G özegçilik ulgam y

T ü rk m e n ista n d a oba, to k aý , b aly k çy ly k , aw çy ly k h o ja ly g y n d a, k a ra n tin -ý o k a n ç k e s e lle r g u llu g y n d a w e şuň a m e ň z eşlerd e p eý d a la n y lý a n b io lo g ik b a ý ly k ý ag d aý y h ak y n - da h a b a r ý y g n am ag y ň b e lli b ir p u d ak la ý y n u lg a m y k em ala g eldi. 01 b ö le k le ý in g ö rn ü şd e daşky gurşaw yň ý ag daýy baradak y pu dak laý y n hasab atd a görkezilýär. Ý öne şu günki günde, g y n an sak -d a, ý u rd u m y zd a b io d ü rlü lig iň g ö z e g ç ilig iň aý d y ň sazla şd y ry lan u lg a m y ýok.

O nuň b ö lü m leri, h u su sa n -d a ý u rd u ň aý ry -aý ry se b itle rin iň ç ö lleşm eg i b ile n b a g la n y şy k ly Ç öller, ö sü m lik le r w e h aý w a n a t d ü n ý äsi m illi in stitu ty n d a aln yp b a ry lý a n işle rd e w e kä- b ir ö n ü m ç ilik g u ram a la ry n d a duşýar. O n d an b a şg a -d a T eb ig aty g o ram a k m in istrlig in iň ý an y n d a te b ig aty goraý y ş g ö zeg ç ilig in iň y lm y -ö n ü m çilik m erk ezi h erek e t edýär. 01 how a- nyň, suw uň w e to p ra g y ň , ý erü sti w e d eň iz su w lary n y ň hap alan m ag y n y , ra d io a k tiw h ap a- lan m an y öw renýär, şon uň ý a ly -d a R ep etek b io sfe ra g o ra g h an a sy n y ň çäg in d e fon g ö zeg çi- lig in i am ala aşyrýar.

Ý u rd u ň a ly m la ry n y ň b irn ä ç e n e s ille r i ta ra p y n d a n a m a la a ş y ry lý a n T ü rk m e n is - ta n y ň b io d ü r lü lig in i h a s a b a a lm a k iş in d e ja n ly ja n d a r la r y ň d ü rli to p a rla r y b o ý u n ç a b a h a b e riji b a rla g la r: k e s g itle ý jile r , te s w irn a m a la r, s e b itd ä k i to p ra k , ö s ü m lik w e h a ý - w a n a t d ü n ý ä s i b a ra d a k y m a g lu m a tla r, h a s -d a ö s ü m lik w e h a ý w a n a t d ü n ý ä s i b o ý u n ç a m o n o g ra fik n e ş ir le r a ý ra ty n g y m m a ta e ý e d irle r. B io d ü rlü lig iň T ü rk m e n is ta n y ň ö ň k i Y ly m la r a k a d e m iý a s y n y ň in s titu tla r y n y ň g ö z e g ç ilik u g u rla ry n d a g e ç ir ile n k ö p ý y lly k b a r la g la r y ň n e tije le r i b ile n ü s ti d o ld u ry la n d ü ý p li b a rla g fa ry ja n d a r la r y ň a ý ry -a ý ry 84

to p a rla ry n y ň w e te b ig y u lg a m la ry ň b io d ü r lü lig in iň y lm y w e u g u r g ö r k e z iji e s a s y b o ­ lu p d u rý ar. Ş öl b ir w a g ty ň ö z ü n d e g ö z e g ç ilig iň h e re k e t e d ý ä n u lg a m y n y ň b ir b ö le g i b o lu p „ T e b ig a t ý y l ý a z g y la r y “ m a k s a tn a m a s y h y z m a t ed ý är. B u re s m in a m a g o ra g - h a n a la r y ň d e r e je s in d ä k i b io d ü r lü lig iň h ä z irk i ý a g d a ý y b a ra d a a ý ra ty n g y m m a ta eýe b o la n m a g lu m a tla ry ö ziin d e je m le ý ä r. G u ry ö s ü m lik le r to p lu m y w e m u z e ý n u s g a la ry b u a ý d y la n la ry ň y lm y ta ý d a n ta ss y k la n m a g y d y r.

Ö w renilýän ýerinde göm üşiň bolm agy ýa-da bolm azlygy onuň ýaşaýyş ýeriniň tebigy ýagdaýynyň aýdyň görkezijisidir. IJaýw anlaryň baş sanynyň ýyllyk hasaba alynm agy hem edil şonuň ýaly gözegçiligiň ylm y resminamasydyr.

Goraghanalaryň ylmy bölümleriniň „Tebigat ýyl ýazgylary" atly maksatnamasynyň çäklerinde dowamly gözegçiligiň ýaýrawyny üpjün etmek ýörelgeleri, aňtamagyň ugurlaryny saýlap almak, maglumat ýygnamagyň usullary we beýlekiler bir nusga getirildi.

K öpýyllyk gözegçiligiň m aglum atlary ýörite goralýan tebigy çäkleriň käbirinde (Hazar, Köpetdag, Bathyz goraghanalary) ýaram az hadysalaryň üstüni açm aga w e degişli çäreler görmäge m üm kinçilik berdi. G ynansak-da gözegçiligiň netijeleri m ydam a dem elip, um um ydöw let we hatda sebit ähm iýetli teklipler taýýarlanyp durulmaýar.

6 3 . H ö w eslen d iriş ulg a m y

H äzirk i w ag td a d ü n ý äd e h e re k e t edý än b io d ü rlü lig i g o rap sak lam ag y y k d y sad y taý- dan h ö w e sle n d iriş u lg a m y ý e te rlik d e rejed e n etijelid ir. Ý ö n e T ü rk m e n ista n d a şeý le çäre- le r h en iz işle n ip ta ý ý a rla n a n o k w e m u n d a n öň h iç w ag t u lan y lm an d y . M y sal ü çin , g u lan täze ý e rle re g ö çü rilen d e, şeý le u lg a m y ň b o lm a z ly g y b u g ö rn ü şiň ý o k ed ilm eg in e sebäp boldy, sebäb i bu h aý w an la r ferm e r h o ja ly k la ry n y ň m e ý d an lary n y b asg y lap to z d u ry p d y r- lar.

Tebigaty goramak ministrligi WWF guramasy bilen hyzmatdaşlyk çäklerinde „Türkmenistan- da alajagaplaňy goramak" (1999-2002 ýý.) taslamasyna şertnama baglaşdy. Bu taslamanyň es­

asy wezipeleriniň biri alajagaplaňyň öý haýwanlarynyň üstüne çozmagy netijesinde Garrygala etrabynyň Sumbar jülgesiniň ilatyna ýetirilen zyýanyň öwezini dolmagyň ýollaryny işläp taýýarla- makdyr. Taslama tarapyndan goýunlaryň ätiýaçlyk sürüsini (200 baş mal) döretmek we ony ýylyň dowamynda 3-4 esse köpeltmek göz öňünde tutulýar. Ýyrtyjy tarapyndan ýetirilýän zyýanyň öwezini dolmak üçin gazna döretmek hakdaky karar 2000-nji ýylyň noýabrynda häkim we bu etrabyň maldarlar bileleşigi tarapyndan goldanyldy.

W W F guram asynyň G arrygala etrabynyň Sum bar jiilgesiniň ilatyna ýetirilýän zyýan ba- batda öw ezini dolm ak düzgünini döretm ek boýunça m aliýe goldaw yny belli bir derejede şeýle işleriň toparyna degişli etm ek bolar. G ürrüňini edýän ýagdaýym yzda W W F guram asy tarapyn­

dan berlen başlangyç m aýa öwezini dolm agyň öz-özünden üsti dolup duran düzgünini döret- m äge höw eslendirdi.

D ag öri m eýdanlaryna düşýän agram y azaltm agy höw eslendirm egiň m ysaly hökm ünde ISA R gaznasy tarapyndan m aliýeleşdirilen işleriň tejribesini görkezm ek bolar. Tebigy öri meý- danlaryna düşýän agramyň azaldylm agy ýerli ilata Türkm enistan üçin täzelik bolan ýokary önümli iým lik kösükli ösümlikleriň tohum laryny berm ek we olary ösdürip ýetişdiim egiň ýollaryny öwret- m ek arkaly gazanyldy. Şeýle çäreler geljekde ferm er m allaryny öri m eýdanlarynda däl-de agyl- larda bakm aga m üm kinçilik berer.

Ş e ý le lik b il e n , h ä z i r l i k ç e T ü r k m e n is ta n d a b i o d ü r l ü l i g i g o r a p s a k la m a g y h ö w e s le n d iriş u lg a m y n y şo w ly ý a ý b a ň la n d y rm a g y ň u ly b o lm a d y k te jrib e s i bar. G eçi- rile n bu te jrib e le rd e h ö w e s le n d irm e g iň m a d d y d äl g ö rn ü ş le rin iň u la n y la n d y g y ü n sü ň i ö zü n e çekýär.

Ý o k ard a ag zalanlardan gö rn ü şin e görä, m illi b io d ü rlü lig i gorap saklam ak b o ý u n ça bar b olan m ak satnam a (ylm y barlaglar, g özegçilik, ý örite g oralýan teb ig y çäk leriň ýaýraw y, höw eslendiriş ulgam y) in-situ, şonuň yaly -da ex-situ d erejelerinde (B otanika bagy, gen ban k m erkezleri) onu ň esasy b ö lek lerin iň gorag yn y ü p jün etm äge, an y k g ö rn ü şleriň ý aşam ak lary ü çin ý eterlik şertleri d ö retm äge ukyplydyr. K öp te b ig y ek o u lg am lar iş ý ü zünde eldegrilm e- sizlig in e g alý arlar w e te b ig y u lg am lary ň w e h ad y salary ň g ö rk ezijisi b olup h y zm at edip bi- lerler. B ilim ed aralary b ile n g iňden y sn y şy k ly arag atn aşy k saklam ak arkaly je m g y ý etç ilik aň yny w e h ab arlar m eý d an y n y kem ala g etirm ek b io d ü rlü lig i gorap sak lam ag y ň m eselesjn i

П Л Я \ 7 1 \ / Р П 7 т 0 г г Р

86