterilmekle vetinilmiştir. Meselâ Korint ni-
Resim: Z Kasetleri örten plâklar
zammdaki esas arşitravda Lesbos kyma'sı heykel- traş veya taşçı tarafından mermere işlenmemiş ve fakat bunun yerine boya ile resmedilmiştir.
Belevi Mausoleumu'nun kime ait olduğunu ve- ya ne zaman yapıldığını göstermeğe yarayacak bir yazıt ele geçmemiştir. Bununla beraber kazılarda bulunan kısa bir yazıttaki harflerin şekilleri ve mimarlık parçalariyle heykeltraşlık eserlerinin stil- leri göz önünde tutulursa anıtın M. E. üçüncü yüz- yılın ortalarında yapılmış olduğu anlaşılır. Bu sı- ralarsa ise Seleukoslar krallığı hükümdarların- dan Antiohos II Teos, Efesos'ta ölmüş (246 yılın- da) ve cesedi savaş durumundan ötürü kırallığm
başkenti olan Antioheia (Antakya) ya götürüle- ni emişti. Binaenaleyh Efesos,un yakmında bulu- nan. zenginlik ve ihtişam bakımından ancak bir krala yakışabilecek olan bu anıt-mezarın Antio- hos II Teos için yapılmış olması kuvvetle muhte- meldir.
Ancak gerek plâstik süslerin bazı yerlerinde
—meselâ lâhit üzerindeki sirenlerden sağ tarafta bulunanları—, gerekse mimarlık parçalarının üze- rinde —meselâ kaide merdiven ve duvarlarının perdahlanmamış olmaları, korint nizamındaki baş- lıklardan birinin iyice işlenmemiş olması gibi—
görüien eksiklikler bu muhteşem anıttaki son ça- lışmaların bilinmeyen bir sebep yüzünden, bir-
Resim: 4 Aslan grif fonları
Resim: 5 Meiar odasının güneyden görünüşü.
denbire durdurulduğunu ve noksanların hiçbir za- man tamamlanmadığını açıklamaktadır.
Kazı sırasında bulunan kabartmalı plâkalar, erkek heykeli, arslan-grifonları ve diğer kıymetli
eserler İzmir Arkeoloji müzesine taşınmışlar ve parçalar birbirine eklenmek suretiyle teşhire el- verişli bir duruma sokulmuşlardır. Yalnız Arslan grifonlarmdan bazı parçalar Selçuk müzesine gö- türülmüştür. Lâhit ise mezar odasında bulunduğu şekilde muhafaza altına alınmıştır.
-Resim: 6 Mezar odasındaki lâhit
