Tekiz çöllükleriň ekoulgam y

w anlaryň sany azda-kände dikeldilen bolsa-da, toýnakly haýw anlaryň sany entek seýrek we az- lygynda galýar.

M üňýyllyklaryň dow am ynda adam täsiri bilen ösüm lik we haýw anlaryň arasyndaky te­

bigy sazlaşygyň bozulm agy netijesinde, olaryň köp göm üşleri ýitip gitdi, bir näçeleri bolsa ýok bolm agyň öň ýanynda. M ysal üçin, diňe geçen ýüz ýylyň dow am ynda Türkm enistanyň çäkle- rinden turan gaplaňy (Panthera tigris ssp. virgata), gum gaplaňy {Acinonyx ju b a tu s ssp. vena- ticus) we m urgap daşdeşeni (P icus squam atus) ýok boldy. B alyklaryň faunasyndan bolsa hazar aňyrsy darakb alyg y (Leueiseus latis), dürli suw lara geçýän aral söweňi {Barbus braehyeephalus ssp. braehyeephalus) we K essleriň ýalaňaç balygy (Nem acheilus kessleri) ýitip gitdi.

T ürkm enistanyň ýokary derejeli ösüm liklerinden köpetdag listow niginiň {Phyllitis seo- lopendrium), gündogar telefium ynyň {Telephium orientalis), galkanlyja noýbakösükliniň {Pel- tariopsis planisiliqua.), garrygala gülhatm asynyň {Aleea karakalensis), B oçansew iň porsu- odunynyň (Reaum uria botschantzevii), germ an ýem şeniniň {Mespilis germ aniea), guşgy astra- galynyň {Astragalus arianus), Sintenisiň zygyr otunyň {Pseudolinosyris sintenisii), hazar aňyrsy kirpi gülüniň {Eehinops transeaspieus) ýitip gidenligi çaklanylyp, Eýrandan K öpetdaga geçen ýaldyrak astragaly {Astragalus ehrysostaehys), kuçan astragaly {A. kueanensis), şeýle hem Kos- sinskiniň dionisiýasy {Dionissia kossinskyi) ýitirilen ösüm likler hasap edilýär.

2.3. Ekoulgam laryň - ýaşaýyş ýerleriniň dürlüligi

Türkm enistan ekoulgam larynyň dürlüligi bilen tapawutlanýar. A şakda olaryň esasylary- na seredip geçeliň (surat 2.2).

2.3.1.Tekiz çöllükleriň ekoulgam y

T ürkm enistanyň m eýdanynyň esasy bölegi (80% çenli) tekiz çöllükleriň paýyna düşýär (surat 2.2). A laňly çägeliklerde (m eýdany 350 m üň kw. km .) ýokary gurluşly ösüm likleriň 41 görnüşi gabat gelýär, olardan 10-sy şu ýerlere diýseň uýgunlaşan (Stipagrostis karelinii, A m - m odendron eonollyni, A canthophyllum elatius w e başgalar). B erkleşen çagylly w e toýunsow çöllerde bolsa olaryň has uýgunlaşanlaryndan 87 görnüşi ösüp, olara Z ygophyllum tureom a- nieum w e başgalar degişli. D em irgazyk Ü ňüz aňyrsy gyrlarda bo lsa şu ý erler üçin häsiýetli bolan 30 göm üşleri tapylyp, olara C alligonum bubyrii, C. m uravljanskyi, A rtem isia leueodes w e başgalar degişli. Bu görnüşler G aragum çölüniň başga ýerlerinde gabat gelm eýär. Takyr

26

w e takyrsow ý erler (5 mln. ga golaý, ähli ý eriň 10%) üçin has häsiýetli Salsola gem m aseens, A na ba sis salsa je m i 25 görnüşden ybarat ösüm likler bar. Bu ýerlerde gögüm til-ýaşyl suw oty- lar w e lişaýnikler (agajyň gabygynyň, daşyň ýüzünde ösýän gyrtyçlar), seýrek duşyan birýyl- lyk şoralar bilen garyşyp ösýärler. Şorluklarda bolsa ösüm likleriň duzluklara gow y uýgunlaşan 53 görnüşi belli edilip (Salieornia europaea, H alostaehys belangeriana), olaryň arasynda gyrym sy ösüm likler agdyklyk edýär. G ataňsy toýunsow çöllüklerde bolsa ýek -tü k gabat gel- ýän birýyllyk şoralar ösýär (Salsola s p .) [18].

G a ta ň s y to ý u n e ö llü k le r d e

hažžyklar, takyrälem ler, aslar, ýylanlar, zem zen ( Varanus griseus) we sähra pyşbagasy (Agrio- nem ys horsfieldi) giňden ýaýran [78]. G uşlaryň 220 görnüşi gabat gelip, olardan 60-sy höw ürt- geleýän gömüşlerdir, ýagny depe syçançysy (Buteo rufinus), baýguş {Athene noetua), hüwi {Bubo bubo), sazak serçesi {Passer am m odendri), çürçüri {Podoees panderi) we başgalar. Çöl fauna- syna süýdem dirijilerden 40-dan gow rak göm üş girip, olardan alabasary {Diplomesodon pulehel- lum), goýun kirpisini {Hemieehinus auritus), tow şany {Lepus tolai), jereni görkezm ek bolar.

Bulara garanda gem rijiler has giňden ýaýran. Y yrtyjy süýdem dirijileriň has giň ýaýranlary - tilki {Vulpes vulpes), garsak {V. eorsae), şagal {Canis aureus), m öjek (C. lupus), kürüm guradan {M ustela n iv a lis), a la ja g ö z e n {Vorm ela p e r e g u s n a ), g a ra g u la k {F elis ca ra ca l), k ö w ü k {F.margarita) ýabany pişik {F. libyea). Çöllerde mör-m öjekleriň sany has-daköp - 1 5 0 0 gömüşden agdyk, olardan iň giňden ýaýranlaryna çekirtgeler, garynjalar, sary gaiynjalar, tom zaklar (esasan hem jykjyklar) degişlidir.

2.3.2. D ag e k o u lg a m la ry

D ag ekoulgam lary ýaprakly agaçlaryň (600-650 m. belentliklere çenli) we arçanyň seýrek tokaýlyklaryny (1000 m. ýokarda), şeýle hem dag sähralaryny (2700-3000 m. belentlikler) öz içine alýar.

Jülgeleriň guraksy daşly-çagylly eňňitlerinde ösýän G riffitiň arguw anyndan {Cercis grif- fith ii), türkm en kerkaw undan {Acer tureomanieum), sütükli kerkaw dan (A. pubeseens), kaw kaz dagdanyndan {Celtis eaueasiea), hakyky pisseden {Pistacia vera), Buzeniň haram çybygyndan {Çolutea buhsei), garatikenekden {Paliurus spina-ehristi) ybarat topary dagyň ýaprakly seýrek tokaýlygyna degişli hasaplaýarlar. Olar, bir tarapdan, göm üşleriniň dürlüligi bilen tapawutlansa, başga tarapdan, adam laryň güýçli täsirine sezew ar bolýarlar (tokaýlaryň we gyrym sy agaçlaryň çapylmagy, iri süýdem dirijileriň aw lanm agy). B u ýagdaý göm üşleriň garyplaşm agyna getirýär.

D agdan agaçlaryndan durýan ösüm lik toplum lary has dum ukly bolýar. K erkaw laryň, düýeda- banlaryň şeýle hem G ünorta-G ünbatar K öpetdagda bitýän garatikenekleriň düzýän ösüm lik to p ­ lum lary has giň ýaýrandyr. Pisse agaçlaryndan dörän sawannalar, seýrek ýerleşenligi üçin, gür jeňňellikleri döredip bilmeýärler.

G urak hem -de seýrek arça tokaýlyklary (m eýdany 42,02 m üň ga) dagüsti sähralar bilen çäkleşýär we hiç w agt tutuş gür tokaýlyklary döretmeýär. Ü zňe topbajyklar göm üşinda ösýän arçalyklar serhetýaka zolakda A rwaz-M esinew böleginden başlap, tä G uryhowdanyň Tekeçöňňesi gerşi aralyklarynda has oňat saklanypdyr.

K öpetdagda sähra deleli-tipçak w e deleli ösüm lik toparlary arçalyklaryň tokaýlyklary- nyň ýokarsyndaky zolaklary eýeläp, kiçeňräk çöketliklerde, ýa-da çuň däl dereleriň eňgitlerinde

28

ösýärler. Umuman, bu ýerlere gurakçylygy halaýan, ömür dowamlylygy ujypsyz ösümlikler köpräk aralaşýar.

D ag ekoulgam larynyň çäklerinde ýurdum yzyň oňurgaly haýw anlarynyň 3-den 2 bölegi gabat gelýär. B u ýerlerde ülkäm izde ýaýran ýerde-suw da ýaşaýanlaryň hem m e göm üşleri diýen ýaly gabat gelýär (4 göm üşi). D aglardaky süýrenijileriň görnüş sany 50 töweregi, olardan iň köp sanlylaryna kaw kaz hažžygy (.Agama caucasica), pygam ber gam çysy (P seudopus apodus), al- tyn reňkli ýylançyr (M abuya aurata), uzynaýak ýylançyr (Eum eees sehneideri ssp.prineeps), dürli reňkli ýylan (Coluber ravergieri), O rta A ziýa göklorsy ( Vipera lebetina) w e kepjebaş (Naja

naja ssp.oxiana) degişlidir. O laryňarasyndatürk- m en eublefary (.Eublepharis turemenieus), eýran pişikgöz ýylany (Teleseopus rhynopom a), eýran suwulgany (Laeerta defdippii), m enekli ýylançyr (■Chalcides oeellatus) diňe K öpetdagyň çäkle- rinde gabat gelýärler [3]. D ag ekoulgam y guşlara has baý - 290 gömüş, olaryň 150-ä çenlisi howürt- geleýänlere degişli. D aglar üçin has häsiýetli bolan guşlara gara zag (Pyrrhocorax pyrrhoeo- rax), arçasar (M yeerobas earnipes), dag serçesi (.Petroniapetronia), uly gaýa daşdeşeni (Sitta te- phronota), käkilik (Aleetoris ehukar), sakgally g a ra g u ş ( G y p a e tu s b a r b a tu s ), d ag to w u g y (Tetraogallus easpius) we başgalar degişlidir.

D aglarda süý dem dirijileriň 75 görnüşi ýaşap, olara alajagaplaň {Panthera pardus), dag pişigi (Felis m anul), aýrak [Ovis orientalis (O.

vignei)], um ga {Capra aegagrus), burm a şahly dag tek esi (C. fa le o n e r i), om oko {O ehotona rufeseens), ow gan tilkisi {Vilpes сапа) we

кор-sanly gem rijiler girýär. G iňden ýaýran ýyrtyjylardan - m öjek, şagal, tilki, alajagözen w e başgalar duş gelýär. K öpetdagyň we K öýtendagyň çeşm elerinde w e suw larynda balyklaryň 10 göm üşi ýaşaýar. D ag jandarlarynyň arasynda oňurgasyz haýw anlaryň sany 1500-den hem aşyp, olardan has giň ýaýranlaryna teňňeganatlylar, perdeganatlylar, gatyganatlylar, ýarym gatyganatlylar we ikiganatlylar degişlidir.

2 3 .3 . D erý a e k o p lg am la ry

D erýa ekoulgam lary (A m yderýa, M urgap, Tejen, Sumbar, Etrek derýalarynyň boýlary, K öpetdagyň we K öýtendagyň çeşmeleriniň ýakalary) jeňnellik toplumlary hem -de şora-ýowşanly we gaýry suwly çem enlik birleşm elerini öz içine alýar. Jeňňellikleriň düzüm ine pette (Populus pruinosd), toraňňy (P. euphratiea), inçe ýaprakly (Salix aem ophylla) w e ju n g ar (S. songariea) söwütleri, ýylgynlaiyň bim äçe göm üşleri (Tcimarix sp.), adatky çem iş (H alim odendron hal- odendron), seýrek ýagdaýlarda hem grab ýaprakly garagaç ( Ulmus earpim folia) girýärler. Gür ösýän däneli ösüm likler (E rianthus ravennae, Saccharum spontaneum ) w e ülenleriň bim äçe göm üşleri ösüm likleriň ikinji gatyny düzýärler. Saýaly w e gyrym sy agaçlaryň astyndaky şorluk ýerlerde bolsa duzly topraklary halaýan şorçaýyr (Aeluropus littoralis), gulakly kerm ek (Lim o- nium otolepis), hazar akbaşy (Karelinia easpiea) ösýärler. Şeýle hem bu ýerlerde iň seýrek duşýan göm üşlerden k e lif astragaly (Astragalus kelifi), orhideýler m aşgalasyndan bolsa türküstan eu- lofiýasy (Eulophia turkestaniea) we dem ir sopbaç kysym zew skiniýa (Zeuxine strateum atiea) gabat gelýär.

D agdaky derý alaiy ň ýak alaiy has hem özboluşly. D erýalaryň ý akalaryny gögüm til böw ürslenler (Rubus eaesius) büräp al- ýar, olaryň arasynda bolsa uzyn ýaprakly n arp y z (M en th a lo n gifo lia ) w e gargy gam yşy (Arundo donax) ösýär. Ösüm lik- leriň ýokarky gatlagyny bolsa kaw kaz dagdany, adatky hoz, m üsür we leýlisaç söwütleri, akderek, garagaç w e başgalar em ele getirýärler.

Suwýaka-çem enlik toparlary hem sarybaşyň göm üşi bolan sarygam yşlaiyň ( Ç alam agrostis sp.), pişik g uý ru k lary ň (Polypogon sp.), kiçi ganýaşyň (P hala- ris minor), ýekenleriň (Typha sp.), adaty h y şan y ň (E ria n th u s ra ven n a e), şek er g a m y şy ň (S a c c h a ru m s p o n ta n e u m ), adaty gyzylgaýagyň göm üşlerinden (Im- p era ta eylindriea), şeýle hem ýylaklar (C yperaceae), gyrtyçlar (P oaceae) we ü le n le r (J u n e a e e a e ) m a şg alala ry n y ň w ekillerinden ybaratdyr.

B a m b u k ş e k i l l i d ä n e l i g a m y ş l a r y ň t o p a r l a r y e s a s a n h a s g iň d e n ý a ý ra n g ü n o rta g a m y şy n d a n { P h r a g m ite s a u s tr a lis ) w e g a r g y g am y şy n d an {A rundo d o n a x) y b a ra t­

dyr. D erý a ý ak alary n d a g am y şlar

ar-30

alary ü zü lý än , d o w am ly ly g y o n la rç a m etre ý etý än d ü zü m i m eň zeş to p a rla ry d ö red ip bil- ýär. Ş eýle g ü r g a m y şly k la r g uşlar, s ü ý re n ijile r w e s ü ý d e m d irijile r ü çin g a ç y b a ta lg a b o lu p h y z m a t edýär.

D erýa ekoulgam laryna degişli ýow şan-şoraly bölüm leri (ýow şanlaryň w e şoralaryň birnäçe görnüşleri - Salsola sp., A rtem isia sp.) suw jo şm alary n d an we sil suw laryndan zyýan çekýärler. O lara garagan (Salsola dendroides), şorluk ýerlerde ösýän hazar şahlagy (K alidium ea sp ieu m ), O şen iň (S .a u c h e ri) w e B o çan sew iň (S .b o tsc h a n tze v ii) şo ralary w e b aşg ala r degişlidir. D erýa ekoulgam larynyň düzüm ine şeýle hem söwütler, derekler, birýyllyk w e köpýyl- lyk otlaryň toparlary, paporotnikleriň seýrek görnüşleri hem -de suw larda ýüzýän köpýyllyk otlar girýär.

D erýa ekoulgam yna K öýteniň kör-ýalaňaç balygyndan (.Nem aeheilus starostini), uzboý ak çapagyndan (Rutilus rutilus ssp.uzboieus), hazar m aňňalçasyndan (Neogobius iljini) we gün- dogar töpüniň göýdük göm üşinden (Abram is brama ssp.orientalis) özge içerki suwlarda ýaşaýan hem m e balyklar degişlidir. D iňe süýji suw larda ýaşaýanlardan başga hazar ak çapagy (.Rutilus rutilus ssp.easpieus) we teňňebalyk (Cyprinus carpio) Etregiň aşaky akym laryna işbil taşlam aga geçýär. D erýa ekoulgam larynyň çäklerinde ýerde-suw da ýaşaýanlardan ýaşyl gurlawugy, dänea- ta gurlaw ugy (В. danatensis), köl, garategm illi we kiçi aziýa gurbagalaryny (Rana ridibunda, R.

nigromaeulata, R. maeroenemis) görkezm ek bolar. H azar (M auremys easpiea) we batgalyk (Emys orbicularis) pyşdyllary Sumbar, Etrek w e Ç endir derýalarynyň sebitlerinde gabat gelýär. Suwul- ganlar we ýylanlar hem dürlüdir, olardan pygam bergam çysy, adaty (N atrix natrix) w e suw (N.

tesselata) suw ýylanlary, kepjebaş, göklors we başgalar. D erýa boýlarynyň guşlary hem diýseň baýdyr (200 göm üşden agdygrak), olaryň suwda we suwa golaý ýerlerde ýaşaýanlary has-da köp duşýar.

Süýdemdirijilerden ýabany doňuz (Sus serofa), gunduz (Lutra lutra), şeýle hem XX asyryň ikinji ýaiym ynda ýurdum yza ýörite getirilen m üşk ysly alaka (Ondatra zibethieus) we suw iti (M yoeastor eoypus) gabat gelýär [56]. Sugun (Cervus elaphus) biziň günlerim izde diňe Amy- derýanyň boýundaky tokaýlyklarda saklanyp galan. O ňurgasyz haýw anlaryň içinde dyngysyz hereketdäkiler (Rotatoria), siilükler (H irudinea), şaham urtlular (Cladocera) w e küregaýakly leňňeçler ( Çopepoda), ömri gysgalar (Ephem eroptera), ruçeýnikler (Triehoptera), ikiganatly- lardan bolsa çybynlar (Culicidae m aşgalasy) w e aýakçylar (.Phlebothom us) giňden ýaýran. Ý öne biziň günlerimize çenli derýa ekoulgamlaryndaky oňurgasyz haýwanlaryň göm üş sany doly takyk edilmedik.