Oba hojalyk ýerlerindäki biodürliilik

O ba-hojalyk ýerlerindäki (“m edeni”) biodürlülik - bu m edeni ösüm likleriň we öý haý- wanlarynyň, olaryň tebigy şertlerde ýaşaýan kow um larynyň hem -de olara golaý göm üşleriň gene­

tik dürlüligidir. У

2.9.1. M edeni ösüm likleriň ýabany kow um lary

Türkm enistanda, esasan-da onuň daglyk ý e r le r in d e , m e d e n i ö s ü m lik le r iň ý a b a n y kow um daşlarynyň [in-situ] O rta A ziýa genetik m erkezine degişli galyndylary dum ukly saklanyp galypdyrlar. O lary m edenileşdirm ek işleri bolsa, baryp b.e. öňki m üňýyllyklarda başlanypdyr. Ya- bany ösüm likler (haşal otlar hem hasaba alnanda) - m edeni ösüm likleri artdyrm akda, täze toparlar b ile n b a ý la şd y rm a k d a m y d a m a ly k çeşm ed ir.

Ö s ü m lik le riň ý a b a n y k o w u m la ry n y ň te b ig y şertlerde genetik we gelipçykyş merkezlerinde sak­

lanyp galm aklary bahasyna ýetip bolm ajak baý- ly k d y r" 16, 28].

M eýdan, gök ekin, m iweçilik, gaw un-gar- pyz we beýleki m edeni ösüm likleriň Türkm enis- tanda ösýän ýabany kow um laryndan dänelileriň, aýratyn hem bogunly çaýyrlaryň (Aegilops), arpa- laryň (Hordeum), süleleriň (Avena barbata), çow- Injir - medeni ösüm/ik/eriň ýabany kowumy darylaryň {Secale eereale) arasynda ýokary

dürlü-42

Diňe Orta Aziýanyň genetik merkezinde medeni ösümlikleriň ýabany kowumlarynyň 249 görnüşi belli edilip [41, 52], olardan 172 görnüşi (89 urug we 28 maşgala) Türkmenistana degişiidir (bu- lardan daşary 100-den gowrak bezeg üçin ösdürilýänler hasaba alynmanda). Olar ösümlikler bilen seçip almagyň we çylşyrymly işierini geçirmekde baý netije berýän ilkinji botaniki-geografik materiallardyr (goşundy 2).

Ösümlikleriň ýabany kowumlarynyň birnäçe görnüşleri ekin dolanyşygynda ulanylýan medeni görnüşleriň geiip çykmagyna gatnaşan hasap edilýär (mysal üçin bogunly çaýlaryň

bugdaýyň döremegine gatnaşmagy; ekilýän çowdarynyň ýa-da gyýaklaryň bugdaý bilen çakyşdyrmakda ulanylmagy). Ösümlikleriň ýabany kowumlaryna medeni ösümliklleriň seçgisinde giňden ulanylýan we bezeg üçin peýdalanylýan ýabany görnüşleri hem goşsa bolar.

lik giň ýaýran. Ö nüm çilikde soganlaryň {Allium), badam laryň (Am ygdalus), arm ytlaryň we başgalaryň göm üşleri giňden ulanylan we ulanylýar.

A daty hoz, kaw kaz dagdany, nar, tut agaçlary {Morus alba, M. nigra) w e başgalar ýaly 40-dan gowrak göm üş ýabany kow um laryň gyrymsy we agaç toparyny emele getirýärler. Ü züm iň ýabany tokaý göm üşi w e onuň m edeni göm üşindäki galyndysy baryp Parfyýan patyşalyklarynyň döw ürlerinden bäri olaryň tebigy çakyşm asy we öz-özünden ýaýram agy netijesinde köp hili dür- lüligi em ele getiripdir. B u ýagdaý häzir hem dow am edýär.

Şeýlelik bilen, Türkm enistanda bar bolan m edeni ösüm likleriň ýabany kow nm lary ösüm- likleriň köpdürlüligini döretm ekde seçgilerde geçirilýän barlaglar üçin häzirki döw rüň seçgi- barlag işinde m edeni tohum lary alm ak üçin tükeniksiz çeşm edir w e geljegiň ähtibarly genetik baýlygydyr.

2.9.2. Ö ý haýw anlarynyň ýabany kow um lary

Ö ý haýw anlarynyň ýabany kow um larynyň arasynda burm a şahly tekäniň {Capra fa le o - neri) w e um ganyň (C.aegagrus) tebigy toplum lary beýlekilere garanda örän täsin we köp dür- lüdir. M uňa garam azdan, ýurdum yzda belli edilen aýraklaryň: türkm en, buhara w e üstýurt aşaky göm üşleriniň öýde saklanýan goýunlar bilen kow um daşdygy ýa-da däldigi çözülm än gelýär.

Bizdäki öý goýunlary Kiçi A ziýada (Y rak) ýaşaýan ýabany goýunlardan em ele gelipdir diýen ýaly pikirler hem bar, sebäbi olar dag goçlary bilen çaknyşyp bilýär (58 hrom osom ly). B u ýag- daýlar öý goýnunyň genetik taýdan arassa w e dum uklydygyny aňladýar w e geçirilýän seçgi işlerinde esas bolup biljekdigine güw ä geçýär.

T ürkm enistanyň ýabany haý- w anlarynyň arasynda, şeýle hem bütin dünýäde, gulanlar urugynyň {Equus) saklanyp galan ýeke-täk w ekili türk- m en gulanydyr. G ulanlar urugy 800 m üň ýyla golaý ýaşap gelýär. Geçirilen biohimiki barlaglar, gulanlar urugynyň eşeklere garanda, atlara has golaýly- gyny görkezýär, şonuň üçin olary aýra- tyn aşaky uruga bölm eklik m aslahat berilýär [48]. E kologik nukdaýnazar- dan gulanlar adaty atlardan guraklyk ş e r tle r in e ý o k a r y d e r e je d e uýgunlaşanlygy bilen tapawutlanýar.

O lar atlara g aran da, suw y az talap

edýär, şor suwlary içip bilýär, özüne kow um daş bolan eşeklere w e zebralara garanda, sow uk we garly gyşlara hem gow y uýgunlaşan.

Täze dörän garaşsyz döw letleriň çäklerinde G azagystanda, Ö zbegistanda, Russiýanyň günortasynda, Zakawkaziýede, Zabaýkaliýede we Ukraýnada, geçen uly bolm adyk taryhy döwrüň içinde gulanlar ýok edildi. Türkm enistanyň günorta çäklerinde (Bathyz goraghanasy) saklanyp galan türkm en toplum larynyň haýw anlaryň genefondyny saklam akdaky ähm iýeti uludyr. G ulan­

lar Türkmenistanyň çäklerinde köp ýerlere geçirildi we Gazagystana eltildi. Şeýle hem olar Y ewro- panyň, Aziýanyň, Demirgazyk Amerikanyň haýwanat baglarynda we ýöriteleşen mal ýataklarynda köpelýär [49].

2.9.3. H aýw anlaryň ýerli tohum lary

Köp ýyllaryň dow am ynda halk seçgisiniň köm egi bilen döredilen haýw anlaryň ýerli to- hum laryny saklam ak hem w ajyp w e gaýragoýulm asyz çäreleriň biridir. Ý erli tohum lardan bolan ahalteke aty, bütin dünýäde belli bolan garaköli we saryja goýunlary, birörküçli arw ana düýesi, tiirkm en tazysy, goýun iti (alabaý) - bular diňe bir golaý we uzakdaky ýurtlaryň oba hojalygynda ulanylm an, eýsem seçgi usulynda alnan ýerli haýw anlaryň tohum laryny gow ulandyrm akda we täze tohum lary döretm ekde ulanylýar. H alk seçgisiniň döreden tohum laryny saklam ak häzirki we geljek döw ürler üçin wajypdyr. netijesinde ýetişdirilen tohum dyr [70]. Ý abany düýäniň daşa öw rülen yzlary (ýaşy 2,5 mln. ýyl;

ýokarky pliosen) Günbatar Köpetdagda Bereket etrabynyň Gäwürli diýen ýerinden tapyldy. Häzirki döw ürde Türkm enistanyň hem m e ýerinde köpeldilýär. D üýedarçylygy ösdürýän iň uly

ho-44

jaly klary ň biri hem “ Sakarçäge” hasaplanýar. T ürkm enistandaky bu tohum yň um um y sany

m allary ny ň to p arlary n y ň b iri b o lan bu tohum zeb u n y ň w e M erkezi A ziý an y ň m allary n y ň alam atlaryny, h äsiý etlerin i özünde jem leý är, özi hem T ürkm en istan d a, Ö zb egistanda, Täji- gistan d a w e G ü n o rta-G ü n b atar G yrg yzy stan yň çäk lerind e ýaýrandyr. O lary ň gelip çykyşy w e tary h y ösü şleri b arad a O rta A ziýada, şeýle hem T ü rk m en istan d a m ag lu m atlar ju d a az.

B erýän önüm leriniň azlygyna garam azdan, bu tohum süýdüniň ýokary ýaglylygy, yssa, ýokary kon tinen tal how a şertlerine w e gan m u g th o rlary ny ň döredýän k esellerin e çy dam lylygy b ilen tapaw utlanýar. Ý erli sygy rlard an alynýan önüm leri artd y rm ak m ak sad y bilen, 1930-njy ýyl- lardan başlap o lary g y zy l-säh ra w e şw isk to h u m ly ök üzler b ilen çak yşdyryp başlaýarlar.

Şeýlelik bilen, türkm eniň zebu görnüşli sygrynyň gany beýleki tohum laryň gany bilen garyşyp giden. O ny g aýtadan d ik eltm ek b o lsa indi m üm kin däl.

ýar. B eýleki tazylara m ahsus bolm adyk ýiti duýgurlygy bar. H ut şu aýratynlygy üýtgewsiz saklanyp galypdyr. Gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde tapylan süňkler, gulagy, guýrugy kesilip gysgaldylan güýçli köpekleriň heýkelleri munuň şeýle bolandygyna şaýatlyk edýär. Gadymy çopan itleri, belkem , A lynky A ziýada döräp, şol ýerlerden Eýrana, Türkm enistana, Owganys- tana, M ongoliýa, H ytaýa we goňşy döw letlere, beýleki tarapdan hem Türkiýä, B alkan ýarym ad asy n a, Is p a n iý a çen li ý a ý ra d y la n b o lsa g erek. B aran ý e rle rin d e öz d aşk y g ö rn ü şin i om aşdyrypdyr. Bu tohum laryň beýlekiler bilen gatyşdyrylm agy netijesinde täze şekiller döräp- dir - mastifler, doglar, senbem arlar, rotw eýler topary, boksýorlar, buldoglar w e başgalar. Bu- laryň köpüsi Ä ziýanyň gadym y dogpisint-çopan itlerinden tapaw utlanýarlar. G aharjaňlygy, hüşgärligi, ýiti eşidişi, tüýüniň gürlügi olaryň diňe bir m al sürülerini we ilatyň em lägini goram- akda däl, eýsem garawul gulluklarynda ulanm aga hem m üm kinçilik berýär. 1990-njy ýylyň aprel aýynda A şgabatda bolup geçen m aslahatda itleriň bu tohum ynyň tohum çylyk işlerini ýola goý- mak, kybapdaşlygy saklamak, taryhy ösüşi, olary goram ak m eselelerine garaldy [2 5 ,3 0 ,4 6 ,4 7 ].

Türkm enistanda itleriň bu tohum yny goram ak w e olary köpeltm ek barada “T ürkm en-iti”

höw esjeňler kluby iş geçirýär. Bulardan başga-da Elguş aw çylarynyň m illi klubynda tazylary köpeltm ek bölüm i işleýär. B iziň ýerli şertlerim izde döredilen öý haýw anlarym yzyň tohum lary - bütin adam zada degişli genetik baýlyklardyr.

46

2.9.4. M edeni ösüm likleriň halk seçgisi

Türkm enistanda yssy how a şertlerine w e suw ýetm ezçiligine garam azdan, geçen ýüzýyl- lyklaryň dow am ynda halk tarapyndan ýerli şertlere uýgunlaşan ösüm lik sortlary w e göm üşleri dö red ilip gelnipdir. T äze sortlary döretm ekde, ý erli ad am lar arasy n d a saklanyp w e ekin dolanyşygyna girizilip, ulanylyp gelinýän (bugdaý, а ф а , gawun, üzüm , injir, alm a w e başg.) köne-gadym y (in-situ/on farm) sortlaryň uly ähm iýeti bar. H äzirki güne çenli m illi toplum da (kolleksiýa) 19 göm iişi halk seçgisiniň 100-den gow rak köne-gadym y sortlary, göm üşleri we toparlary, esasy medeni ösümlikleriň Türkmenistanda alnan we birwagtlardan bäri saklanan (jetwel 2 .2 .). M u n d a n 5 m ü ň ý y l o z a l e k ilip

başlanan bugdaýyň ýerli sorty - ak bugdaýy- m yz şu güne çenli saklanyp gelýär.

2.9.5. Ösüm likleriň ýerli seçgi sortlary

G adym y halk seçgileriniň köm egi b ilen alnan so rtlary ň ü stünde g eçirilý än dem ew ler bilen bir hatarda entek w agt bar- laglaryndan geçm edik täze döredilen sort- larda hem synaglar dow am etdirilýär. Bu-

lara pagtanyň bugdaýlaryň, T M m gn /(/

m ekgejöw eniň, kädiniň, üzüm iň, garpyzyň, gaw unyň bim äçe ýerli sortlary degişlidir [57].

Ý abany ösýänlerden alynýan täze ýerli sortlar, geljekde geçiriljek seçgi işleri üçin ýokary hilli başlangyç m ateriallardyr.