TÜ RK M EN ISTA N YŇ TEBIGATY G O R A M A K M IN ISTR LIG I
AŞGABAT - 2002
.
V
Adamzat üçünji müňýyllyga görlüp-eşidilmedik ylmy-tehniki kuw w atlyklar we daşky gurşaw bilen özara gatnaşyklaryň örän dartgynlaşan ýagdaýynda aýak basdy. Şonuň üçin hem, daşky gurşawy gorap saklamak, tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak häzirki wagt- da dünýä jemgyýetçiliginiň öňünde durýan iň wajyp meseleleriň biridir.
Her bir ýurduň ykdysadiýetiniň durnukly ösüşi, halklaryň hal-ýagdaý- larynyň oňatlaşmagy dünýä möçberindäki gaýragoýulmasyz bu mese- leleriň sebit we milli derejelerde çözülmegine bagly bolup durýar.
Türkmenistan - örän baý medeni we tebigy mirasly ýaş, garaşsyz hem bitarap döwlet. Günortasy Türkmen-Horasan ýaş dag ulgamy we Pamir-Alaý daglarynyň günbatar gerişleri bilen jäheklenen, Jeýhun bilen Bahry-Hazaryň arasynda ýaýylyp ýatan aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän ümmülmez düzlüklerimiz we çöllüklerimiz ösümlikleriň we haýwanlaryň köp görnüşleriniň gelip çykan mekany hasaplanýar.
Gadymy türkmen topragy medeni ösümlikleriň we öý haýwanlarynyň ýabany kowumlaryna örän baýdyr. Ýüwrük bedewlerimiz - ajaýyp ahal-teke atlary, türkmen tazysy, üzüm, nar, süýjüligine taý gelmeýän türkmen gawunlary we başgalar bütin dünýäde bellidir.
Tebigatyň jomartlygyna mynasyp bolan güneşli ülkämiz diňe özüne
mahsus bolan ösümlik we haýwan gömüşlerine baýdyr we bütindünýä
biologik we ýerüsti dürlüligiň saklanyp galmagynda bahasyna ýetip
bolmajak ähmiýete eýedir.
Asyrlaryň dowamynda türkmenler medeni mirasynyň bölegi bo- lan we belli bir derejede jemgyýetçilik we ahlak-terbiýe meselelerini hem öz içine alýan tebigat bilen ylalaşykda ýaşamagyň özlerine mah- sus bolan inçe ýodalaryny döredipdirler. M ähriban tebigatymyzyň gözelligi halkymyzyň urp-adatlarynyň, milli däp-dessurlarymyzyň içinden eriş argaç bolup geçmek bilen, nepis türkmen halylarynyň nagyşlarynda, gelin-gyzlarym yzyň şaý-seplerinde öz öwüşginini tapypdyr. Gözellik we sazlaşyk her bir adamyň kalbynda ýaşamaly, - asyrlar bilen taplanan halk parasatlylygyny özünde jemleýän türkmeniň m u k a d d es k ita b y - R u h n am a şeý le b e ý ik ru h y ý ö re lg ä n iň şamçyragydyr.
Biziň maksadymyz - Türkmenistany gülläp ösen ýurda, onuň her bir ýaşaýjysy üçin öçmejek ojaga öwürmekdir. Garaşsyz, Baky Bitarap Türkmenistanyň her bir döwlet maksatnamasynyň esasynda halkyň hal-ýagdaýyny gyşamyksyz ýokarlandyrmagyň meseleleri ýatyr, daşky gurşawdaky deňagramlylygy saklamazdan bolsa şeýle maksada ýet- mek mümkin däl .
1996-njy ýylda BMG-niň Biodürlülik baradaky konwensiýasy- ny tassyklamak bilen, Türkmenistan milli we bütindünýä biodürlüligi gorap saklamagyň m eseleleriniň özüni aladalandyrýandygyny we olaryň çözgüdine ýardam etmäge taýýardygyny aýan etdi. Biziň ýur- dumyzda ösümlik we haýwanat dünýäsini gorap saklamak hem-de baýlaşdyrmak boýunça yzygiderli we maksadalaýyk işler alnyp ba- rylýar. Goraghanalaryň giň ulgamy döredildi, Türkmenistanyň Gyzyl kitaby çapdan çykdy,seýrek görnüşleri gorap saklamak boýunça uly işler geçirilýär.
Biodürlüligi gorap saklamaklyk kabul edilen kanuny namalarda döwletiň iň wajyp meseleleriniň biri hökmünde seredilýär, bu bolsa meseläni çözmekde onuň işjeňliginiň kepilidir.
«Türkmenistanyň biodürlüliginiň ýagdaýy» baradaky milli synyň
çapdan çykmagy indiki aýgytly ädimi ätmäge - biodürlüligi gorap
saklamagyň baş ugruny we hereket meýilnamasyny işläp düzmäge
mümkinçilik berýär.
Türkm eistanyň döw let baýdagy
Türkm enistanyň döw let gerbi
Türkrtienistanyň Prezidentiniň ştandarty
Türkm enistan - M erkezi A ziýada ýerleşen bitarap döwlet M eýdany - 491,2 m üň km 2
D olandyryş-m eýdan bölünişi - 5 w elaýat Paýtagty - A şgabat şäheri
Y okary w ekilçilikli guram a - H alk m aslahaty Ý okary kanun çykaryjy guram a - M ejlis D öw letiň baştutany - Prezident
Ilaty - 5 640 000 adam (01/01/2002 ý.) D öw let dili - türkm en
Pul birligi - m anat
6
Türkm enistanyň G araşsyz hem B aky B itarap döw let hökm ünde row açlanm agynda, onuň H alkara bileleşigine we özara peýdaly hyzm atdaşlyga gönükdirilen ykdysadyýetiniň pajarlap ösm eginde ekologiýa m eseleleri, daşky gurşaw y gorap saklamak, tebigy baýlyklary ýerlikli hem tygşytly peýdalam nak çäreleri örän m öhüm ähm iýete eýedir.
D aşk y gu rşaw y gorap sak lam ak b o ý u n ça d ö w let syý asatyn y durm uşa geçirm ekde Türkm enistanda ýeterlik baý tejribe toplandy.
BM G -niň doly hukukly agzasy bolm ak bilen, Turkm enistan Adam hukugynyň jam am asy tarapyndan berkidilen ýörelgeleri gyşam yksyz berjaý etm ekligi öz üstüne borçnam a edip aldy. B iologik dürlülik, çölleşm ä garşy göreş, how anyň üýtgem egi, Orhus konw ensiýasy w e başga-da bim äçe halkara k o n w e n s iý a la r y n a g o ş u lm a k b ile n , T ü r k m e n is ta n ö z ü n iň h a lk a r a borçnam alaryna ygrarlydygyny ja r etdi.
H alkara ylalaşyklarynyň we konwensiýalaryň durm uşa geçirilmegi daşky gurşaw y gorap saklam agyň kepili bolup biler w e ekologik heläkçiligiň öňüni almaga köm ek eder. Şunlukda, her bir ýurt özüniň M illi m aksatnam asyny V işläp düzm ek, durm uşa geçirm ek hem -de kanunlaryň güýjüne esaslanyp, öz m eýillerini, hereketlerini goram ak bilen, ilkinji nobatda öz m illi bähbitlerini göz öňünde tutm aga borçludyr.
Türkm enistan daşky gurşaw y goram aga degişli iň ýagşy görelde- nusgalary görkezm äge mynasypdyr. Garaşsyzlyk ýyllary içinde birtopar döwlet kanunlary kabul edildi, Türkmenistanyň daşky gurşawy gorap saklamagyň Milli maksatnamasy, D um ukly ösüş m aksatnam asy (“Potensial 21”), H azar ekologik m aksatnam asy w e başgalar işe girizildi.
Tebigaty goram ak b o ýu nça an yk h erek etleriň aýdyň n u sgasy T ü r k m e n is ta n y ň P r e z id e n ti B e ý ik S a p a r m y r a t T ü r k m e n b a ş y n y ň
“Türkm enistanda 2010-njy ýyla çenli döwürde durmuş-ykdysady özgertmeleriň b aş u g r y ” m a k s a tn a m a s y n d a b e ý a n e d ilý ä r. O n d a ý u rd u ň e k o lo g ik ho w psu zly gy n y ü pjün etm eklik döw let syý asatynyň baş u g ry derejesine göterilýär.
D öw letiň w e onuň degişli gulluklarynyň biodürlüligi goram ak boýunça tagallalary Tebigaty goram ak m inistrliginiň hem -de Birleşen M illetler G uram asynyň Ösüş m aksatnam asynyň bilelikde düzen “Biodürliiligi gorap saklam ak boýunça baş ugur w e iş m eýilnam asy” Taslam asynda öz ösüşine eýe boldy. Taslamanyň çäklerinde B iodürlülik hakyndaky konwensiýadan gelip çy k ý an ý u rd u ň b o rç n a m a la ry n a la ý y k ly k d a « T ü rk m en istan y ň b io lo g ik dürluliginiň ýagdaýyna» syn taýýarlandy.
Taslama ýurduň biodürlüligini goram ak boýunça zerur işleri, häzirki w e geljek nesilleriň bähbitlerine laýyklykda biologik baýlyklary dum ukly p e ý d a la n m a k ly k ü ç in d u rm u ş -y k d y s a d y ý e t, h u k u k , ý e rin e ý e tiriş w e m aglum atlar gulluklary ýaly gerekli şertleri öňünden döretm ekligi göz öňünde tutýar.
Türkm enistan m illi hem bütindünýä biodürlüligi goram ak m eselesini çözm ekde özüniň aladalanýandygyny w e gyzyklanýandygyny aýan etm ek bilen, 1996-njy ýylyň 18-nji iýunynda B iologik dürlülik hakyndaky konw ensiýany tassyklady.
Biodürlüligiň kem elm egi häzirki zam anyň esasy ekologik m eseleleriniň biri bolup durýar.
1600-nji ýyldan bäri dünýäde haýw anlaryň 484 we ösüm likleriň 654 göm üşiniň ýok bolandygy bellendi. H äzirki w agtda haýw anlaryň 9 m üňden gow rak, ösüm likleriň 7 m üňe golaý göm üşi Tebigaty goram agyň H alkara B ileleşiginiň G yzyl sanaw yna (2000 ý.) girizildi. Ý ok bolup ýitip giden w e ýok bolm ak how py astyndaky göm üşleriň sany m undan hem köpdür, çünki olaryň uly böleginiň beýany entek ýok. K onw ensiýanyň esasy m aksady - biologik dürlüligi, - ýagny ähli jandarlary genetik, göm üş we ekoulgam derejesinde goramak; b i о dürlüligi emele getirýän düzümi ýurtlaryň ýerlikli peýdalanm agyny üpjün etmek, genetik baýlyklary ulanm akdan gazanylan haý- ry adalatlylyk, deňlik esasynda paýlaşm ak, degişli tehnologiýany alşyp berişm ek. Ö sýän ýurt- larda adam tarapyndan ýetýän zyýany azaldýan ekologik, kuw w at toplaýjy serişdeler we m aglu- m atlar tehnologiýalaryny ýaýratm ak K onw ensiýanyň esasy taglym ydyr [40]. Türkm enistanyň biologik dürlüligi dünýäniň beýleki tebigy ulgam lary bilen berk baglanyşykly we ençeme müňýyl- lyklardan bäri gelýän m illi mirasdyr.
Tebigy baýlyklary peýdalanmaklygy güýçlendirmegiň hasabyna ösüş depginini ýokarlandyr- m agyň m üm kin däldigi bireýýam dan bäri bellidir. B iotehnologiýa boýunça soňky gazanylan üstünlikler genetik serişdeleriň örän uly ähm iýete eýedigini görkezdi, şeýle serişdeler bolsa:
ösümlikler, haýw anlar w e mikroorganizm lerdir. H er b ir ýurda jem gyýetiň w e tebigatyň özara gatnaşyklarynyň iň oňaýly baş ugry hökmandyr. Y aşaýşyň dürlüliginiň köp böleginiň, birinji nobatda göm üşleriň w e olaryň toplum ynyň ýitm ek howpy, organizm leriň ýer togalagynda giň ýaýran ýaram az, haşal toplum lar bilen çalşyrylm agy biologik dürlüligiň X X I asyryň dum ukly ösüşiniň baş ugrunyň bölegidigini aňm agy talap edýär. Şu pursada düşünm eklik Türkm enista- nyň jem gyýetiň ähli ugrunuň sazlanyşm agyna gönükdirilen we X X I asyryň G ün tertibindäki biodürlülik m eselelerini çözm ekligi öňe sürýän m illi syýasatynda öz beýanyny tapdy. H alkara hukuk guraly bolan şol K onw ensiýanyň tassyklanm agy 6-njy m adda laýyklykda Türkm enistana biodürlüligi gorap saklam ak boýunça M illi baş ugry w e iş m eýilnam asyny işläp taýýarlam aga m üm kinçilik berdi. O nuň durm uşa geçirilm egine tarap ilkinji ädim “Türkm enistanda biodür- lüligiň ýagdaýy hakyndaky synyň” işlenip taýýarlanm agy we giňden m aslahatlaşm ak üçin hödür- lenm egi boldy. B iziň ýurdum yzyň ekologik ulgam ynyň dürlüligi (çöllük, daglyk, kenarýaka suwlar) w e tebigy toplum laryň bozulan derejesi nazara alnyp, “ Synda” olary goram aklygyň, gaýtadan dikeltm egiň, peýdalanm aklygyň ülňüsini gum am ak üçin öňünden gerekli şertler, uzak m öhletli m üm kinçilikleri göz öňünde tutuldy.
Geçiş döw rüniň çylşyrym ly durm uş-ykdysady şertlerinde biologik dürlüligiň m eselelerini çözm eklik ýurduň ykdysady taýdan täzeden dikeldilm eginiň kuw w atly çeşm eleriniň biri bolar.
2002-nji ýylyň başlanm agyna çenli Türkm enistanyň daşky gurşawy goram ak boýunça milli iş m eýilnam asyny işläp taýýarlam aklyk tebigaty goram ak boýunça kanun çykaryjylygy işläp taý- ýarlam aklygy hem goşm ak bilen, biologik w e ýer üsti göm üşleriniň dürlüliginiň U m um yýew - ropa baş ugrunyň çäklerinde biziň ýurdum yzda iş ýüzünde bu konw ensiýanyň durm uşa geçi- rilm eginiň hukuk hem ýerine ýetiriş m ehanizm lerini döretm äge m üm kinçilik berer.
1. ÝURDUŇ UMUMY HÄSIÝETNAMASY
1.1. G eografik ýerleşişi w e serhetleri
T ü rk m en istan M erkezi A ziý an y ň g ü n b atar b öleg in d e d em irg azy k g iň işlig in iň 38°08' w e 4 2 4 8 ' h em -d e g ü n d o g ar u za k ly g y n y ň 52°07' w e 66°41' a ra ly g y n d a ý erleşý är. T ürk- m e n ista n y ň eý e leý än ý eri g ü n b a ta rd a n g ü n d o g ara 1100 km ., d em irg azy k d an g ü n o rta 650 km . u zaly p gidýär. H azar d eň zin i h asap etm än iň d e 49 1 ,2 km~. m eý d an y tu tý a r [68]. 01 dem irgazykda G azagystan b ilen, gün d og ard a w e dem irgazy k -g ü n d o g ard a Ö zbeg istan bilen, gün ortad a Eýran Y slam R esp ub lik asy b ilen , g ü n orta-gü n d og arda O w ganystan döw leti b ilen serh etleşý är. G ü n b ata ry n d a b o lsa H az ar d eňzi ý aý y ly p ý a ty r (sur. 1.1.). T ü rk m en istan y ň p aý ta g ty 730 m ü ň ila ty b o la n A şg a b a t şäh erid ir [68].
G ündogarda Türkm enistanyň tebigy fiziki-geografik serhedi A m yderýanyň aşak hem orta akymy, günbatarda H azar ýakasy (Garabogazdan Astrabat daglarynyň eteklerine çenli), demir
gazykda Ü stýurduň günorta çüňki, günortada - Köpetdagdyr. K öýtendagda Türkm enistanyň iň belent nokady - A ýrybaba belentligi ýerleşýär (deňiz derejesinden 3139 m. ýokarda). B elentligiň aşaky belligi Ü ňüz aňyrsy G aragum daky A kjagaýa çöketligidir (dünýä um m anynyň derejesin- d e n 8 1 m . pes).
ŞertK belgiler;
] - Ballaa welaýaty 3 - Daşopiz wekýaty 3 - Lebap welaýaty ] - Mary welaýaty 1 - AJial welaýaty
- etraplaiyfi araçäMeii
^ Y - demir ýoüar / 4 / - esasy ý ofiar
[ _ 3 - snw öitügi
щ - şa ü etfer (1 0 0 000-den köp) Ф - ş a h e d e r (1 0 0 0 0 0 -d ea az)
# - ş ä h erier pOOOO-dea az)
© - şäjherçelejr (SOGOG-den az)
© - şa h erç e le r (lOOOO-den az)
1.2. Fiziki geografiýa
T ü rk m en istan y ň te b ig y şertleri dürlüdir. Ü stk i g u rlu şy b o ý u n ça T ü rk m en istan y ň ýeri deň b o lm ad y k ik i b ö le g e b ölü n ýär. U ly b ö le k - te k iz lik -ç ö llü k , k iç i b ö le k - d ag w e dag etegi. G eog rafik tarap d an T ü rk m en istany ň ähli d üzlük bö leg i Turan p eslig in e degişlidir.
01 p e s lig iň ç äk lerin d e b ir-b irin d e n ta p a w u tla n ý a n ý e r ü sti g ö rn ü şin iň 3 h ili aşak y zo la g y ýerleşý är: a) ü ç ü n ji d ö w ü r dü zlü g i; b) çäg e li çöl; ç) m ele to p ra k ly dag etek d ü zlü k leri.
B irin ji aşak y zo la g a T ü rk m en b aşy b e le n t te k iz lig i, Ü stý u rd y ň w e M an g y şlag y ň g ü n o rta çäk leri d eg işlid ir. Ç äg eli çöl aşak y z o lag a - M erk ezi, G ü n o rta-G ü n d o g ar w e Ü ň ü z aň y rsy G arag um girýär. M ele to p ra k ly d ag etek d ü zlü g i b o lsa K ö p e td a g y ň w e P a ro p a m iz iň tu tu ş d em irg azy k e tek le ri b o ý u n ç a o ň at ö se n d ir (sur. 1.2.).
Türkm enistanyň ýer üstüniň bäşden b ir böleginden azragyny daglar tutýar. O nuň günorta serhediniň boýy bilen K öpetdagyň gerişleri uzalyp gidýär, ondan dem irgazyk-günbatar tarapda hersi aýratyn duran daglar - U ly hem Kiçi Balkanlar ýerleşýär. Türkm enistanyň gündogar çetinde bolsa G issar dag ulgam yna degişli K öýtendag bar.
Türkm enistanda gidrografik ulgam örän gow şak ösendir. O nuň çäginde başlanýan ýeke- je-de uly derýa ýokdur. K öpetdagyň günorta bölegindäki orta belentliklerden w e K öýtendagdan öz başlangyjyny alyp gaýdýan kiçi derýalaryň suwy hem doly göm üşde suwaryş işlerine sarp bolýar. M urgap w e Tejen derýalarynyň akym y hem G aragum da gutarýar. G üýçli akýan A m y- derýa özüniň esasy guýýan ýeri - A ral deňzine ýetýär. D erýalaryň suw baýlyklaiynyň m öçberi (ýyl boýunça ortaça suwlulygy) 32,9 km 3-e golaýdyr. Takyrlardan w e takyrsow toprakdan geçýän wagtlaýyn üstki akym ortaça 0,8 km 3-e deňdir. G aragum da um um y gorlary 80 km 3-e golaý ýerasty süýji suw lar toplanýar.
10
1.3. H o w a sy
Türkm enistanyň how asy gurak, üýtgäp duran häsiýete eýe bolm ak bilen, H azar deňziniň kenarlarynda we daglarda biraz ýumşaýar. Ý öne çölüň täsiri how anyň gurakçyl, ýylyň we gije- gündiziň dow am ynda güýçli üýtgäp duran, az çyglylyga eýe, çygyň köp bugarýan hem -de yga- lyň az ýagýan ýerleri bolan daglarda hem duýulýar. Türkm enistanyň dowamly, gurak we jöw zaly tomsy, salkyndan çygly güýzi hem -de sow uk bolm adyk az garly gyşy bolýar. G yşyň dowam lyly- gy çet günortada w e günorta-günbatarda bary-ýogy bir aýa, çet dem irgazykda w e dem irgazyk- gündogarda bolsa 4 aýdan hem uzagraga barabardyr. Ý anw arda how anyň ortaça derejesi dem ir- gazyk- gündogarda -5°C, günorta-gündogarda we günorta-giinbatarda bolsa +4°C deňdir. Iýul- da ol +30°C deň bolýar. K äbir ýyllarda how anyň ýokary çägi +45°C, aşak çägi hem -22°C baryp ýetýär.
T ürkm enistan ýeterlik çyglylygy bolm adyk ülkedir. Sähralyklarda ygalyň ýyllyk m uk- dary 150 m m -den ýokary bolm aýar, A ralyň kenar ýakalarynda we G arabogazkölde ol m ukdar 100 m m -den az, daglyk ýerlerde bolsa 350 m m -e deňdir. Şeýle şertlerde em eli suwaryş eke- rançylygy ýöretm egiň esasy serişdesi bolup durýar. Türkm enistanda bir ýylda ortaça 220 m m ygal ýagýar [35] (Sur. 1.З.). Türkm enistanda tizligi köplenç 4,3 - 5,7 m /s ýetýän, m art-iýun aýlarynda güýjäp, sentýabrda gowşaýan ýeller esasan günbatardan we günorta-günbatardan ösýär.
1.4. Ilaty we köpeliş aýratynlyklary
T ürkm enistan takm ynan 491,2 m üň km 2 m eýdany tutm ak bilen M erkezi A ziýadaky döw letleriň arasynda iň az ilatlaşan döwletdir. 2002-nji ýylyň 1-nji ýanw arynda ilatyň sany 5 mln. 640 m üň adam a ýetdi (Sur. 1.4:).
T ürkm enistanda 100-den gow rak halk w e halkyýet ýaşap, ilatyň 90% türkm enlerdir. Ila- tyň galan bölegini özbekler, orslar, gazaklar, ukrainler, tatarlar w e beýlekiler düzýär [68].
Şertli belgiler:
| | - çägesöw çöllük У ] - gezli çöflük
- toýunsow çöllük I | - dag etek çöllügi
| [ - çägesöw we gezli l | - çägesöw we toýuasow
л /
- niedenl zolak - üigün çägellMer - takyriar - süýşgünler - şoduklar - suw örtiigl - deiýalar - akabalar
l; : | - çägesöw we dag etsk
| | - deiýa boýlaiy
- daglaiyä aşaky guşajdygy - daglaiya aralyk guşaMygy
■ Ц - daglatyä ýokaiy guşaöygy I ' | - dag derýalaiyiyň boýy
Tebigy şertleriň d ü rli-d ü r- lüligi, taryhy-halky özgerişler, et- niki aýratynlyklar w e m eňzeş bol- m a d y k h o ja ly k m ü m k in ç ilig i T ürkm enistanyň çäklerinde ilatyň g y ra d e ň ý e rle şm e z lig in e seb äp bolupdyr. Y urduň ilatyn y ň ortaça g ü r liig i: 1 k m 2-e 11,5 a d a m düşýär (0 1 .0 1 ,2002ý). D erýalaryň w e olaryň şah alary n y ň boý lary n - da ilat gür ýerleşen d ir: 100-150 ad am /k m 2. Ç ö llü k ý e rle rd e ilat örän seýrek: 1 ad am /k m 2, çöllük ý erle riň köp b ö leg in d e b o lsa asla ilat ý aşam aý ar [66].
T u rk m en istan esasan k içi w e orta şäherleriň (20) ösen ýeri bolup, bu ýerde şäherçeler (76) has agdyklyk edýär [68]. Şäher ilaty- n y ň san y n y ň k ö p lü g i A şg a b a t, Türkm enabat, D aşoguz, M ary we Balkanabat ýaly uly şäherleriň (ila- tynyň sany 100 m üň adam dan köp) hasabyna ýokary derejede saklan- ý ar (1.4 surata seret).
T u rk m e n is ta n ü ç in ek e- ra n ç y ly g y ň ý a ra m ly s e b itle rd e ýerleşm egi häsiýetlidir. G aragum derýasy we beýleki suwaryş ulgam- lary su w ary lý an m eý d an lary iki esse artd y rm ag a w e tarp ýerleri ö z le ş d ir m e g iň h a s a b y n a tä z e Surat 1.3. Howa aýratynlyklarynyň görkezijileri ob alary d ö retm äge m ü m k in çilik
berdi.
1.5. M edeniýet
T ü rk m en istan g ad y m y m e d e n iý e tiň m ekanydyr. O nuň şeý led ig in e köp san ly gazyp ag tary ş, m ed en i w e su n g at ý a d y g ä rlik le ri şaý atly k edýär. T ü rk m e n ista n y ň ý e rle şý ä n ý eri ad am zat siw iliz a siý a sy n y ň ilk in ji o ja k lary n y ň b irid ir. B iz iň eý ý am y m y zd an öňki V I asy r- da K ö p etd a g y ň eteg in d e iň b ir g ad y m y m e d e n iý e tle riň b iri b o la n Jeý tu n o tu ry m ly -ek e- ran ç y ly k m e d en iý eti döreýär. G ad y m y M erw G ü n d o g ary ň iri y lm y w e m e d en i m erk e zi b o lu pd yr. 01 ý erd e b e ý ik alym lar, ak y ld arlar, şa h y rla r o k ap d y rla r w e eser d öred ip d irler.
T ürk m enleriň gadym döw ürlerd en b äri T ürk m en istan y ň h äzirk i çäginde ý aşan d y k lary ylym ta ra p y n d an su b u t edildi. R o w aý atlard a aý d y ly şy n a görä, tü rk m e n le riň n e silb a şy sy O guz h an tü rk m en b o lu pd yr. D an a G o rk u t ata h em h alk a rasy n d a h orm atly dy r.
Türkm enistanyň Prezidenti B eýik Saparm yrat Türkm enbaşy döw lete ýolbaşçylygynyň ilkinji günlerinden başlap, Türkm enistanyň halkyny ruhy taýdan täzeden galkyndyrm ak syýa- satyny jem gyýetçilik gurluşynyň iň m öhüm m eseleleriniň derejesinde goýdy. B u syýasat türk-
\ ..Чүч -л.у И ....
\ ч Л
X X - , . . X
x x h y . ,
I Ý a n w a rd a k y j o rta ç a te in p e r a tw a X ’> - I {Jzoterm alar,°C )
100 0 100 m v Г
S / f ■■ ш , . •
' ‘G -
'ф.\ ' / Si-
i I ý u l ä a t y
! o rta ç a te m p e ra tu i ( iz o te r m a b r ,0C)
100 0 100 m
! Y galyň I o rta ç a ý y lly k j tn u k ä a iy , itu n
12
. - _ - , - э
шея т ку-уй. beýik taryhy m irasyna, onuň m edeniýetine we adatlaryna, dünýägaraýşyna we t и eu s r . rr.ynlyklaryna esaslanýar.
7 -Tkmenleriň durmuş şertleri olaryň ähli zadynda - m edeniýetinde, sungatynda, hojaly- , a r rary .n d a we hususy durm uşynda diňe özlerine m ahsus bolan aýratynlyklaryň döreme- ... ir edipdir. Türkmen halkynyň atşynaslykda, haly dokamakda, saz sungatynda, şahyrana
* : ieiitlk ioredijiliginde, şonuň ýaly-da beýleki ugurlarda gazanan taýsyz üstünlikleri m unuň saýatlyk edýär [37].
• Syýasy-hukuk üpjünçiligi
7 Trkmenistanda döw let dolandyrylyşy Esasy K anuna (K onstitusiýa) laýyklykda, prezi- 'i-irn rsspublikasy göm üşinde am ala aşyrylýar. Prezident döw letiň w e höküm etiň baştutanydyr.
■ n i garaşsyzlygyň, ýurduň bütewiliginiň, Esasy K anunyň we halkara ylalaşyklaiynyň ýerine : Ни m egm iň güwäçisidir. Prezident w e M inistrler K abineti beýleki döw let kanunlary bilen Не ü ie 77rkm enistanyň tebigaty goraýyş m aksatnam alaryny tassyklaýarlar. O lar döw letiň te- T iişar» g>:raýyş syýasatynyň ýerine ýetirilm egini kepillendirýärler. K anun çykaryjy guram a Türk- лш ш вдеуп mejlisidir.
D aş-töw eregim izdäki tebigy gurşaw y goram ak, tebigatdan ýerlikli peýdalanm ak, adam- ...!- г £ к : logik how psuzlygyny üpjün etm ek Türkm enistanyň döw let syýasatynyň iň bir möhiim işira ry riY ň biridir. 2000-nji ýylyň öňüsyrasynda Türkm enistanyň Prezidenti B eýik Saparm yrat f ir т. başy tarapyndan taýýarlanan “Türkm enistanda durm uş-ykdysady özgertm eleriü 2010- jf y is çenli baş ugry” tassyk edildi. O nuň baş m aksady Tiirkm enistany halkyň hal-ýagdaýyny
... ... -r iy r m a g a gönükdirilen ösen bazar ykdysadyýetli ýurda öw ürm ekden ybaratdyr.
7 Irkm enistan öz daşary syýasatyny 1995-nji ýylda B irleşen M illetler G uram asynyň Baş
»Ä>jr±le>-Myn.yü 50-nji baýram çylyk sessiýasy tarapyndan biragyzdan kabul edilen hoşniýetli : ; ;i! B itaraplyk ýörelgesine berk daýanmale bilen, am ala aşyrýar.
ZätaaetB ufeyplylary S5,8%
Z ä te u e te hykryneL sa
ýa§kry
38,1%
$ e r# S b d g R e r : 1 kw. kro.-<fc 0-S atttm } ksr. km-ifc S-JO idiio.
1 btr, kra.-(fc 10-JS idutt sow örtjj dwjabr ikaialw dornir jolhr
«asy )ч11м ВгЗЬш Le&p wthýit}
M ну webyaty sUul }гг.Ъ)Щ
?»)«}« [200XK>d<Mi i=) pfe-rlw [ЮОЭОО-dui
1.7. Ö nüm çilige hyzm at edýän hojalyk pudaklarynyň toplum y
T ü rk m e n is ta n d a ö n ü m ç ilik m ü m k in ç ilik le r in iň ö sü şi b ile n b ir h a ta r d a ö n ü rn çi- lig e h y z m a t e d ý ä n h o ja ly k p u d a k la ry n y ň to p lu m y n y ö s d ü rm e k m a k s a tn a m a s y h em d u rm u ş a g e ç irilý ä r.
Y u rd u ň d em irýo l şa h a la ry 2 m üň k ilo m etrd en g ow rak u zy n ly g a eýedir. Y ew ro p a n y ň w e A ziýany ň iň b ir iri dünýä dem irýol u lg am lary n y b irleşd iren T ejen -S arah s-M aşat dem ir- ýolu n y ň işe g irizilm eg i b ilen B eý ik ý ü p ek ý olu n y ň A ziý an y ň ü stü n d en geçý än b ö leg in i täzeden dikeltm egiň taslam asyny am ala aşyrm ak tam am landy. Türkm enabat-A tam yrat dem ir- ýol şahasy hem gurlup gutaryldy. H äzirki w agtda A şgabat-G aragum -D aşoguz dem irýol şahasy gurulýar.
13,5 m üň kilom etrden hem gow rak uzynlygy bolan aw tom o b ilýolla ry ýurduň paýtagty- ny beýleki şäherler w e w elaýat m erkezleri bilen birleşdirýär.
T ürkm enistanyň howa ýo lla ry köp şahalydyr. Şol ýollar arkaly ýurduň paýtagty ýakyn- da w e uzakda ýerleşý än daşary ý urtlaryň köpüsi b ilen baglanyşýar. 1994-nji ý ylda A şgabatda how a g äm ilerin iň ähli gö rnü şlerin i k abul etm äge u k y p ly u ly halk ara h o w a d üşelg esi gu- ruldy.
S u w g ä m ile r i H a z a r d e ň z i, A m y d e rý a w e G a ra g u m d e rý a s y b o ý u n ç a ý ü k le ri d a ş a ý a rla r. H a z a r d e ň z i b o ý u n ç a E ý ra n y s la m R e s p u b lik a s y n a , G a z a g y s ta n a w e R u s- siý a F e d e r a s iý a s y n a d e ň iz ý o lla r y ç e k ild i. D e ň iz ü s ti b ile n ý u rtd a n n e b it ö n ü m le ri, çig n e b it, h im iý a ö n ü m le ri d a ş a ry ç y k a ry lý a r. A s tra h a n g ä m i g e ç e lg e s in iň a ç y lm a g y T ü rk m e n b a ş y ş ä h e rin d ä k i d e ň iz d u r a lg a s y n y ň (p o rt) ü s ti b ile n Ý e w ro p a n y M e rk e z i A z iý a w e P a rs a ý la g y n y ň d ö w le tle ri b ile n b a g la n y ş d y rý a n d e ň iz ý o lu n y d ö re tm ä g e m ü m k in ç ilik b erer.
G eçiriji tu rb a la ryň g u rlu şy g y ý an g y ç to p lu m y n y ň (Ý E T ) ö sü şin d e iň b ir m ö h ü m ugurdyr. H äzirki döw ürde gaz dem irgazyk tarap d a Ö zbeg istany ň w e G azagystanyň, g ünorta ta ra p d a b o lsa E ý ran y ň ü sti b ile n d aşary ý u rtla ra satylýar. G ün te rtib in d e E ý ran y ň w e H a-
14
za r d eň zin iň ü sti b ile n g ü n o rta w e g ü n b a ta r ta ra p la rd a täze gaz g e ç irijile ri g u rm ak m ese- lesi durýar. Şonuň ý aly -d a tü rk m en gazy n y H y taý y ň ü sti b ilen Ý ap o n iý a ak d yrm agyň tasla- m asy h em düzüldi.
S u w a ry m ly ý e r le riň m e ý d a n y n y g iň e ltm e k m a k s a d y b ile n G a ra g u m d erý asy , u m u m y u z y n ly g y 35 m ü ň k ilo m e trd e n g o w ra k b o la n su w a ry ş a k a b a la ry ç e k ild i w e 16 san y suw h o w d a n y g u ru ld y . O la ry ň su w a ry ş ý a g d a ý y n y g o w u la n d y rm a k ü ç in b o ls a 40 m ü ň k ilo m e tre g o la ý u z y n ly k d a k y to p ra g y şo r su w la rd a n sa p la ý a n z e ý k e şle r w e b e ý le k i d e s g a la r g u ru ld y.
1995-nji ýyldan bäri içilýän suw y akdyrm ak üçin gurlan 118 k ilom etr uzynlykdaky Y ashan-B alkanabat suw geçirijisi işleýär. 1996-njy ýylda Ý ashan gatlasynyň ikinji nobatda- k ysy gurlup başlandy.
T ü rk m en istan d a 17 m illiard k ilo w at sagada çenli elek trik k uw w aty ny öndürm äge u k y ply b olan bäş sany to k öndürýän d esg a la r işleýär. 1995-nji ý y ld a ý u rd u ň dem irg azy k w elaý aty n y T ürk m en istan y ň b itew i to k ulg am y n a b irleşd iren S eý d i-D aşo g u z to k geçiriji şahasy işe girizildi. B u p u d ag y ň gelejeg i T ürkiýä, P äk istana, O w gany stan a elek trik to g u n y g eçirjek şah alaryň ösüşi b ilen b aglanyşyklydyr.
Y u rtd a h er ýy l g a lyn d yla ryň 7 m illio n to n n a g olaýy toplanýar. 01 g aly n d y lary ň ýüze çykm agyna esasan gurluşyklar, m ag d an gazylyp aly n ý an önüm çilik, n eb iti gaýtad an işleýän sen ag at, ý aşaý y ş w e d urm uş g a ly n d y la ry sebäp bo lýar, T ü rk m e n ista n d a p a g ta tozgasy, p ag tan y tä zed en işle n en d e aly n ý an önüm ler, şon uň ý aly -d a u la n y lan kagy zlar, m a şy n lary ň tekerleri, aýna d ö w ü k leri, d o km a w e d äne galy n d y lary , d ereg e ý a ram aý an d o k m a önüm - leri, k erp iç b ö le k le ri ý aly ik in ji g ezek p e ý d a la n m a k ü çin ý a ra m ly g a ly n d y la r gaýtadan işlený är. B e ý le k i g a ly n d y la r h ä z irk i w a g td a g a ý ta d a n iş le n m e ý ä r. H ä z irk i d ö w ü rd e A şg a b ad y ň tö w ereg in d e z y ň y n d y la ry g aý tad an işle ý ä n k ä rh a n a n y ň ta sla m a sy işle n ip taý- ýarlanýar.
1.8. Ý er eýeçilig! w e hrasusy eýeçiligiň h u k u g y
Ý u rd u m y zy ň P re z id e n ti B eý ik S ap arm y rat T ü rk m en b aşy n y ň “ T äze o b a” m ak sat- n am asy n y ň çäk lerin d e oba h o ja ly k sen ag aty to p lu m y n d a b a z a r g a tn a şy k la ry n y ň u lg a m y döredilýär. Ö zbaşdak ferm er w e daýhan hojalyklary, oba ho jaly g yn a hyzm at edýän b ö lü m ler döredilýär. Bu işle riň am ala aşy ry lm ag y n a “B aý h an b irle şik le ri h a k y n d ak y ” (1995), “D aý- h an h o ja ly g y h a k y n d a k y ” (1 994) k a n u n la ry ň k ab u l ed ilm eg i ý ard am b erýär. 01 k an u n lar d a rg ad y lan e k e ra n ç y ly k k ärh a n a la ry n y täze g ö rn ü şli oba h o ja ly k b ö lü m lerin e - d aý h an b ir le ş ik le rin e w e p a ý d a rla r je m g y ý e tle rin e ö w ü rm e k işin i k a d a la ş d y rý a rla r. B a ý h a n b irle şik le ri g ö s-g ö n i oba h o ja ly g y n d a işle ý än ad am lary ň öz te k lip le ri esasy n d a d ö red ilý är w e d ö w let, k o o p e ra siý a w e b eý le k i e ý e ç ilik g ö rn ü şle rin iň esasy n d a işläp b ilý ärler. D aý- h an b irle ş ik le rin iň a g za lary şertn am a esasy n d a öz h u su sy h o ja ly k la ry n y ý ö retm äg e hem haklydyrlar.
“D aýhan birleşikleri hakyndaky” täze kanunda “döw let tarapyndan daýhan birleşigine berilýän ýeriň, esasy goýum laryň we beýleki em lägiň peýdalanm agyň we doly hojalygy alyp barm agyň hukugyna laýyklykda oňa degişlidigir” .
1.9. Ý e rd e n p e ý d a la n m a k
Ý urduň çäklerindäki ähli ýerleriň um um y m eýdany 2002-nji ýylyň 1-nji yanw arynda 49 m illion 121 m üň gektara deň bolup, şonuň 40 m illion 315 m üň gektary oba hoj alygyna degişlidir.
Häzire çenli kärendeçileriň we hususyýetçileriň 395,7 m üňüsi peýdalanm ak üçin suwaryinly ýerleriň 70%-ni aldylar (surat 1.5). 1999-njy ýylyň m aglumatlaryna görä, öri meýdanlaryň um um y m eýdany 38,5 m illion gektara deň bolup, şonuň 94% düzlük sähralarda, 6% -e golaýy bolsa daglyk ýerlerde ýerleşendir (surat 1.2).
1.10. O b a h ojaly gy
Türkm enistanyň ykdysadyýetiniň ösüşinde oba hojalygy uly orun tutýar. Y urduň ilatynyň ýarsyndan gow ragy oba ýerlerinde ýaşaýar w e işçi güýjiiniň 40% -e golaýy oba hojalyk önüm çi- ligi bilen m eşguldyr.
E kerançylyk pudagy jem i m illi önüm iň üçden birini diýen ýaly öndürýän köp sanly iri oba hojalyk we gaýtadan işleýän kärhanalary özüne birleşdirýär. Tebigy baýlyklar oba hojalyk
16
önüm leriniň m ukdaryny ep-esli artdyrm aga, diňe bir içki zerurlyklary däl, eýsem döw letiň önüm- leri daşary ýurtlara-da çykarm agyny üpjün etm äge m üm kinçilik berýär. Şonuň üçin-de oba ho- jalyk syýasaty oba hojalyk senagaty toplumyny tiz üýtgedip gurmaga, ýurduň azyk garaşsyzlygyny
üpjün etm äge gönükdirilendir.
Ö nü m leriň d ö w let d erejesin däk i m öhüm görn ü şleri b o lan p ag tan y ň w e b u gd aý y ň öndürilişini artdyrm ak esasy m eseleleriň biridir. Ö süm liklerden we m aldarçylykdan alynýan önüm leri öndürm äge hem uly üns berilýär (sur. 1.6 w e 1.7).
a
1997 ý01998 ý
■ 1999 ý
□ 2000 ý Я 2001 ý
1 3 1 9 9 7 ý И 1998 ý Ш 1999 ý
□ 2000 ý И 2001 У
Dane Çig mallyk Bakja ekinleri
pagta Uzüm
1.11. B alykçylyk
Türkm enistanyň oba hojalygynda balykçylyk hem m öhüm ähm iýete eýedir. B alyklary ýurduň içindäki suwlarda, şonuň ýaly-da H azar deňzinde tutýarlar. H azar adatça sebitiň iň bir m öhüm balyk hojalyk how dany bolm agynda galýar. Pudagyň esasyny deňiz (külke, kefal, tak- gazyň käbir göm üşleri) balyklary tutýar [51] (Surat 1.8).
T ürkm enistanyň ähli how danlarynda diýen ýaly başga ýerlerden getirilen balyklary uýgunlaşdyrm ak işi dowam edýär. Ýurduň how danlaryna balyklaryň ýörite ýa-da tötänleýin göçüp gelm eginiň ýüz ýyllyk taryhy bar w e bu hadysa olaryň önüm liliginiň artm agy üçin edilýär. Türk- m enistanyň balyk hojalygynda iň ýokary netije uzak gündogaryň ösüm lik iýýän balyklary bolan ak w e ala tüňňim aňlaýlaryň, ak am ur balygynyň hem -de ak am ur töpüniň uýgunlaşdyrylm agy netijesinde gazanyldy [64] (Surat 1.9).
8 0 0 0
4 0 0 0
6 9 4 0
1 9 9 8
9 5 0
ms. :
1 9 9 9
"TTg'BTT
ill
2 0 0 0
1 1 5 3 8 , 1
I
18
1.12. Senagat
H äzirki döw ürde Türkm enistanyň çäginde 4,8 m üňden gow rak senagat kärhanalary işläp, olar halk hojalygynda gazanylýan jem i girdejiniň 80% -ni berýärler [20]. Türkm enistan ýylylyk çeşm elerini (tebigy gaz, nebit önümleri, elektrik togy) daşary ýurtlara çykarýan ýurtdur. Senagat önüm çiliginiň girdejisiniö 59% gazyp agtaryş kärhanalary tarapyndan (esasan, nebit-gaz pu- dagy) gazanylýar. Soňky ýyllarda senagat önümçiliginiň düzüminde gaýtadan işleýji kärhanalaryň paýy artdy, täze pudaklar - dokma, derm an öndürýän pudaklar peýda boldy.
Ý urduň him iýa we nebit him iýasy toplum lary him iýa, dag him iýasy, durm uş himiýasy, nebiti gaýtadan işleýän, nebit gazyp alýan we beýleki pudaklardan, m aşyngurluşyk üç pudakdan:
maşyngurluşyk, m etal gum aw larynyň w e önüm leriniň önüm çiligi, m aşynlaryň we enjam laryň bej ergisi ýaly pudaklardan ybaratdyr.
Gazylyp alynýan nebitiň mukdary 7 million tonna bolup, onuň köp bölegi Türkmenbaşy we Seýdi şäherindäki iki sany nebiti gaýtadan işleýän kärhanalar tarapyndan gaýtadan işlenilýär. Gaz gazyp almak işi gazy dünýä bazarlaryna satmak mümkinçiligi bilen çäklendirilýär. Şonuň bilen birlikde ykdysadyýetde işläp taýýarlanýan we daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň öwezini tutýanlaryny öndürýän önümçilikleriň ähmiýetini artdyrmaga çalşylýar (häzir senagat önüminiň 41% ) [9,68].
Nebit gazyp almak boýunça öňe tutulýan ugur H azar deňziniň baýlyklaryny özleşdirmekdir.
Mary, Türkm enabat, Tejen şäherlerinde dökünleri öndürýän kärhanalary, M ary w elaýatynda alýum in öndürýän toplumy, Şatlyk şäherinde kagyz öndürýän kärhanany, G ow urdakda kalsili soda öndürýän kärhanany, ýod öndürýän kärhananyň üçüsini we beýlekileri gurm ak (olaryň eýýäm gurlup ýörenleri hem bar) göz öňünde tutulýar.
1.13. Jahankeşdelik
Ýurtda ekologik jahankeşdeligiň esaslary goýulýar. Turkmenistan diňe bir gadymy binagär- likýadygärlikleri bilen özüne çekm än, eýsem tebigy ýadygärlikleri (H azar deňzi, m eşhur “D ino- zaw rlaryň yzy” bilen tanalýan K öýtendag dag ulgamy, K yrkgyz gowagy, D araýdere jülgesi,
M erkezi A ziýada iň uly derýa bolan A m yderýa we beýlekiler) bilen hem özüne imrindirýär.
1995-nji ýylda kabul edilen we B ütindünýä jahankeşdeler guram asynyň Baş assam bleýasy tara- pyndan ykrar edilen jahankeşdeligi ösdürm egiň höküm et m aksatnam asy daşary ýurt m aýa go- ýum laryny giňden çekm egi göz öňünde tutm ak bilen, bu işiň ilerlem egi üçin iň am atly şertleri döredýär [9]. 1995-nji ýylda ýurduň M ejlisi tarapyndan “Jahankeşdelik hakyndaky” kanun k a
bul edildi. 2002-nji ýylda jahankeşdelere edilýän hyzm atdan alynjak girdeýjini 78,6 mlrd. ma- nada (A B Ş-nyň 15 m illion dollary) ýetirm ek göz öňünde tutulýar. Jahankeşdelik pudagy halk senetleriniň täzeden dikeldilm egine, ilaty iş bilen üpjün etm äge ýardam berýär.
Ý urtda ja hankeşdelik işini Türkm enistanyň syýahatçylyk w e sport boýunça D öw let kom iteti - “Türkm ensyýahat” am ala aşyrýar. K om itet tarapyndan 20-ä golaý syýahat ugurlary işlenip taýýarlanyldy, G erm aniýada, Russiýada, Türkiýede, Saud A rabystanynda, Päkistanda, B eýik B ritaniýada w ekilçilikler açyldy [9].
1.14. D urm uş-ykdysady ýagdaý
Jem gyýetiň gurluşyndaky özgerişlikler, ykdysadyýetiň ähli pudaklaryndaky üýtgeşiklikler diňe bir hojalyk işeňňirliginiň dum uklaşm agyna däl-de, eýsem onuň ýuw aş-ýuw aşdan artm agy- na, ýurduň dum ukly durm uşy-ykdysady ýagdaýyny üpjün etmäge ýardam berdiler. Durmuş zerur- lyklaryny m aliýeleşdirm egiň esasy çeşm esi bolup, döw let büjeti hyzm at edýär.
Ýurtda bolup geçýän iri ykdysady özgerişlikler içki jemi önümiň artmagyna ýardam berdi.
2001-nji ýylda bu önüm 31,0 trillion manatlyga barabar boldy. Şol bir wagtyň özünde ösüşiň depgini dünýäniň ykdysady taýdan ösen ýurtlarynyň köpüsi üçin hem ýokary dereje bolan 20,5%-e deň boldy. Içki jemi önümiň deňsiz-taýsyzartmagy esasan senagatda (116%), oba hojalygynda (123%), gurluşykda (120%) önümçiligiň okgunly ösmeginiň hasabyna gazanyldy.
Daşary ýurt maýa goýujylary we telekeçileri üçin oňaýly hukuk hem-de ykdysady şertler, şonuň ýaly-da zerur bolan önümçilige hyzmat edýän pudaklar döredilip, daşary ykdysady gatnaşyklaryň giňeldilmeginde ep-esli üstünlik gazanyldy. Daşary ýurtly maýa goýujylaryň gatnaşmagynda döre- dilen 840 sany kärhana hasaba alyndy, 70 sany daşary ýurt firmalarynyň gatnaşmagynda 118 sany iri gurluşyk alnyp barylýar [9,20,76]. Häzirki döwürde Turkmenistan 82 sany döwlet bilen söwda gatnaşyklaryny edýär we daşary ykdysady gatnaşyklaryň çäkleri dynuwsyz giňelýär.
20
1.14.1. Saglygy goraýyş
D ö w let edaralary tarap y n d an b erilý än m u g t sag lygy goraýyş k ö m eg in iň kep illen d i- rilen m ö çb erin i saklap galm ak b ilen birlik d e, soňky ý y llard a ätiý açly k sag lygy g o raýşy om aşdyryldy, hem m e ýerde ilk in ji k öm egi gu ram ak ilata h y zm at etm egiň m aşg ala hy zm aty görnü şine geçirildi.
H ususy bejeriş, hojalyk hasaplaşygyndaky saglygy goraýyş edaralary, ýerli derm an öndürýän senagat ösüşe eýe boldy.
1.14.2. Bilim
B ü tin d ü n ý ä g azn a sy ta ra p y n d a n g e ç irile n b a rla g la ry ň n e tije si b o ý u n ç a T ü rk m en is- ta n y ň ilaty n y ň 9-d an 49 ý a şa çen lisin iň 9 9 ,3 % -n iň ý e te rlik ý o k a ry b ilim d erejesi b a r [76].
Işe ý a ra m ly ilaty ň ü ç d e n b iri d iý en ý aly ý o k ary w e ý ö rite o rta b ilim e eýedir.
Bu pudakdaky özgerişlikler ilatyň bilim we m edeni derej esini m undan beýläk hem ýokar- landyrm aga, terbiýe w e bilim berm egiň hilini gow ulandyrm aga, bilim gözýetim ini w e hünär ussatlygyny artdyrm aga, ähli um um y m ugt bilim iň saklanm agyna, jem gyýetiň ruhy däplerini ösdürm äge gönükdirilendir.
Ykdysady syýasatyň durmuş şertlerini gowulandyrmagy nazara alnyp ýöredilmegi ýurduň büjetinde öz beýanyny tapýar. Durmuş maksatlary üçin edilýän çykdajylaryň paýy şu günki giin büjet pudaklarynyň umumy çykdajylarynyň 67%-ine deňdir. 1999-njy ýyl bilen deňeşdireniňde, ol 5% artdy. Bu çykdajylar içki jemi önümiň möçberiniň 20%-e golaýyny tutýar. Häzirki wagtda Türk- menistanda 891 sany mekdebe çenli çagalar edaraiary, 1922 sany orta mekdep, 188 sany ýöriteleşdirilen tehniki okuw jaýlary, 16 sany ýörite orta we 16 sany ýokary okuw jaýlary işleýär.
Bulardan hem başga dilleri öwredýän we dürli hünärler berýän her hili okuwlar guralýar. Ýaşlaryň 1,1 milliona golaýy okuwyň dürli görnüşleri bilen meşgullanyp, olaryň 1017 müňüsi mekdeplerde okaýar, 4 müňden gowragy ýörite okuw jaýlarynda bilim alýar, 21 müňden gowragy bolsa ýokary okuw jaýlarynyň talyplarydyr [9,20,68,76].
Türkmenistanyň Baky Bitaraplyk derejesine eýe bolmagy bilim bermek babatda halkara hyzmatdaşlygynyň ösmegi üçin giň mümkinçilikleri açdy, häzirki wagtda döwletara ylalaşyklaryna laýyklykda Türkmenistanyň raýatlarynyň 2 müňden gowragy dünýäniň dürli ýurtlarynda okap, bilim alýarlar [9,20,68,76].
1.15. Tokaý hojalygy
T u rk m e n istan M e rk ezi A ziý ad a iň b ir to k a ý ý e tm e z ç ilig i d u ý u lý a n sebitdir. T ü rk- m e n leriň köp n e s ille ri ü çin to k a ý a g aç lary m illi b a ý ly k b o lu p durýar. G o rag w e h alk h o ja ly k ä h m iý etin i ý e rin e ý e tirý ä n d u rm u şy w e z ip e sin i göz ö ň ü n d e tu tu p , T ü rk m en istan y ň
g u rak ly k d a ösýän seý rek to k a ý ly k lary b irin ji to p a ra deg işli ed ild i [39,45]. T okaý ag açlary - n y ň äh m iý eti T ü rk m en istan y ň T okaý b arad a k y k an u n la r to p lu m y (1 9 9 3 ), şo nuň ý a ly -d a P re z id e n tiň to k a ý la rd a n re je li p eý d alan m a g a, o la ry ň ü stü n i ý e tirip durm ag a, g o ram ag a w e aý aw ly sak lam ag a g ö n ü k d irile n b irn ä ç e k a ra rla ry ta ra p y n d a n k an u n la şd y ry ld y [61]
(seret: 7.5 b ölü m ).
Türkmenistanyň tokaýlyklarynyň esasy bölegi “Gök guşak” paýdarlar jem gyýetine birleşen tokaý hojalyk kärhanalarynyň, şonuň ýaly-da Tebigaty goram ak m inistrliginiň kärhanalarynyň we guram alarynyň garam agyna degişlidir.
Türkmenistanyň ähli tokaýlary döwlet tokaý gaznasyny emele getirip, 1990-njy ýylyň hasa- baty boýunça (goragly ýerleri hem girizmek bilen) 9,9 million gektary, ýa-da ýurduň meýdanynyň 20,2%-ini tutýar. Tokaý bilen örtülen meýdan 4 million 129,9 müň gektar bolup, onuň 3 million 081,6 müň gektary uzak möhletleýin peýdalanmak üçin berlendir [39,45] (surat 1.10).
3 5 0 0 3 0 0 0 2 5 0 8 2 0 0 0.
1500
.
5 0 0
o.
Türkm enistanyň tokaýlary how any we dag etek hem -de daglyk ýerleriň suw sazlaşygyny kadalaşdyrm akda uly ähm iýete eýedir. O lar topragy goram ak, suwy saklam ak, topragyň tozm a- gynyň öňüni almak we arassaçylyk-saglyk ýaly möhüm wezipeleri ýerine ýetirýärler (Surat 1.11).
B eýleki köp sanly tebigy baýlyklar bilen deňeşdireniňde, seýrek tokaýlar öw ezi dolunýan tebigy baýlyklara degişlidir, ýöne topragyň çyglylygynyň güýçli ýetm ezçilik edýän şertlerinde bu h ady san y ň u zak w ag ty ň dow am ynda b olup geçý än d ig in i hem u n u tm aly däl.
1.16. B iologik dürliiligiň ýurt üçin ähm iýeti
B iologik dürlüligiň ülüşleri w e olaryň em ele getiren tebigy bileleşikleri adam yň ýaşaýşy üçin ýaram ly gurşaw y döretm ekde we gorap saklam akda örän m öhüm ähm iýete eýedir. Topragy kem ala getirm ek, ýeriň üstündäki suwlary arassalam ak, akymlary, ygallary paýlam ak, how anyň gaz düziimini belli bir derejede saklam ak ýaly adam yň ýaşaýşy üçin m öhüm bolan biologik hadysalar tebigy bileleşikleriň täsiri astynda bolýarlar.
22
Türkm enistanyň ykdysadyýetiniň balykçylyk, syýahatçylyk, tokaý we oba hojalygy ýaly pudaklary tebigy ulgam laryň dum uklylygyna gös-göni bagly bolup durýarlar, beýleki pudaklar bolsa onuň bilen gytaklaýyn galtaşýarlar. M edeni ösüm likleriň ýabany kowum daşlary, olaryň köp sanly derm anlyk w e peýdaly göm üşleri ýurduň ilatynyň bähbitleri üçin peýdalanylýar ýa-da geljekde peýdalanylar. Türkm enistanyň biologik dürlüliginiň ülüşleriniň ykdysady gym m aty ölçelip görülmedik hem bolsa, onuň goralmagy we aýawly saklanmagy geljekki nesilleriň ätiýaçlyk goýum laryna saldam ly goşantdyr.
Şeýlelikde, garaşsyzlyk gazanylm agyndan ozal Türkm enistanyň ykdysadyýeti hil taýdan däl-de, san taýdan artdyrm ak ýoly bilen ösýärdi. O ba hojalygynda diňe b ir ekine üns berilm egi senagatyň m erkezleşdirilm egi w e ýerli aýratynlyklaryň göz öňünde tutulm azlygy tebigy deňag- ram lylygyň bozulm agyna getirdi. 01 bolsa, gürrüňsiz, ýurduň biologik dürlüligine oňaýsyz tä- sirini ýetirýärdi. Edil şonuň ýaly, tebigaty goraýyş ulgam y hem buýruk-görkezm e usuly bilen guralyp, sebitleriň bähbitleriniň äsgerilm ezligine sebäp bolýardy hem -de olaryň ösüşine ýara- m az täsirini ýetirýärdi.
Ilatyň gür ýerleşmeýänligine garamazdan, tebigy şertleriň dürli-dürli bolmagy onuň ýaşaýyş üçin am atly ýerlerde toplanm agyna getirdi.
B u g ü n ki g ü n T ü rk m en istan y ň içeri w e d aşary sy ý asaty b io lo g ik d ü rlü lig i gorap sak lam ag a, on d an ý e rlik li p e ý d a la n m a g a g ö n ü k d irilen d ir. S en ag aty ň ö n ü m ç ilig e h y zm at ed ý än p u d ak lary n y ň ö sm eg i b ile n b u ý ag d aý y ň b io lo g ik d ü rlü lig iň h ilin e tä sirin iň artm ag- y n a garaşylýar.
Ş eýle şertlerde teb ig aty goram ak d a dö w let tarap y n d an ý ö red ilý än durm u ş-y k d y sad y syýasat b io d ü rlü lig i gorap saklam agy ň m eselelerin i ü stü n lik li çözm ek üçin oň aýly şertler döredýär.
2. BIODÜRLÜLIGIŇ DEREJESI
2.1. Biodürlüligiň öw reniliş ýagdaýy
M erk ezi A z iý a d a ý e rle şý ä n k esek i d ö w le tle riň a rasy n d a T ü rk m e n ista n d a ö sü m lik - le riň ç u ň ň u r w e ý o k a ry d e reje d e ö w ren ilm eg i b u ý erd e g ab at g elý än ö sü m lik le riň doly ý azu w h ä siý e tle rin i ilk in jile r h a ta ry n d a b eý an etm äg e m ü m k in ç ilik b erd i. Ý ed i to m d an ybarat b olan “T ü rk m en istan y ň flo rasy ” goňşy döw letlerden w e “ SSSR -iň flo rasy n y ň ” soňky to m lary n d an öň ýazyldy. Ö sü m lik leriň d ü zü m i b o ý u n ça d ag ly k w e G arag u m çö lle rin d e n b aý m a te ria lla r d ü rli e d eb iý at çeşm e lerin d e w e o la ry k e sg itle ý jile rd e b eý an ed ild i [53].
B u ý ag d aý ö sü m lik le riň ö sý än ý e rle rin i d erň em ek d e “ ek o lo g ik g ö rk e z iji” h ö k m ü n d e peý- d alan m ag a m ü m k in çilik d öretd i.
T ü rk m e n is ta n y ň o ň u rg a ly h a ý w a n la ry n y ň fa u n a sy h em , g o ň şy M e rk e z i A z iý a d ö w le tle rin e g ara n y ň d a , has ö n je ý li ö w ren ilen d ir. B u ý ag d aý y şu aşak d ak y işle r ta ssy k edýär: O .P .B og dan ow y ň “ T ü rk m en istan y ň s ü ý re n ijile ri” (1 9 62 ), S .Ş am m ak o w y ň “T ü rk- m e n ista n y ň d ü zlü k lerin d ä k i sü ý re n ijile r” (1 9 8 1 ), Ç .A taý ew iň “ T ü rk m en istan y ň dag la- ry n d ak y s ü ý re n ijile r” (19 85 ), S .I.O g n ew iň , W .G .G ep tn eriň “ O rta K ö p etd ag y ň w e onuň g o la ý y n d a k y d ü z lü k le riň sü ý d e m d irijile ri” (1 9 2 9 ), O .N .N u rg e ld iý e w iň w e b a şg a la ry ň
“ G a r a g u m k a n a ly n y ň tö w e r e g i n d ä k i s ü ý d e m d i r i j i l e r ” ( 1 9 8 6 ) , “ T ü r k m e n is ta n y ň sü ý d e m d irijile ri” (I tom , 1995), N .A .Z aru d n y n y ň “Z ak a sp i ü lk e sin iň g u şlary n y ň fa u n a sy ” (1 89 6), G .P .D em entýew iň “T ü rk m e n ista n y ň g u şla ry ” (I tom , 1952), A .K .R u sta m o w y ň
“T ü rk m en istan y ň g u şlary ” (II tom , 1958) w e başgalar. Şol sanda ý u rd u m y zy ň içerk i suw - la ry n d a k y b a ly k la r h em g o w y ö w re n ile n . A ý d y l a n l a r a m y s a l h ö k m ü n d e I .W .S ta r o s tin iň “ T ü r k m e n is ta n y ň iç e r k i su w lary n y ň fau n asy ” (1992), D .S .A ly ý e w iň w e b aşg ala ry ň “T ü rk m en istan y ň içerk i suw - la ry n y ň b a ly k la r y ” (1 9 8 8 ) w e b a ş g a la r y görkezse bolar. T ü rk m enistanyň H azar deňiz ýak alary n y ň b aly k lary içerk i su w lara garan- da ý a ra m a z ö w re n ile n , o n u ň h em se b ä b i s o w e t d ö w ü r le r in d e d e ň iz b a l y k la r y n y ö w ren ý än m erk ezler, ad atça, A stra h a n w e B ak u şäh erle rin d e ý erle şý ä rd i.
O ň u rg a sy z h a ý w a n la ra d e g işli köp Ataýewiň ýylany sanly edilen işlerden T.B .Tokgaýew iň “Türk- (görnüş 1986ý. Türkmenistanda teswir/endi)
24
m en istan yň çek irtg elerin iň fau- n asy w e e k o lo g iý a s y ” (1 9 73 ), M .G .N ep eso w an yň “T ürkm eni- stanyň jy k jy k to m zaklary (bio- lo g i ý a s y w e e k o l o g i ý a s y ) ” ( 1 9 8 0 ) , S .N .M ý a r s e w a n y ň
“T ü rk m en istan y ň w e O rta A zi- ý a d ö w le t le r in i ň E n e i r tid a e m aşgalasynyň m ugthor perde ga- n a tly la r y ” (1 9 8 4 ), G .M .D lu s- skiniň w e başgalaryň “Türkm en- is ta n y ň g a r y n ja la r y ” ( 1 9 8 9 ), O .Söýünow yň “D em irgazyk Ga- rag u m u ň m ör-m ö jek lerin iň top- lu m la r y ” (1 9 9 1 ), W .F e tiň w e H .I.A tam y rad o w y ň red ak siý asy
b ilen çap ed ilen “T ü rkm enistan yň ek o lo g iý asy w e b io g e o g ra fiý asy ” (1994) işlerin i görkez- m ek bolar.
Biodürlüligiň taryhy geljegi
Türkm enistanyň çäklerinde saklanyp galan tokaý galyndylary (Girkaniýa, Parfiýa, A my- derýanyň ýakalary), geçm işde bu ýerlerde tokaýlaryň has köp we giň m eýdanlary tutanlygyndan habar berýär. Türkm enistanda taryhy geçmişde bolup geçen hadysalar, howanyň üýtgemegi, Amy- derýanyň öz hanasyny ençem e gezek üýtgetm egi, H azar deňziniň suw unyň derejesiniň peselip, beýgelm egi w e başgalar bu ülkäniň tebigatyna ep-esli täsir edipdir.
Ş e ý le -d e b o lsa , T ü rk m e n is ta n d a b io d ü rlü lig iň g e ç m işd e w e b iz iň g ü n le rim iz d e ü ý tg e m e g in e e sa sy sebäp b o la n zat a d a m la ry ň tä sirid ir, o la ry ň z y ý a n ly m ö r-m ö je k le re g a rşy y z y g id e rli g ö reşip , öri m e ý d a n la ry n y d a ra ltm a k la ry , g e ç m işd e b a s y b a ly jy la r ta ra - p y n d a n to k a ý la ry ň o tla n m a g y (ý e rli ila ty g a ç y b a ta lg a sy z g o ý m a k m a k sad y b ile n ), d erý a b o ý la ry n y ň w e ç y g ly ý e rle riň ö s ü m lik le rin iň o tla n m a sy w e b a şg a la r. B a th y z b e le n tlik - le rin d ä k i ö sü m lik le riň ý a n g y n d a n so n k y şu g ü n le re ç e n li sa k la n y p g a la n a la m a tla ry te b ig y tä s ir le r b ile n b a g ly d äl, çü n k i o tla ry ň g u rap ý a n g y n h o w p u n y ň a rtý a n d ö w rü n d e b u ý erd e gök g ü rläp ý y ld y ry m çak m aý ar [21]. W agtynda to k a ý lary ň ep -esli m ö çb eri gady- m y ş ä h e rle ri g u rm ak d a , k e rp iç b iş irm e k d e , g u rlu şy k , ý a n g y ç w e b e ý le k i h a ja tla rd a u la- n y ly p , ý o k ed ilen .
Şol bir w agtyň özünde em eli usulda ösüm likler köpeldilip, tut, hoz, söwüt, çynar, derek agaçlary oturdylýar. G eçm işde agaç töňňeleri peýdaly m agdanlary alm akda ulanylypdyr. D em ir hem -de gurşun eretm ek üçin gurlan gadym y desgalaryň galyndylary Bathyzda, K öpetdagda we K öýtendag sebitlerinde tapyldy. Zakaspi dem ir ýoly gurlandan soň (XIX asyryň ahyry) otlulary herekete getirm ekde ojar we arça agaçlary köp ulanylypdyr. Tokaýlaryň agram ly bölegi Ikinji jah an urşy ýyllarynda ýok edilen (arça w e ojar agaçlary kükürt eredilýän peçleri işletm ekde M erkezi G aragum da peýdalanýlan). Diňe 1941-1945 ýý. oba hojalygyň we w atany goram agyň hajatlary üçin ojar tokaýlyklarynyň 6 mln. ga, şol sanda gara ojarlyklaryň m eýdany 0,5 mln. ga çenli azaldylan (surat 2.1).
Şu ýyllarda uruş hajatlary üçin aw haýw anlarynyň eti we derisi yzygiderli taýýarlanyldy, beýle ýagdaý bolsa toýnakly hem -de sütükli haýw anlaryň azalm agyna getirdi. H äzir sütükli haý-
2 .
w anlaryň sany azda-kände dikeldilen bolsa-da, toýnakly haýw anlaryň sany entek seýrek we az- lygynda galýar.
M üňýyllyklaryň dow am ynda adam täsiri bilen ösüm lik we haýw anlaryň arasyndaky te
bigy sazlaşygyň bozulm agy netijesinde, olaryň köp göm üşleri ýitip gitdi, bir näçeleri bolsa ýok bolm agyň öň ýanynda. M ysal üçin, diňe geçen ýüz ýylyň dow am ynda Türkm enistanyň çäkle- rinden turan gaplaňy (Panthera tigris ssp. virgata), gum gaplaňy {Acinonyx ju b a tu s ssp. vena- ticus) we m urgap daşdeşeni (P icus squam atus) ýok boldy. B alyklaryň faunasyndan bolsa hazar aňyrsy darakb alyg y (Leueiseus latis), dürli suw lara geçýän aral söweňi {Barbus braehyeephalus ssp. braehyeephalus) we K essleriň ýalaňaç balygy (Nem acheilus kessleri) ýitip gitdi.
T ürkm enistanyň ýokary derejeli ösüm liklerinden köpetdag listow niginiň {Phyllitis seo- lopendrium), gündogar telefium ynyň {Telephium orientalis), galkanlyja noýbakösükliniň {Pel- tariopsis planisiliqua.), garrygala gülhatm asynyň {Aleea karakalensis), B oçansew iň porsu- odunynyň (Reaum uria botschantzevii), germ an ýem şeniniň {Mespilis germ aniea), guşgy astra- galynyň {Astragalus arianus), Sintenisiň zygyr otunyň {Pseudolinosyris sintenisii), hazar aňyrsy kirpi gülüniň {Eehinops transeaspieus) ýitip gidenligi çaklanylyp, Eýrandan K öpetdaga geçen ýaldyrak astragaly {Astragalus ehrysostaehys), kuçan astragaly {A. kueanensis), şeýle hem Kos- sinskiniň dionisiýasy {Dionissia kossinskyi) ýitirilen ösüm likler hasap edilýär.
2.3. Ekoulgam laryň - ýaşaýyş ýerleriniň dürlüligi
Türkm enistan ekoulgam larynyň dürlüligi bilen tapawutlanýar. A şakda olaryň esasylary- na seredip geçeliň (surat 2.2).
2.3.1.Tekiz çöllükleriň ekoulgam y
T ürkm enistanyň m eýdanynyň esasy bölegi (80% çenli) tekiz çöllükleriň paýyna düşýär (surat 2.2). A laňly çägeliklerde (m eýdany 350 m üň kw. km .) ýokary gurluşly ösüm likleriň 41 görnüşi gabat gelýär, olardan 10-sy şu ýerlere diýseň uýgunlaşan (Stipagrostis karelinii, A m - m odendron eonollyni, A canthophyllum elatius w e başgalar). B erkleşen çagylly w e toýunsow çöllerde bolsa olaryň has uýgunlaşanlaryndan 87 görnüşi ösüp, olara Z ygophyllum tureom a- nieum w e başgalar degişli. D em irgazyk Ü ňüz aňyrsy gyrlarda bo lsa şu ý erler üçin häsiýetli bolan 30 göm üşleri tapylyp, olara C alligonum bubyrii, C. m uravljanskyi, A rtem isia leueodes w e başgalar degişli. Bu görnüşler G aragum çölüniň başga ýerlerinde gabat gelm eýär. Takyr
26
w e takyrsow ý erler (5 mln. ga golaý, ähli ý eriň 10%) üçin has häsiýetli Salsola gem m aseens, A na ba sis salsa je m i 25 görnüşden ybarat ösüm likler bar. Bu ýerlerde gögüm til-ýaşyl suw oty- lar w e lişaýnikler (agajyň gabygynyň, daşyň ýüzünde ösýän gyrtyçlar), seýrek duşyan birýyl- lyk şoralar bilen garyşyp ösýärler. Şorluklarda bolsa ösüm likleriň duzluklara gow y uýgunlaşan 53 görnüşi belli edilip (Salieornia europaea, H alostaehys belangeriana), olaryň arasynda gyrym sy ösüm likler agdyklyk edýär. G ataňsy toýunsow çöllüklerde bolsa ýek -tü k gabat gel- ýän birýyllyk şoralar ösýär (Salsola s p .) [18].
G a ta ň s y to ý u n e ö llü k le r d e lişaýnikleriň 90-a golaý göm üşi, gips garyndyly ýerlerde - 20, çägeli çöllerde hem 68 göm üşi tapyldy. Ç öller ekoul- gam ynyň aglabasynda giňden ýaýran ösüm likleriň biri hem m ohdyr (Tortula caninervis).
G u lan {E quus h em io n u s) w e keýik (Gazella subgutturosa) Garagum çö lün iň m illi bezegidir. Ç öllüklerde ýerde-suw da ýaşaýanlardan diňe gur- law uk (Biifo viridis) ýaşaýar. B u ýerde s ü ý re n ijile r h a s -d a k ö p , o la ry ň 40 göm üşi ýaşap, aýratyn-da suwulganlar,
hažžyklar, takyrälem ler, aslar, ýylanlar, zem zen ( Varanus griseus) we sähra pyşbagasy (Agrio- nem ys horsfieldi) giňden ýaýran [78]. G uşlaryň 220 görnüşi gabat gelip, olardan 60-sy höw ürt- geleýän gömüşlerdir, ýagny depe syçançysy (Buteo rufinus), baýguş {Athene noetua), hüwi {Bubo bubo), sazak serçesi {Passer am m odendri), çürçüri {Podoees panderi) we başgalar. Çöl fauna- syna süýdem dirijilerden 40-dan gow rak göm üş girip, olardan alabasary {Diplomesodon pulehel- lum), goýun kirpisini {Hemieehinus auritus), tow şany {Lepus tolai), jereni görkezm ek bolar.
Bulara garanda gem rijiler has giňden ýaýran. Y yrtyjy süýdem dirijileriň has giň ýaýranlary - tilki {Vulpes vulpes), garsak {V. eorsae), şagal {Canis aureus), m öjek (C. lupus), kürüm guradan {M ustela n iv a lis), a la ja g ö z e n {Vorm ela p e r e g u s n a ), g a ra g u la k {F elis ca ra ca l), k ö w ü k {F.margarita) ýabany pişik {F. libyea). Çöllerde mör-m öjekleriň sany has-daköp - 1 5 0 0 gömüşden agdyk, olardan iň giňden ýaýranlaryna çekirtgeler, garynjalar, sary gaiynjalar, tom zaklar (esasan hem jykjyklar) degişlidir.
2.3.2. D ag e k o u lg a m la ry
D ag ekoulgam lary ýaprakly agaçlaryň (600-650 m. belentliklere çenli) we arçanyň seýrek tokaýlyklaryny (1000 m. ýokarda), şeýle hem dag sähralaryny (2700-3000 m. belentlikler) öz içine alýar.
Jülgeleriň guraksy daşly-çagylly eňňitlerinde ösýän G riffitiň arguw anyndan {Cercis grif- fith ii), türkm en kerkaw undan {Acer tureomanieum), sütükli kerkaw dan (A. pubeseens), kaw kaz dagdanyndan {Celtis eaueasiea), hakyky pisseden {Pistacia vera), Buzeniň haram çybygyndan {Çolutea buhsei), garatikenekden {Paliurus spina-ehristi) ybarat topary dagyň ýaprakly seýrek tokaýlygyna degişli hasaplaýarlar. Olar, bir tarapdan, göm üşleriniň dürlüligi bilen tapawutlansa, başga tarapdan, adam laryň güýçli täsirine sezew ar bolýarlar (tokaýlaryň we gyrym sy agaçlaryň çapylmagy, iri süýdem dirijileriň aw lanm agy). B u ýagdaý göm üşleriň garyplaşm agyna getirýär.
D agdan agaçlaryndan durýan ösüm lik toplum lary has dum ukly bolýar. K erkaw laryň, düýeda- banlaryň şeýle hem G ünorta-G ünbatar K öpetdagda bitýän garatikenekleriň düzýän ösüm lik to p lum lary has giň ýaýrandyr. Pisse agaçlaryndan dörän sawannalar, seýrek ýerleşenligi üçin, gür jeňňellikleri döredip bilmeýärler.
G urak hem -de seýrek arça tokaýlyklary (m eýdany 42,02 m üň ga) dagüsti sähralar bilen çäkleşýär we hiç w agt tutuş gür tokaýlyklary döretmeýär. Ü zňe topbajyklar göm üşinda ösýän arçalyklar serhetýaka zolakda A rwaz-M esinew böleginden başlap, tä G uryhowdanyň Tekeçöňňesi gerşi aralyklarynda has oňat saklanypdyr.
K öpetdagda sähra deleli-tipçak w e deleli ösüm lik toparlary arçalyklaryň tokaýlyklary- nyň ýokarsyndaky zolaklary eýeläp, kiçeňräk çöketliklerde, ýa-da çuň däl dereleriň eňgitlerinde
28
ösýärler. Umuman, bu ýerlere gurakçylygy halaýan, ömür dowamlylygy ujypsyz ösümlikler köpräk aralaşýar.
D ag ekoulgam larynyň çäklerinde ýurdum yzyň oňurgaly haýw anlarynyň 3-den 2 bölegi gabat gelýär. B u ýerlerde ülkäm izde ýaýran ýerde-suw da ýaşaýanlaryň hem m e göm üşleri diýen ýaly gabat gelýär (4 göm üşi). D aglardaky süýrenijileriň görnüş sany 50 töweregi, olardan iň köp sanlylaryna kaw kaz hažžygy (.Agama caucasica), pygam ber gam çysy (P seudopus apodus), al- tyn reňkli ýylançyr (M abuya aurata), uzynaýak ýylançyr (Eum eees sehneideri ssp.prineeps), dürli reňkli ýylan (Coluber ravergieri), O rta A ziýa göklorsy ( Vipera lebetina) w e kepjebaş (Naja
naja ssp.oxiana) degişlidir. O laryňarasyndatürk- m en eublefary (.Eublepharis turemenieus), eýran pişikgöz ýylany (Teleseopus rhynopom a), eýran suwulgany (Laeerta defdippii), m enekli ýylançyr (■Chalcides oeellatus) diňe K öpetdagyň çäkle- rinde gabat gelýärler [3]. D ag ekoulgam y guşlara has baý - 290 gömüş, olaryň 150-ä çenlisi howürt- geleýänlere degişli. D aglar üçin has häsiýetli bolan guşlara gara zag (Pyrrhocorax pyrrhoeo- rax), arçasar (M yeerobas earnipes), dag serçesi (.Petroniapetronia), uly gaýa daşdeşeni (Sitta te- phronota), käkilik (Aleetoris ehukar), sakgally g a ra g u ş ( G y p a e tu s b a r b a tu s ), d ag to w u g y (Tetraogallus easpius) we başgalar degişlidir.
D aglarda süý dem dirijileriň 75 görnüşi ýaşap, olara alajagaplaň {Panthera pardus), dag pişigi (Felis m anul), aýrak [Ovis orientalis (O.
vignei)], um ga {Capra aegagrus), burm a şahly dag tek esi (C. fa le o n e r i), om oko {O ehotona rufeseens), ow gan tilkisi {Vilpes сапа) we кор-
sanly gem rijiler girýär. G iňden ýaýran ýyrtyjylardan - m öjek, şagal, tilki, alajagözen w e başgalar duş gelýär. K öpetdagyň we K öýtendagyň çeşm elerinde w e suw larynda balyklaryň 10 göm üşi ýaşaýar. D ag jandarlarynyň arasynda oňurgasyz haýw anlaryň sany 1500-den hem aşyp, olardan has giň ýaýranlaryna teňňeganatlylar, perdeganatlylar, gatyganatlylar, ýarym gatyganatlylar we ikiganatlylar degişlidir.
2 3 .3 . D erý a e k o p lg am la ry
D erýa ekoulgam lary (A m yderýa, M urgap, Tejen, Sumbar, Etrek derýalarynyň boýlary, K öpetdagyň we K öýtendagyň çeşmeleriniň ýakalary) jeňnellik toplumlary hem -de şora-ýowşanly we gaýry suwly çem enlik birleşm elerini öz içine alýar. Jeňňellikleriň düzüm ine pette (Populus pruinosd), toraňňy (P. euphratiea), inçe ýaprakly (Salix aem ophylla) w e ju n g ar (S. songariea) söwütleri, ýylgynlaiyň bim äçe göm üşleri (Tcimarix sp.), adatky çem iş (H alim odendron hal- odendron), seýrek ýagdaýlarda hem grab ýaprakly garagaç ( Ulmus earpim folia) girýärler. Gür ösýän däneli ösüm likler (E rianthus ravennae, Saccharum spontaneum ) w e ülenleriň bim äçe göm üşleri ösüm likleriň ikinji gatyny düzýärler. Saýaly w e gyrym sy agaçlaryň astyndaky şorluk ýerlerde bolsa duzly topraklary halaýan şorçaýyr (Aeluropus littoralis), gulakly kerm ek (Lim o- nium otolepis), hazar akbaşy (Karelinia easpiea) ösýärler. Şeýle hem bu ýerlerde iň seýrek duşýan göm üşlerden k e lif astragaly (Astragalus kelifi), orhideýler m aşgalasyndan bolsa türküstan eu- lofiýasy (Eulophia turkestaniea) we dem ir sopbaç kysym zew skiniýa (Zeuxine strateum atiea) gabat gelýär.
D agdaky derý alaiy ň ýak alaiy has hem özboluşly. D erýalaryň ý akalaryny gögüm til böw ürslenler (Rubus eaesius) büräp al- ýar, olaryň arasynda bolsa uzyn ýaprakly n arp y z (M en th a lo n gifo lia ) w e gargy gam yşy (Arundo donax) ösýär. Ösüm lik- leriň ýokarky gatlagyny bolsa kaw kaz dagdany, adatky hoz, m üsür we leýlisaç söwütleri, akderek, garagaç w e başgalar em ele getirýärler.
Suwýaka-çem enlik toparlary hem sarybaşyň göm üşi bolan sarygam yşlaiyň ( Ç alam agrostis sp.), pişik g uý ru k lary ň (Polypogon sp.), kiçi ganýaşyň (P hala- ris minor), ýekenleriň (Typha sp.), adaty h y şan y ň (E ria n th u s ra ven n a e), şek er g a m y şy ň (S a c c h a ru m s p o n ta n e u m ), adaty gyzylgaýagyň göm üşlerinden (Im- p era ta eylindriea), şeýle hem ýylaklar (C yperaceae), gyrtyçlar (P oaceae) we ü le n le r (J u n e a e e a e ) m a şg alala ry n y ň w ekillerinden ybaratdyr.
B a m b u k ş e k i l l i d ä n e l i g a m y ş l a r y ň t o p a r l a r y e s a s a n h a s g iň d e n ý a ý ra n g ü n o rta g a m y şy n d a n { P h r a g m ite s a u s tr a lis ) w e g a r g y g am y şy n d an {A rundo d o n a x) y b a ra t
dyr. D erý a ý ak alary n d a g am y şlar ar-
30
