5.1. D öw let edaralary w e ýerine ýetiriji guram alar
M illi kanunçylyga laýyklykda Türkm enistanyň Tebigaty goram ak m inistrligi tebigy baý- lyklardan ýerlikli peýdalanm ak w e daşky gurşaw y gorap saklam ak, şonuň ýaly-da döw let tokaý baýlygynyň üstüni ýetirm ek işine gözegçilik etm eklige w e pudagara dolandyryş boýunça edara- laryň üstünden garaýan ygtyýarly guramadyr. B alykçylygy kadalaşdyrm ak w ezipesi bu işi ne- tijeli dolandyrm aga we balyk baýlyklaryndan ýerlikli peýdalanm aga, olary artdyrm aga hem -de gorap saklam aga jo gapkär bolan Türkm enistanyň balyk hojalygy boýunça D öw let kom itetiniň üstüne ýüklenendir.
T ebig aty g o ram a g y ň w e la ý a t g u ram a lary w e m in istrlig iň ik i sany: h aý w an at w e ö sü m lik d ü n ý äsin i g o ram ak h em -d e ek o lo g ik m a k sa tn a m a la ry n y sa z la şd y rm a k b o ý u n ç a m ü d ü riý e tle ri, ý ö rite le ş d irile n ed ara lary T ü rk m en istan y ň te b ig a ty g o ram ak m in istrlig in iň b io lo g ik d ü rlü lig i g o rap sak lam ak m e se le si b ile n d ü rli d erejed e b ag la n y şy k ly b o la n esasy ý erin e ý e tiriji g u ram alary d y r. B aly k b aý ly k la ry n y g ö n ü d en -g ö n i g o rap sak lam ak , o lara g ö z e g ç ilik etm ek (m o n ito rin g ) işle rin i d ö w let b a ly k h o ja ly g y k o m ite tin iň D ö w let b a ly k g o raý y ş g u llu g y am ala aşyrýar. D ö w let b a ly k g oraý y ş g u llu g y n y ň d ü zü m in e d eň iz w e w e la ý a t b a rla g ed a ra la ry girýärler.
5.2. Jem gyýetçilik guram alary
T ü rk m en istan y ň b io lo g ik d ü rlü lig i g o rap sak lam ak m e selesin i çö zm äg e g atn aşý a n je m g y ý e tç ilik guram alary ny ň arasy n d a iň ilk in jileri teb ig aty goram agy ň tü rk m en je m g y ý eti w e A w çylaryň h em -d e b aly k ç y lary ň je m g y ý etid ir. T ebigaty g o ram ag y ň tü rk m en je m g y ý e ti b irn ä ç e o n ý y lly k la ry ň d o w am y n d a aň -b ilim ý aý ratm ak , n e ş irý a t w e ý u rd u ň b io lo g ik dür- lü lig in i go rap sak lam ak b o ý u n ça b irn ä ç e işle ri am ala aşy rý ar, y lm y işle riň o n la rç a ýy- g y n d y la ry n e şir ed ild i, T ü rk m e n ista n y ň G y zy l k ita b y n y ň b irin ji w e ik in ji n e şirle rin i taý - ý a rla m a k işin e sald am ly g o şa n t goşuldy. B u je m g y ý e tiň işi d ü n ý ä d erejeşin d e y k ra r edil- di! 01 te b ig a ty g o ra m a g y ň H alk ara b irle ş ig in iň ag zasydyr. O n d an b a şg a -d a je m g y ý e tiň d ü zü m in d e T eb ig aty g o ra m a k m in istrlig in iň g ü n d e lik işle rin e k ö m e k b e rý ä n je m g y ý e tç i- lik b a rla g ç y la ry n y ň u lg am y h e re k e t edýär. Jem g y ý ete m in is trlik ta ra p y n d a n ta ssy k la n a n d ü zg ü n ler esasy n d a işle ý ä n daşk y g u rşaw y g o ram a k b o ý u n ç a ştatd an d aşary je m g y ý e tç i- lik b a rla g ç y la ry n y ň w e b a h a b e rijile rin iň işin i g u ram a g a ru g sa t berilý är. G eo g rafiý a, G i- d ro b io lo g iý a w e G u şlary ö w ren ý än (O rn ito lo g ik ) je m g y ý e tle ri ýaly, a ly m la ry ň ý ö rite b irle ş ik le ri h e re k e t edýär.
B iodürliiligiň goralyp saklanylm agyna w e ondan peýdalany!m agyna jogap berýän döw let edaralary (01.01. 2001 ý.)
G araşsyzlyga eýe bolnandan soň Türkm enistanda elguş aw çylarynyň kluby, „Ý aşyl go- ragçy“ tebigaty goraýyş-aň-bilim ýaýradyş topary w e döwlet uniw ersitetiniň ýanyndaky ekologik m erkez, Çagalaryň w e ýetginjekleriň köşgüniň ýanyndaky „Ýaş ekologiýaçy“ w e „Tebigaty goraýyş we syýahatçylyk“ toparçalary hem -de beýlekiler ýaly täze jem gyýetçilik guram alary peýda boldy. Tebigaty goraýyş boýunça aň-bilim ýaýratm ak işi halkara jem gyýetçilik guram a
lary (TGHB, WWF, DEB, Biostan we beýlekiler) hem-de döwlet guramalary bilen hyzmatdaşlykda alnyp barylýar.
Jem gyýetçilik birleşikleriniň hukugyna eýe bolm adyk köp sanly höw esjeň toparlar ýur- duň ähli w elaýatlarynda hereket edýärler. O laryň işi esasan biologik dürlüligi gorap sakiam ak boýunça ilata tebigaty goraýyş terbiýesini we bilim ini berm äge gönükdirilendir.
66
T eb ig aty g o raý y ş g u ra m a lary n y ň işin d e esasy u g u rla r şu lard yr: 1) ç ag a lar b ag la- ry n d a w e m e k d ep lerd e, şo n u ň ý a ly -d a ta ly p la ry ň w e ilaty ň b eý lek i g a tla k la ry n y ň a ra s y n da d ü şü n d iriş g eçm ek w e te b ig a ty g o ra ý y ş-a ň -b ilim b eriş işle rin i alyp b arm ak ; 2) d aşky g u rşaw y w e b io lo g ik d ü rlü lig i g o rap sak lam ag a g ö n ü k d irile n an y k h e re k e tle ri b ellem e k w e am ala aşyrm ak. D ö w let g u ram a lary b ilen h y z m a td a şly k etm ek ark aly b e rk id ile n je m - g y ý e tç ilik g u ram a la ry n y ň b a şla n g y ç la ry je m g y ý e tiň d u rn u k ly ö sü şin iň iň m öh ü m b ö leg i b o la n m illi b io lo g ik d ü rlü lig i gorap sak lam ak m e selesin i çö zm eg iň e saslary n y g o ý m ag a k ö m e k berýär. Y erli ila ty ň g o ld aw y te b ig a ty g o ram ak b o ý u n ça m a k sa tn a m a la ry ň n e tijeli b o lm ag y n y ň m öh üm şertidir.
5.3. Bilim beriş w e ylm y institutlar
T ürkm enistanyň Y lym lar akadem iýasy özgerdilip gurlandan soň, ylm y önüm çilik bilen ýakynlaşdyrm ak maksady bilen 1997-nji ýyldan başlap Tebigaty goramak ministrliginiň düzümine Çöller, ösüm lik w e haýw anat dünýäsi m illi instituty girizildi. 01 öň özbaşdak edaralar bolan üç sany instituty, Çöller, Z oologiýa we B otanika institutlaryny özüne birleşdirdi. A şgabadyň bota- nika w e haýw anat baglary, oba w e suw hojalyklarynyň ylm y-barlag instituty hem -de O ba ho
ja ly k m inistrligine degişli m aldarçylyk we w eterinariýa ylm y-barlag instituty genetik baýlyklary öw renm ek m eseleleri bilen m eşgullanm agy dow am etdirýärler. B iologik dürlüligi gorap sakla
m ak boýunça gös-göni barlag işleri bilen goraghanalar (in-situ), öňki döw ürde Bütinsoýuz ösüm- likçilik institutynyň bölüm i bolan G arrygaladaky ösüm likleriň genetik baýlyklarynyň (ex-situ) ylm y-tejribe m erkezi m eşgullanýar. Türkm enistanyň kanunçylygyna laýyklykda goraghanalar ylm y-barlag guram alarynyň hukuklaryndan peýdalanýarlar.
Y lm y -b a rla g in s titu tla ry iş lä n ý y lla ry n d a b io d ü rlü lig i ö w re n m e k w e h a ý w a n a t h e m -d e ö s ü m lik d ü n ý ä s in iň b a ý ly k la ry n y p e ý d a la n m a k b o ý u n ç a u ly y lm y -a m a ly w e g u ra m a ç y ly k te jrib e s in i to p la d y la r. 1 9 6 7 -n ji ý y ld a Ç ö lle r in s titu ty O rta A z iý a n y ň w e G a z a g y s ta n y ň se ý re k to k a ý ly s e b itle rin i k ö p ta ra p la ý y n ö w re n m e k h e m -d e ö z le şd irm e k m e se le le ri b o ý u n ç a baş y lm y -b a rla g e d a ra sy n y ň h u k u g y n a eýe b o ldy. T äz e d ö rän in sti- tu ty ň te jrib e li a ly m la ry B M G -n iň Ö M -i, E S K A T O , FA O , H E M w e b e ý le k i g u ra m a la ry ň b io d ü rlü lig iň m e se le le ri b o ý u n ç a d ü rli m ö ç b e rle rd e ö w re n ý ä n h a lk a ra ta sla m a la ry n y a m a la a şy rm a g a g a tn a şý a rla r.
Y urduň B ilim m inistrliginiň düzüm inde ýokary okuw jaýlarynyň w e liseýleriniň bim äçe- si biologiýa hünäri, şol sanda ekologiýa hünäri boýunça hünärmenleri taýýarlaýarlar. Olar şulardyr:
Turkm en döw let hekim çilik instituty, S.A .N yýazow adyndaky Türkm en oba hojalyk uniw er- siteti, M agtym guly adyndaky Türkm en döwlet uniwersiteti, Türkm enpolitelm iki instituty, S.Seýdi adyndaky Türkm en döw let m ugallym çylyk instituty.
5.4. Ilat toparlary
O ba ilaty n y ň b elli-b elli to p arlary - aw çylar, b aly k çy lar w e ço p an lar b io lo g ik baý- lyklary sarp edijiler bolm ak b ilen b irlikde, olary goram ak b ilen hem m eşgullanýarlar. M unuň şeýledigine tebigata aýaw ly çem eleşm egiň köp-köp m ysallary, H oja B urjy B elent (K öýtendag, 1500 ga) diýen ý erdäki p isse tokaýlygy, Y b raýym -E dhem , Ş iblan tokaýlyklary, N y ý azy m jü lg e si ýaly m ukaddes ý erle riň bo lm ag y hem şaýatlyk edýär. Ý erli ilat şeýle ý erleri üýtgew - siz g ö rn üşlerin d e saklap gelýär. Bu ý erlere ad am lar zy ý arat etm ek, b aý ram çy ly k lary b elle- m ek, ý ak y n lary n y ja ý la m a k , k esellerd en w e b ela-b eterlerd en sap lan m ak ü çin gelýärler.
M ukaddes to k a ý ly k la r özb o lu şly te b ig y g o rag h an alar bolup, adam yň d o glan w e ýaşaý an ý eri b ilen ru h y b irlig in iň m öhüm bölegidir. Ş ular ýaly ý erler ö zb oluşly m ed en iý et ojaklary- dyr. K öplenç o lary ň ark asy n d an gadym y adatlar, dessu rlar w e däp ler sak lan m ak lary n y do- w am etdirýärler. O l ý erler zy ý aratçy lard a, sy ýah atçy lard a u ly gyzy k lan m a d ö red ý är w e ýat- dan çy k m ajak ýatlam a b o lu p galýar.
5.5. T äjirçilik pudagy
Türkm enistanyň ja n ly tebigatynyň baýlyklaryndan peýdalanm ak bilen köp guram alaryň we aýry-aýry adam laryň m eşgullanýandyklaryna garamazdan, girdeji almak ýa-da başga bir peýda görm ek işi biodürlüligi gorap saklam ak boýunça çäreler görm ek zerurlygy bilen iş ýüzünde utgaşdy ry lm aýar. M eý iln am aly y k d y sad y ý et zam an asy n d a sü ý d em d irijileriň aw lan y lý an göm üşlerinden, ýylanlardan, balyklardan, öri m eýdanlaryndan, derm anlyk çig m alyndan peý- dalanm ak işi dolulygyna döw let gözegçiligi astynda bolm ak bilen, ylm y taýdan işlenip taýýarla- nylan çäklerde we möçberde am ala aşyrylýardy. Häzirki döwürde ol düzgünler köneldi, merkezden üzňeleşm egi we bazar ykdysadyýetiniň hakykatyny göz öňünde tutýan resm inam alar bolsa he- niz işlenip taýýarlananok, Telekeçilik pudagyny biodürlüligi gorap saklam ak işine hyzm at et- dirm egiň iň bir geljegi bar bolan pudaklary - deňiz ýakasynda ösümlikleri, balyklary we başgalary ösdürm ek w e aw çylyk hojalygydyr.
D ogry guralan aw çylyk h o jalygy ja n ly teb ig aty gorap saklam agyň usu llary n y ň biridir, seb äb i onu ň işi diňe b ir aw e d ilý än ý e rle rd e n ak y lly -b a şly p eý d alan m a g a g ö n ü k d irilm ä n , eý sem seb itlerd e ö sý än ö sü m lik le riň w e ý aşaý an h aý w an la ry ň b e ý le k i k öp g ö rn ü şle rin i sak lap g alm ak ü çin şe rtle r d ö retm äg e-d e g ö n ü k d irilen d ir. G y n an sag am , h ä z ir b a r b o la n aw ç y ly k h o ja ly k la ry d u rn u k ly ý o k ary g ird e jili işe g eçm eg iň ý e te rlik e b eteý in i tap m aý ar- lar, firm ala ry ň w e h a lk a ra aw çy ly k b irle ş ik le rin iň b irn ä ç e si T ü rk m en istan y ň çäg in d e rug- sa tly aw aw lam ag a g y zy k la n m a b ild irý ä rle r, ý ö n e o la ry ň h a k y k y te b ig a ty g o ra m a k m üm - k in ç ilik le ri h en iz göze ilenok. T elekeçilik aw çy ly g y n y ň esasy aw çeşm esi toý n ak ly ja n d a r- lardyr.
B iodürlüligi gorap saklam ak boýunça telekeçilik işinde iň bir gyzyklysy Türkm enistan- da gyzyl balygy köpeltm ek boýunça kärhanany döretm ek taslamasydyr. Tirana, bekre, doky, çüý (Acipenser nudiventris) balyklaryny emeli köpeltmek bilen birlikde, bu kärhanada işbil we harytlyk balyk öndüriler. K ärhananyň gurluşygy H azar deňzinde işleýän daşary ýurt nebit şereketleriniň hasabyna am ala aşyrylyp bilner. Balykçylyk kärhanasy D em irgazyk H azarda goragly zolaklaryň azalýan we nebit gazyp alm agyň köpçülikleýin häsiýetde ýaýbaňlanýan döw ründe örän m öhüm bolan biodürlüligi goldam agyň emeli, ätiýaçlyk çäresidir. B u taslam a oňaýly tebigy şertler we artykm aç işçi güýji bolan H azar deňziniň türkm en kenar ýakasynyň hem m e ýerinde balyk we
68
beýleki jandarlary ösdürip ýetişdirýän oba hojalyk kärhanalarynyň (m arikulturalaryň) ösm egi üçin başlangyç nokady bolup biler.
5.6. H alkara hyzm atdaşlyk
T ürkm enistan biodürlüligi gorap saklam ak boýunça, esasan, B M G -niň Ö M -i bilen hyzm atdaşlyk edýär, UNEP, TACIS, B ütindünýä banky tarapyndan hem aýry-aýry teklipler edi- lip, ol teklipler diňe soňky döw ürde anyk taslam alar göm üşine eýe boldy. Türkm enistanyň daşky gurşaw yny goram ak boýunça m illi m eýilnam a (D GG H M M ), Potensial - 21 ýaly taslam alar iň bir m öhüm işlerdir.
B io d ü rlü lik m e s e le le rin iň te b ig a ty g o ra ý y ş m in is trle rin iň N u k u s w e A lm a -a ta şäh erle rin d e k ab u l ed ilen ý ü z len m elerin d e öz b eý an y n y ta p an ly g y n a g aram azd an , seb itara h y z m a td a şly k esasan h a b a r b eriş h ä siý e tin e eýedir. H äzir h e re k e t ed ý än seb itara taslam a- la rd a n A ral (B ü tin d ü n ý ä banky, B M G -n iň Ö M -i) ta slam asy n y w e H azar e k o lo g ik m ak sat- n am asy n y ň „B io d ü rlü lik “ b ö lü m in i b elläp g eçm ek g erek. M erk ezi A ziý a ta sla m a la ry n d a n b irn äç esi („ T ü rk m en ista n d a K ö ý ten d a g y ň b io d ü rlü lig in i g o rap sak lam ak ” , „T ü rk m en ista- n yň d e m irg azy k -g ü n b atary n d ak y çö llü k te b ig y u lg a m la ry g orap sa k la m a k ”) işle n ip taý- ý arlan ý ar. O lary ň a ra sy n d a „S aý g ag y w e onuň gö çý än , g y şlaý an w e ý a zlaý an ý erle rin d äk i ý aşaý y ş ý e rle rin i g orap sa k la m a k ” , „ O rta A ziý ad a k y b io d ü rlü lig i (in situ / on farm ) gorap sak lam ak ” , „O rta A ziý ad a k y te b ig y u lg a m la ry u z a k w ag ty ň d o w am y n d a gorap sak lam ak ü çin esas h ö k m ü n d e te b ig y b a g la n y şy k la ry ö sd ü rm ek ” ý aly ta sla m a la r h em bar. H azar te b ig y m a k satn am a sy n y ň (E K O T O K S ) ç äk lerin d e H aza r d eň zin d e d ü w len i w e g y zy l ba- ly k lary h alas ediş işle ri m e ý iln am ala şd y ry lý ar.
B u taslam alaryň hem m esi tutuşlygyna w e aýry-aýrylykda ýurduň 1995-nji ýylda Sofi- ýa şäherinde geçirilen Ý ew ropa ýurtlarynyň daşky gurşaw y goram ak m inistrleriniň M
asla-hatynda kabul edilen „B iologik we ýerüsti dürlüligini gorap saklam agyň um um yýew ropa ugur- lary” boýunça, esasan hem T ürkm enistanyň biodürlülik hakynda K onw ensiýa b o ýunça boýun alan borçnam alaryny ýerine ýetirm eginiň m ysallary bolup durýarlar.
Ý abany tebigatyň B ütindünýä gaznasynyň (W W F) goldam agynda T ürkm enistanyň bio- dürlüligini gorap saklam ak boýunça gaýragoýulm asyz çäreleriň toplum y taýýarlandy. M ak Ar- turlaryň gaznasy 1995-1996-njy ýyllarda A m yderýanyň tokaýlarynda ýaşaýan sugunlaryň ýag- daýyny öw renm äge m aliýe köm egini berdi. Tokaý sugunlarynyň ätiýaçlyk baş sanyny döretm ek w e olaryň serhetleriň iki tarapynda goralm agy hakynda höküm etara ylalaşygyny taýýarlam ak boýunça işler alnyp barylýar.
H äzirki döw ürde „T ürkm enistanda alajagaplaňy (P a n th era p a rd u s ciscaucasica) gora- m ak ” , „T ürk m enistan d a, Ö zbegistanda, T äjig istan d a hem -de G azag y stan da suguny ( Cervus
m e rk e zleri b io d ü rlü lig i g o ram a k b o ý u n ça işle ri d o la n d y rm ak w e şol m a k sa tla r ü ç in ýur- duň d aşy n d an m aý a g o ý u m lary n y çek m ek en d ig in e eýe d äld irler. Şol b ir w ag ty ň özün d e, b io d ü rlü lig iň g ö rn ü şle rin iň ý a g d a ý y n a d eg işli h a b a r h em m a g lu m a tla r d o g ru çy l b a h a ber- m ek ü ç in zerurdyr.
5.8. B iodürliiligi g o ra m a k böyim ça okuw
D ö w let ek o lo g ik b ilim b e rliş in iň çäk lerin d e b io d ü rlü lig i g o rap sak lam ak m esele- le rin e h ä zirk i w ag ta çen li ý e te rlik iins b erilm ed i. B io d ü rliilik b o ý u n ç a b ilim m a k satn am - asy n a ad atça g o rag işin iň h ü n ä rm e n le rin i ta ý ý a rla m a k b ile n b a g la n y şy g y b o lm a d y k te b ig a ty g o ram a g a g ö n ü k d irilen u m u m y te b ig a ty g o raý y ş o k u w y n y ň n u k d a ý n a z a ry n d a n se- redilýär.
Ýurduň bilim berýän institutlarynyň hünär öwrediji esasy dersleri şulardyr: „Ekologiýanyň we tebigaty goramagyň esaslary”, „Ekologik seljerme’', „Türkmenistanda goraghana işi”, „Ösümlik- leriň ekologiýasy”, „Biogeografiýa", „Ekologiýa we tebigy baýlyklardan ýerlikli peýdalanmak”, „Be- ýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň ekologiýa baradaky syýasaty”, Jokaýçylygy alyp barmak we tokaý meliorasiýasy”, „Tebigy baýlyklardan peýdalanmaklygyň bahalanyşy we tölenişi”, „Tebigy baýlyklary goramagyň hasabaty”, Jebigatdan peýdalanyş ykdysadyýeti”, „Ekolologik ykdysadyýet”
we beýlekiler.
O rta m ekdeplerde, liseýlerde w e kollejlerde ekologiýanyň esaslary biologiýa, geografi- ýa, tebigaty öwreniş dersleriniň çäklerinde öwredilýär. U m um y we has hem anyk meseleler (tokaý, deňiz toplum y we beýlekiler) öwrenilm eýär. M ekdebe çenli ýaşly çagalara tebigaty goram ak boýunça aň-bilim berm ek w e terbiýelem ek işi ýaňy başlanýar.
T ebig aty g o ram ak b ab atd a b ilim b e rm e k işi T E M P U S TA CIS m a k satn am a lary b o ý u n ça Y e w ro p a b ile n h y z m a td a şly g y ň çäk lerin d e, ý a -d a P a rk la ry ň ý ö rişi, Z em in G üni w e b e ý le k ile r ý a ly je m g y ý e tç ilik ek o lo g ik g u ra m a lary n y ň te b ig a ty g o ram a k b o ý u n ça tek- lip le ri (m y sal ü çin , „O ý u n e k o lo g iý a sy ” m a k satn am a sy b o ý u n ça) h as u ly m ö ç b erlerd e al- nyp barylýar.
Tebigaty goram agyň sebitara we döw letara m eseleleriniň çözgüdiniň esasy bolup Türk- m enistanyň döw let büjetiniň serişdeleri hyzm at edýär.
2000-nji ýylda daşky gurşaw y goram aga gönükdirilen çykdaýjylar 95 m illiard 711,6 mln.
m anat (A B Ş-nyň 18,4 m illion dollary), şol sanda düýpli goýum lar 53 m illiard 906,9 mln. m anat (A B Ş-nyň 10,4 m illion dollary) barabar boldy. O ndan hem başga Türkm enistanda Tebigaty go
ram ak gaznasy hereket edýär. Oňa tebigat üçin zyýanly galyndylar we taşlandylar üçin tölenýän töleg serişdeleri, jerim eler, baha berm egiň öw ezine we beýleki hyzm atlar tiçin tölegler gelip gowuşýar. G aznanyň serişdeleri tebigaty goram agyň m aksatlaryna M inistrler K abineti we Ma- liýe m inistrligi bilen ylalaşylan çykdajylaryň sanaw y boýunça harç edilýär.
Türkmenistanyň Tebigaty goramak gaznasy 1996-njy ýylyň 15-nji apreiinde Prezidentiň Per- many bilen bazar ykdysadyýetine geçilýän döwürde daşky gurşawy goramagy maliýeleşdirmek meselelerini çözmek üçin döredildi. Bu gazna döwlet edarasy bolup, Türkmenistanyň döwlet büjetinde tebigaty goramak, tebigy baýlyklary täzeden dikeltmek, tebigy gurşawdaky ýitgileriň öwezini dolmak, pajygaly ýagdaýlaiyň we tebigy betbagtçylyklaryň tebigata ýetirýän zyýanyny aradan aýyrmak hem-de ýetirilen zyýanyň öwezini doimak boýunça çäreleri maliýeleşdirmek üçin döredilýär. Gaznanyň esasy eýeleri aýry-aýry hasaplary (subsçet) bolan Tebigaty goramak minis
trligi we balyk hojalygynyň Döwlet komitetidir.
Tebigaty goram aga m aýa goýulm agyna täsir edýän zatlaryň biri-de kanunçylyk esasynyň w e anyk işlenilip taýýarlanylan düzgünleriň bolm agydyr. „H apalaýan töleýär“ diýen ýörelge bolm alysyndan artyk zyňyndylar we galyndylar üçin töleg, j erime salm ak arkaly am ala aşyrylýar.
D öw letiň biodürlüligi gorap saklam aga ägirt uly pul harçlaýandygyna garam azdan, bu işe goşm aça serişdeleri çekm ek zerurlygy hem bardyr.
Soňky ýyllarda B M G -niň ÖM -i, Bütindiinýä banky, U N EP we beýlekiler ýaly halkara guram alary dürli derejede biologik dürlüligi gorap saklam ak m eseleleri hem gozgalýan bilelik- däki ekologik taslam alary m aliýeleşdirýärler.
* * *
Şeýlelikde, dolandyryş guram alaryndaky goraghanalaryň giň ýaýraw yna eýe bolan te
bigaty goraýyş bölüm leri, bu ugurdan bar bolan ylym we bilim esaslary ýurduň biodürlüligini nähili edip dum ukly peýdalanm agyň ugurlaryny w e m eýilnam alaryny işläp taýýarlam ak üçin oňaýly şertdir.
5.9. Biodürlüligi goramaklygyň maliýe çeşmeleri
72