7.1. Biodürlülik boýunça kanunçylygyň esaslary
B io d ü rlü lig i g o rap sak lam ak m e selele rin i çözm eg iň h u k u k d ü zg ü n lerin d e k an u n çy - lyk esasy äh m iy ete eýedir. 01 d aşk y g u rşaw y g o ram ak b o ý u n ça te b ig a ty ň w e je m g y ý e tiň , şo n u ň ý a ly -d a ad am lary ň w e d ü rli ed ara lary ň ö zara g a tn a şy k la ry n y ň ähli ta ra p la ry n y öz iç in e alý an u m u m y k a n u n ç y ly g y ň aý ry -a ý ry m a d d alary n y , m a k sa tla ý y n k a n u n la ry w e d ü z g ü n n a m a la ry ý e rin e ý e tirm e g i g ö z ö ň ü n d e tu tý a r. 1 9 9 1 -n ji ý y ld a n b ä ri ý u rd u ň ö zb aşd ak ly g y n y alm agy na laý y k ly k d a teb ig aty go raýyş k an u n çy ly g y n y k äm illeşd irm ek işi alnyp b arylýar. K an u n çy ly k esasy b o lu p , E sasy k an u n T ü rk m en istan y ň K o n stitu siý a sy n y ň (1 99 2 ) m a d d alary h y zm at edýär.
Jenaýat kanunçylygynda ekologik jenaýat üçin jogapkärçilik kesgitlenendir. D olandyryş hukuk bozm alary hakyndaky K anunda (1984) degişli m addalar bar.
Döwletiň syýasatynyň we tebigaty goramagy iş ýüzünde amala aşyrmagyň esasy düzgünleri şu kanunlarda kesgitlenendir: „Tebigaty goramak hakynda" (1991), „Ösümlikler dünýäsini goram
ak we ondan ýerlikli peýdalanmak hakynda" (1993), „Haýwanat dünýäsini goramak we ondan ýerlikli peýdalanmak hakynda" (1997), Tokaý (1993) we arassaçylyk (1992) jemkanunlaryndaky Biodürlüiigi gorap saklamagyň düzgünnamalary özbaşdak kanunlar hökmünde kabul edildi we şeýle häsiýetde hereket edýärler.
„E m läkhakyndaky“ Türkm enistanyňkanuny tarapyndan tokaý, su w b a ý ly k lary n a ,...
döw let tarapyndan goralýan - ýa-da ýöriteleýin peýdalanylýan tebigy çäklere, taryhy ýadygärlik- lere we Türkm enistanyň m edeni m irasy n a...” döw letiň eldegrilm esiz hukugy ykrar edildi. „Türk- m enistanda em lägi döw letden aýyrm ak we hususyýetleşdirm ek hakyndaky” (1992) Türkm enis- ' tanyň K anuny döw letden aýyrm aga we hususyýetleşdirm äge degişli em läkleriň sanaw yna çäk- lendirm eler girizýär. В iodürlüligi goram aga degişli halkara konw esiýalary m illi hukuk ulgam y- nyň bölegi bolup durýarlar.
В iodürlüligi gorap saklam ak we peýdalanm ak boýunça bar bolan kanunçylygy ýeterlik derejede işlenip taýýarlanan hasaplam ak bolar. Şoňa laýyklykda döw let daşky gurşawy, diýmek, biodürlüligi gorap saklam aga doly jogap berýär [50,59].
7.2. G oralýan çäkler boýunça kanunçylyk
Türkm enistanyň goralýan ýerler boýunça ekologik kanunçylygy biologik dürliligi hukuk taýdan goram agyň oňat işlenip taýýarlanan ulgam yndan ybaratdyr. Ý öne hukuk esasyny am a
la aşyrm agyň düzgüni hem m e halatlarda ý eterlik sünnälenen däldir w e käbir kem çiliklere we
gapm a-garşylyklara eýedir. B u ýagdaý b iodürlülik hakyndaky K onw ensiýada esaslandyrylan kanunçykaryjylyk syýasatynyň täze ugurlaryny döretm ek boýunça m aksadalaýyk işiň zerur- lygyny kesgitleýär.
Milli kanunçylykda „Aýratyn goralýan tebigy döwlet çäkleri hakyndaky” (1992) kanun we go- raghanalara degişli hem-de beýleki goralýan ýerleriň hukuk derejesi we iş tertipleri anyklaşdyryiýan birnäçe düzgünnamalar bar. Hususan-da 1995-nji ýylyň 15-nji dekabrynda „Türkmenistanyň döwlet goraghanalary hakynda tipli düzgünnama", „Döwlet çäkli goraghanalary hakynda tipli düzgünna- ma”, „Türkmenistanyň döwlet goraghanalarynyň gorag zolaklary hakynda tipli düzgünnama”, „Türk- menistanyň döwlet tebigy ýadygärlikleri hakynda tipli düzgünnama”, „Türkmenistanyň haýwan- larynyň we ösümlikleriniň seýrek duşyan we ýitip barýan görnüşleriniň malhanalary hem-de na- halhanalary hakynda tipli düzgünnama”, „Aw we awçylyk hojalygy ýöretmek hakynda düzgünna- ma”; 1996-njy ýylda „Türkmenistanyň tebigaty goramak boýunça döwlet gaznasy hakynda düzgün- nama"; 1997-nji ýylyň 25-nji martynda „Türkmenistanyň Gyzyl kitaby hakynda düzgünnama"; 1998- nji ýylyň 20-nji martynda „Türkmenistanyň çäkleýin suwlarynda we içki suwlarynda balyk ätiýaç- lyklaryny goramak we balyk tutulyşyny kadalaşdyrmak hakynda düzgünnama” tassyklanyldy.
Edaralaryň içki resminamalary we ýetirilen zyýan üçin alynýan tölegiň möçberini hasaplamak üçin bahalaryň sanawy hem-de şuna meňzeşler hem milli hukuk ulgamynyň bölegi bolup durýarlar.
G araşsyz döw letleriň arkalaşygyna girýän käbir ýurtlardan tapaw utlylykda Türkm enis- tanyň goraghanalary ýer salgydyny tölem ekden boşadylandyr. Ý öne Türkm enistanyň Tebigaty goram ak boýunça kanunçylygynyň M AB Ý uN ESK O guram asynyň m aksatnam asynyň talapla- ryna laýyklykda 1979-njy ýylda R epetek goraghanasyna „B iosfera” derejesi berlendigine gara- m azdan, halkara tebigaty goraýyş işinde kabul edilen „m illi park” düşünjesiniň düzgünler bilen üpjünçiligi ýok.
7.3. B iohow psuzlyk boýunça kanunçylyk
Türkm enistanyň M ejlisi tarapyndan tassyklanan B iodürlülik baradaky konw ensiýanyň ýerine ýetirilm egini anyklaşdyrýan resm inam alaryň biri hem biohow psuzlyk boýunça Kartahe- na beýanydyr. Türkm enistanyň daşky gurşaw boýunça B M G -niň konw ensiýalaryndan w e mak- satnam alaryndan gelip çykýan b o rç te y n y ýerine ýetinnegi üpjün etm ek boýunça döwlet iş topary Türkmenistanyň biohowpsuzlyk boýunça Kartahena beýanyna goşulmak mümkinçiligi hakyndaky
88
haýyş bilen M inistrler K abinetine ýüz tutdy. H äzirki döw ürde bu resm inam a M ejlis tarapyndan tassyklanm aga taýýarlanylýar.
7.4. G irdejinl peýdalanm ak w e bölüşm ek boýunça kanunçylyk
Türkm enistanda biologik we genetik baýlyklar babatda girdejini peýdalanm ak hem -de bölüşm ek boýunça ýörite kanunlar işlenilip taýýarlanylanok.
7.5. D aşky gurşawa täsir etm ek boýunça kanunçylyk we jogapkärçilik
Ý urdum yzyň döwlet garaşsyzlygy yglan edilen wagtyndan başlap, onuň tebigy baýlyklary- nyň m illi emläkdigi, olaryň goralm agynyň w e ýerlikli peýdalanylm agynyň döw letiň syýasatydy- gy kanunçylyk tarapyndan berkidildi.
Kanunçylyk esasy „Türkmenistanyn tebigafyny goramak hakyndaky” (1991); „Ýer asty baý- lykiar hakyndaky” (1992); „Daşary ýurt maýa goýumlary hakyndaky” (1992); „Arassaçylyk bo- ýunça kanunlar ýygyndysy (jemkanuny)” (1992); „Daşary ýurt şertnamalary (konsessiýalary) hakyndaky” (1993); ,.Döwlet tebigaty goraýyş ekspertizasy hakyndaky” (1995); „Howany goramak hakyndaky” (1996); „Uglewodorod baýlyklary hakyndaky” (1996); „Häkimlikler (ýerli häkimiýet guramalary) hakyndaky” (1997) kanunlardan ybaratdyr.
Ý akyn geljekde ý u rdu ň u ly b ö leg i daşky gu rşaw yň ähli ü lü şlerin e güýçli teh n o g en tä sirlerin iň m ek any n a öw rüler. Ş unuň b ilen b ag lan y şy k ly k d a ý u rd u ň P rezid en ti tarap y n d an 2 0 0 0 -n ji ý y ld a d aşk y g u rşa w a e d ilý ä n tä sire b a h a b e rm e k b o ý u n ç a ö lç e g le r (D G T B ) ta ss y k la n d y , 2 0 0 2 -n ji ý y ld a d aşk y g u rşaw y g o ram ag y ň h e re k e tin iň m illi m eý iln am asy (D GG H M M ) tassyklanar.
O n dan b a şg a -d a h e re k e t ed ý än k a n u n la ry ň esasy n d a b u m e selän i çö zm äg e gönük- d irile n k a ra rla ry ň b irn ä ç e si k ab u l ed ild i. „D aşk y g u rşaw y ň ý ag d aý y h ak y n d ak y M illi nu- tu k d a ” (1 999) b u u g u r b o ý u n ça işle n ip ta ý ý a rla n a n ç ä re le ri ý erin e ý e tirm e g iň ý o lla ry g ö rk ezild i.
„Türkmenistanda bagçylygy we agaç oturtmagy ös- dürmek hakynda” (9 noýabr,' 1992 ý.); „Ýabany buýany, zäherli ýylanlary we olardan alynýan önümleri goramak boýunça çäreler hakynda” (5 awgust 1992 ý.); ..Köpetdagyň eteginde seýilgäh zolagyny döretmek hakynda" (22 iýul, 1998 ý.); „Aşgabadyň daş-töwereginde gök guşak döret- mek hakynda” (26 awgust, 1999 ý.); „Tebigy gurşawy gowulandyrmak boýunça çäreler hakynda”
(29 noýabr. 1999 ý.); Jebigy gurşawyň ýagdaýyny mundan beýläk-de gowulandyrmak we amatly howa şertlerini döretmek boýunça çäreler hakynda" (10 oktýabr, 2000 ý.)
‘ 7.6. B aşk y gnrşawy goram ak boýunça kanunçylyklary sazlaşdyrm ak
B u iş, b ir ta ra p d a n , m illi k a n u n ç y ly g y h a lk a ra h u k u g y n y ň d ü z g ü n le ri b ile n y la la ş d y rm a g y (e g e r m illi k a n u n ç y ly k d a h a lk a ra h u k u k la ry n y ň a g a ly g y y k ra r e d ilý ä n b o ls a ), b e ý le k i ta ra p d a n b o lsa m illi h u k u k d ü z g ü n le rin i s a z la şd y rm a g y göz ö ň ü n d e tu t- ýar. M e s e lä n iň ik in ji ta ra p y h a k d a a ý d y la n ý a n a ş y k u g u rla r b o ý u n ç a (ýer, suw, te b ig a ty g o raý y ş h u k u k la ry , o la r b ile n b a g la n y şy k ly sa lg y t, y k d y sa d y w e b e ý le k i h u k u k la r) m illi h u k u k d ü z g ü n le rin i s a z la şd y rm a g y aň lad ý ar. Ý u rtd a h e re k e t ed ý än k a n u n la r u m u m an h ä z irk i z a m a n ý a g d a ý y n y g ö z ö ň ü n d e tu tý a r, ý ö n e o la ry ň k ä b irin i k ä m ille ş d irm e k (g ü ý ç le n d irm e k ), b e ý le k ile rin i b o ls a ü ý tg e tm e k g erek . Iň e sa sy zat b o ls a b iz iň k an u n - la ry m y z y T ü rk m e n is ta n ta ra p y n d a n (b e ý le k i d ö w le tle r b ile n b ir h a ta rd a ) g ol ç e k ile n k o n w e n s iý a la ry ň b irn ä ç e s in d e göz öňiinde tu tu la n b io d ü rlü lig i g o rap sa k la m a k b o ý u n ç a h a lk a ra b o rç n a m a la ry b ile n y la la ş d y rm a k g erek d ir. B u a ý d y la n la ry „ T ü rk m e n is ta n y ň
k ä b ir k a n u n ç y ly k d ü z g ü n n a m a la ry n a ü ý tg e ş m e le r w e g o ş u n d y la r g iriz m e k h a k y n d a k y “ k a n u n (1 9 9 9 ) h em ta ssy k la ý a r. T ü rk m e n is ta n y ň B irle ş e n M ille tle r G u ra m a sy n y ň d aşk y g u rşaw b o ý u n ç a k o n w e n s iý a la ry n d a n w e m a k sa tn a m a la ry n d a n g elip ç y k ý a n b o rç n a m a - la ry n y ý e rin e ý e tirm e k b o ý u n ç a m in is trlik le riň w e e d a ra la ry ň iş in i u tg a şd y rm a k ü ç in T ü rk m e n is ta n y ň P re z id e n tin iň P e rm a n y b ile n 1 9 9 9 -n jy ý y ld a p u d a g a ra d ö w le t b a rla g to p a ry d ö re d ild i. 01 işç i to p a rla ry ň işin i u g ru k d y rý a r w e T ü rk m e n is ta n y ň 2 0 0 2 -n ji ý y - ly ň a ý a g y n a ç e n li iş le n ip ta ý ý a rla n ja k d aşk y g u rşa w y g o ra m a k b o ý u n ç a h e re k e tle riň M illi m e ý iln a m a s y n y ta ý ý a rla m a g a g ö z e g ç ilik edýär. B u re s m in a m a te b ig y g u rşa w y g o ra m a k w e o n d a n ý e rlik li p e ý d a la n m a k işin iň d o la n d y ry ly ş y n y g o w u la n d y rm a k b o - ý u n ç a an y k ç ä re le ri g ö z ö ň ü n d e tu tý a n u z a k w a g tla ý y n re sm in a m a d y r. 01 T ü rk m e n is- ta n y ň P re z id e n tin iň „ T ü rk m e n is ta n d a 2 0 1 0 -n jy ý y la ç e n li d ö w ü r a ra ly g y n d a d u rm u ş- y k d y s a d y ö z g e rtm e le riň esa sy u g ry “ („T e b ig y h o w p s u z ly k “ b ö lü m i) M a k sa tn a m a sy n y ň m ö h ü m b ö le g id ir. B u re s m in a m a n y ň ç ä k le rin d e b io d ü rlü lig iň k e m e lm e g i m e se le s i b o - ý u n ç a işçi to p a ry d ö re d ild i.
7.7. H alkara konw ensiýalary we kanunçylyk
Türkm enistan halkara konw ensiýalaryna gatnaşm aga, daşky gurşaw y goram ak boýunça halkara hukugynyň düzgünlerini we ýörelgelerini ýerine ýetirm äge m ydam a uly üns berýär. Türk- m enistanyň M ejlisi ilkinjileriň hatarynda (18 iýun, 1996 ý.) biologik dürlülik hakynda halkara K onw ensiýany tassyklady.
Biodürlülik hakdaky Konwensiýanyň üsti Türkmenistan tarapyndan gol çekilen „Bütindünýä medeni we tebigy mirasy goramak hakda Konwensiýa” (26,09.1994 ý.); „Howply galyndylary ser- hetlerden geçirm ekligi we olary ýok etmeklige gözegçilik hakynda Bazel Konwensiýasy”
(18.06.1996); „Çölleşmäge garşy göreş boýunça konwensiýa” (18.06.1996); „Daşky gurşaw bilen baglanyşykly meseleler boýunça maglumatiardan peýdalanmak, karar çykarmaga jemgyýetçi- iigiň gatnaşmagy we adaiatlylykdan peýdalanmagy hakynda” (30.04.1999) Orhus Konwensiýasy ýaly birnäçe konwensiýalar bilen güýçlendirildi.
T ü rk m e n is ta n te b ig a ty g o ra m a k b o ý u n ç a y la la ş y k la ry ň b irn ä ç e s in e g o l çe k d i w e H o w anyň ü ý tg e m eg i h a k y n d ak y çäk li k on w en siýany , W ena k o n w en siý asy n y h em -d e ozon g a tla g y n y d a rg a d ý a n m a d d a la r b o ý u n ç a M o n re a l b eý an y n y g o ld a ý a n ta ra p h ö k m ü n d e çykyş etdi. 1979-njy ý. R e p e tek g o rag h an a sy b io sfe ra g o rag h an a sy d e re je sin i aldy. B ü tin - d iiný ä m ira s K o m ite tin iň m ü rz e ç ilig in e T ü rk m e n is ta n y ň ü ç san y te b ig y ý a d y g ä rlig in i (S ü n t-H a sa rd a g , B a th y z w e K ö ý te n d a g g o ra g h a n a la ry ) U N E S K O g u ra m a sy n y ň B ü tin - d ü n ý ä m ira s s a n a w la r y n a g ir iz m e k h a k d a k y m e s e lä s e r e tm e k ü ç in r e s m in a m a la r tab şyry ld y.
Sow et S oýuzy d arg am azy n d an öň H azary ň G ü n o rta-G ü n d o g ar k en ary n d a k y H azar g o ra g h a n a sy n y ň m e rk e z i b ö le g i (D e m irg a z y k Ç elek en , T ü rk m en b aşy , B a lh a n w e M i- h a ý lo w sk iý a ý la g la ry ) su w d a ý ü z ý ä n g u şla ry ň ý a şa ý a n ý e ri h ö k m ü n d e R a m sa r k o n w e n - s iý a s y n a la ý y k ly k d a g o ra lý a n h a lk a ra ä h m iý e tli su w ly -b a tg a ly k ý e rle riň S an aw y n a gi-^- riz ilip d i. H ä z irk i d ö w ü rd e b u d e re je iş ý itirild i, seb äb i T u rk m e n is ta n R a m sa r k o n w e n - siý asy n y tassyk lam ad y. H alk ara äh m iý etli su w ly k -b atg aly k ý e rle riň S anaw y H azar gorag- h a n a sy n y ň ý e rle rin i öz iç in e alýar. Şu h a la td a T ü rk m e n ista n la ty n ç a d a n te rjim e e d ilen d e
„ a ra ss a ta g ta ” d iý m eg i a ň la d ý a n „ ta b u la r a s a ” d iý e n h a lk a ra h u k u g y n a la ý y k ly k d a öz- ö z ü n d e n b u h u k u g a eýe çy k y p , ý a -d a o n d an p e ý d a la n y p b iler.
E sa sy ta la p la ry n y ý e rin e ý e tirý ä n d ig in e g a ra m a z d a n , T u rk m e n ista n e n te k ý a b a n y h a ý w a n la ry ň g ö çý än g ö rn ü ş le rin i g o rap sa k la m a k h ak d a k y B o n n k o n w e n s iý a s y n a (1983
90
we
ý .) g ol çek m ed i w e ý a b a n y ö sü m lik le r w e h a ý w a n a t d ü n ý ä s in iň ý itm e k h o w p y ab an ý a n g ö rn ü şlerin iň h alk ara sö w d asy h ak y n d ak y W aşington k o n w esiý asy n a (C IT E S ) goşulm ady.
U m um an, T ürkm enistanda tebigaty goram ak bo ýunça m illi kanunçylygy halkara kon- w ensiýalaryna laýyk etm ek ü çin ahli şertler döredilen.
B iodürlüligi gorap saklam ak we ondan peýdalanm ak b o ýunça bar bolan kanunçylygy, aýratyn hem goralýan ýerler boýunça, ýeterlik derejede ösen hasaplap bolar. 01 ýurduň biodür- lüligini gorap saklam agyň işlenip düzülen hukuk ulgam ydyr.