Biodürlüligiň m edeni w e däp bolan gym m atlyklary

_ T ürkm en h alk y ý aşap g elen u z a k tary h y d ö w ü rlerin iň d ow am y nda teb ig y b aý ly k lary g erek b o la n hem m e h aja tla ry n d a u la n y p , şol b ir w ag ty ň ö zü n d e h em o la ra seresap ly garap gelipdir.

Türkm enistanyň tebigy-how a şertleri asyrlaryň dow am ynda adam laryň daşky gurşaw a bolan özboluşly garaýyşlaryny kesgitläpdir. Bu ýagdaýlary olaryň durm uşda özlerini alyp

baryşlarynda, m edeni durm uşlarynda, hojalyk işlerini alyp barm akda, däp dessurlarynda görs % bolýar.

“ Suw dam jasy, alty n d än esi” nakyly, tü rk m en h alk y n y ň suw a b o lan g atn aşy k lary n y ň aýdyň jo gaby d yr. H aý w anlara, ösü m lik lere w e ülk äm iziň teb ig aty n a k ö n ed en dow am edip g elý än seresap ly w e aýaw ly g atn aşy k h alk yň aň yn da saklanyp gelipdir. M ysal üçin,

haý-Türkmenistanyň ýerli halky ýokary gymmatly haýwanlaryň hataryna gulany, suguny, aýragy, burmaşahly we sakgally umgalary, jereni, towşany, toklutaýy, käkiligi, elguşlary degişli edip gelip- dirler. Hazaryň deňizýaka ýaşaýjylary üçin bolsa gymmatly görnüşler deňiz önümleri (balyk) we suw guşlary hasap edilýär, Agaç ösümlikleriniň arasynda gymmat bahaly görnüşler arça, ojar, kerkaw, çynar, derek, igde, tut agajy, şänik miweli baglar (pisse, hoz, badam), otlardan - ys- mariak, ýabany sogan, ýüzärlik, şoralar, sabyn ösümlikleri (köýtendag behisi, ikireňkli kaşparoty).

w an lar üçin agyr how a şertlerinde, olaryň k ö p elý än m öw sü m lerin d e, ý ek e galýan g uşlary w e iri süýd em dirijileri, go ý u n sürülerin i p en alap suw içm äge gelen h aý w an lary aw lam ak ad am k ärçilik siz hasap edilýär. M ergenlerden gaçyp sypan h aýw an yzarlanm aýar. “A w çy öz çenini b ilm e li” ý a-d a “Awla, ýöne çeniňi b il!” ý aly n ak y llar h em adam lary teb ig ata aýaw ly çem eleşm äge çagyrýar. K öp halatlard a ek erançylyga z y ý a n b e rý ä n m ör-m öjeklere, serçelere w e sarlara h em degm ändirler, sebäbi h er haý w an teb ig atd an öz alm aly zadyny, y rsg aly n y çöplär diýen p arasatly düşiinjeler bolan.

Şeýle aýawly çemeleşme ösümlik dünýäsine bolan gatnaşyklarda hem bolan. Jaýlary ýylat- m ak w e nahar taýýarlam akda, diňe guran uly we gyrym sy agaçlar ulanylyp, ösüp oturanlaryna degm ändirler. Ösüp oturan m iw eli agaçlardan gap-çanak ýaly zatlary ýasam ak, hatda çopana taýak edinm ek hem gadagan edilipdir. Bellenen gatnaşyklar, halkyň baý m irasynyň özboluşly aýratynlyklarynyň b ir ulgamydyr. Türkm eniň durm uşy we onuň taiyhy ösüşi, daşky gurşaw yň te b ig y şe rtleri b ile n b e rk b ag ly d y r. O g u z -tü rk m e n le rin e h ä s iý e tli b o la n a d am k ärçilik ,

Adamlar gadym döwürlerden bäri tebigat bilen gatnaşygyny awçylygyň üsti bilen amala aşyrypdyr.

Gözbaşyny gadymyýetden alyp gaýdýan we giňden ýaýran elguşlar bilen aw etmek däbi aýratyn bellenmäge mynasypdyr. Halkyň maddy medeniýetiniň bir bölegine öwrülmek bilen, elguşly aw et­

mek däbi müňlerçe ýylyň dowaminda saklanyp galypdyr, guşlary awa türgenleşdirmegiň usullary bolsa nesilden nesle kämilleşipdir. Asyrlaryň dowamynda elguşlar bilen aw edilende adamlar tarapy- ndan ýerine ýetirilýän gylyk-hasiýetler, däp-adatlar diňe bir jemgyýetçilik, ahlak-terbiýeçilik ähmiýetli bolman, eýsem tebigaty goramakda hem uly goldaw bolupdyr. Tebigaty goramaga gönükdirilen dä- pleri mürüşler (elguş awçysy) eýýäm algyrlaryň jüýjelerini höwürtgeden alýan pursatyndan başlap ýerine ýetiripdirler. Eger-de höwürtgedäki jüýje ýeke bolsa, onda hakyky mürüş ony almaýar. Ýaşuly awçylar höwürtgäni tozdurýanlar bilen hiç wagt awa çykmandyrlar, olara elguş awynyň inçe syrlaryny öwretmändirler. Algyrlaryň höwürtgeleýän ýerlerini gizlinlikde saklapdyrlar. Turkmen mürüşleriniň awda ulanan guşlaryny 5-6 ýyldan soň tebigata goýbermek däbi hem biodürlüligi gorap saklamaga gönükdirilen adamkärçilikli çemeleşmäniň aýdyň mysalydyr.

Çigildem biziň ata-babalarymyz üçin “hudaýýalkan” gül we tebigy ýaşaýşyň janly alamaty hasa- planypdyr. Gazuw-agtaryş işleriniň üsti bilen, gadymy ýadygärlikleri öwrenýän alym M.Ý.Massonyň we sungaty öwreniji G.A.Pugaçenkowanyň pikirine görä, Orta Aziýada, şeýle hem Türkmenistanda, eýýäm antik döwürlerde, ýazyň gelmegi bilen bagly çigildem baýramçyiygy geçirilipdir. Biziň er- amyzyň V-Vil asyrlarynda Türkmenistanyň, şeýle hem Orta Aziýanyň we Eýranyň jaý gurluşygynyň daşky bezeg-haşam işlerinde, kada hökmünde üzüm ýapragy we lotos şekilli çigildem güli agdyklyk edipdir. Bu ýagdaý gijiräkki döwürlerde hem, ýagny X-Xi asyrlardaky keramiki daşlaryň ýüzünde hem çigildemiň şekilleri seýrek bolmandyr. Türkmen-ösman imperiýasy döwründe hem çigildem güli ýaz paslyna deňelip, türkmen şahyrlarynyň ylham çeşmesine öwrülipdir. Çigiidem gözeiligiň nusgasy hökmünde Türkmen-Osman şygyrýetinde tas XX asyra çenli ýaşap gelipdir.

hoşgylyklylyk, parahatçylyk ýaly aýratynlyklar ýüzýyllyklaryň dow am ynda dörän, tebigat bilen sazlaşykly gatnaşygyň netijesidir.

D aş tö w ere g in i g urşap alan te b ig a t g ö z e llig in i h alk m illi d äp -d essu rlary n d a, oba w e ý e r-ý u rt atlary n d a, o w ad an tü rk m en h a ly la ry ň g ö llerin d e, g elin -g y z la ry ň şaý -sep le- rin d e su ratlan d y ry p gelýär. K öne tü rk m en h aly la ry n y ň g ö lle rin d e has k öp u la n y lý a n nus- g a la ra “tazy g u ý ru g y ” , “ guş y z y ” d eg işli, çünki tü rk m en e aw ta zy sy w e elg u şy o n u ň m y- dam ý o ld a şy bolan.

Türkm enistanyň Prezidenti B eýik Saparm yrat Türkm enbaşy tarapyndan işlenip düzülen türkm en döw letini üýtgedip gurm agyň ýollary onuň ruhy kitaby m ukaddes Ruhnam ada aýdyň- lyk bilen beýan edildi. Onuň eşasy özeni bolsa, türkm en ruhuny-kalbyny galkyndyryp, aň-bilimini

Nakyllar we atalar sözi, diňe bir halk döredijiliginiň gymmatly ýadygärlikleri bolman, eýsem olar tebigaty goramakda we onuň biodürlüligini saklamakda täsirli serişdeleriň biridir. Mysal üçin:

“Güli ulanşaň - müň güne ýeter, köküni ulansaň - bir güne”, “Çöl bezegi - suwda, suw bezegi - guwda”, “Öli arsiandan diri syçan”, ‘Kölde ördek bolmasa - çuluk hojaýyn”, “Guş ýok ýerinde, gurbagada bilbil”, “Sugun bilen aýy tokaýa çeker, gulan bilen keýik çöle, siňek bilen çybyn bolsa bala”, “Garaguş ganaty bilen ýaýnar” we başgalar [8, 34].

artdyryp, dünýägaraýşyny çuňlaşdyrm akdyr. A ýdylanlaryň b ir m ysaly hökm ünde - olaryň te­

bigat bilen ýakyndan ysnyşm asyny görkezm ek bolar.

=f= * *

Ş eý lelik d e, m illi d äp -d essu rlar, g ö z e llik le re y m ty ly ş, p ik ir ý ö red iş a ý ra ty n ly k la ry tü rk m e n iň te b ig a t b ile n b irle şe n p u rs a tla ry n d a öz şö h le le n m e le rin i tapýar. B u ý a g d a ý la r su n g ata w e şy g y rý ete öz tä sirle rin i ý etirýär. T ü rk m en h em d ü n ý än iň b eý lek i h a lk la ry ýaly te b ig a ty ň d em a lş y n y s y z ý a r, ç ü n k i b u s e b itle r d e o n u ň m e d e n i a ý r a ty n ly k la r y n y ň

Ýurduň tebigy şertleri esasynda dörän suwa bolan aýratyn garaýyş, gaýtalanmaýan ahal- teke atlary, şirinden şekergawunlary we başgalar döwlet möçberinde geçirilýän baýramçylyklarda öz mynasyp ornuny tapdylar (“Suw damjasy - altyn dänesi”, gawun, at baýramçylyklary we başg.).

Döwlet gerbinde - milli nyşanda ahal-teke atynyň we bugdaýyň şekili ýerleşdirilen.

ö w ü şg in leri ýatyr. B iz iň g ü n le rim izd e, ý ag n y kom pýuterler tehnikasy asy ry n d a, ý erd äk i te- b ig a t g ö z e llik le rin i, onu ň dag lary n y , d erý alary n y , sä h ra la ry n y w e ç ö lle rin i ý atd an çykar- m a z ly g y m y z gerek. Ş eýle b o la n d a, h e r ý y l gyş u k u sy n d an o ý an an g ö zel ý u rd u m y zy ň g iň işlik le ri ja n a girer, a g a ç la r g ü lläp , g u şlar

saý ram a g a başlar.

T ü rk m e n is ta n d a , te b ig y s a z la ş y k la r a z e p e r ý e tm e z d e n , ö ň e g id iş lig e w e d u rn u k ly ö s ü ş le re m ü m k in ç ilik b e rý ä n h em m e ş e rtle r bar. B u ý a g d a ý a te b ig a t b ile n y k d y s a d y ý e tiň d u rn u k ly a r a g a tn a ş y g y h em ý a rd a m ed ý är.

Ş eý le ç e m e le şm e le r b o ls a h a lk y ň ö zü n d e to p - la n m i l l i a ý r a t y n l y k l a r y n a w e e d i m - g y - l y k l a r y n a e s a s l a n a n d y r . B u i ş l e r i a m a la a ş y r m a k d a , P r e z id e n t ta r a p y n d a n iş le n ip d ü z ü le n m u k a d d e s R u h n a m a k ita b y n y ň äh- m iý e ti b im ö ç b e r u lu d y r. T eb ig at - b u d iň e b ir b a ý ly k ç e ş m e si b o lm a n , e ý sem ol ö ň i b ile n d u r n u k ly ö s ü ş le r iň m ü m k in ç ilig in i k e s g it- le ý ä n g u rşa w d y r.

T ü r k m e n h a l k y n y ň m i lli m i r a s y n y ö w ren ip , on u ň te b ig a ty aýap sak lam ak d a top- la n b a ý te jr ib e s in i p e ý d a la n m a k b ile n , b iz ü lk ä m iz iň g ö zel te b ig a ty n y g eljek k i n esillere has b a ý la şd y ry p ý e tirm e lid iris.

64

5. BIODÜRLÜLIGI GORAP SAKLAMAGA