9.1. D urm uş-ykdysady şertler
T ü rk m e n is ta n a b irn ä ç a a m a tly te b ig y w e d u rm u ş y -y k d y s a d y a ý ra ty n ly k la r m ah - su sd y r: ç ä g in iň g iň b o lm a g y , d u rm u ş z e ru rly g y ü ç in k u w w a ty n y ň az sarp e d iliş in i şe rtle n d irý ä n ý y ly h o w a, k än te b ig y b aý ly k lar, ila ty ň b ilim d e re je sin iň b a şg a ý e rle r b ile n d eň e şd ire n iň d e , ý o k a ry bo lm ag y , d u rm u şy d artg y n ly g y ň w e serh et d aw ala ry n y ň b o lm az - ly g y w e b e ý le k ile r.
Ý ok ard an b u ý ru k b erlip d o lan d y ry lý an şertlerd e T ü rk m en istan y ň y k d y sad y ý eti zäh- m et b ö lü n işig in iň u m u m y so ý u z u lg a m y n a g o şu ly şan d y w e ö n ü m ç ilig iň m o n o p o liý a, çig m al g u rlu şy n a eýedi. Ş onuň n etijesin d e ý erli m ü m k in çilik leriň , içki b aza r ü çin b aý ly k lary ň ö sm eg in e ý e te rlik ü n s b e rilm e ý ä rd i. G a ra şsy z ly k g aza n y lan d an soň h ö k ü m e tiň esasy ta- g a lla la ry h u t şu ý ö re lg e le ri ýeň ip g eçm äg e g ö n ü k d irilip d i, y k d y sa d y ý e tiň w e je m g y ý e tiň d o ly ö z g e rd ilm e g in iň b a rşy n d a T ü rk m en istan a ö n ü m ç ilig iň b ird e n p ese g açm ala ry n y ň , g ird e jile riň a z a lm a g y n y ň ö ň ü n i a lm a k w e iş s iz lig iň d e re je s in i ý o k a ry g a ld y rm a z ly k başartdy.
Sebitdäki beýleki ýurtlar bilen deňeşdireniňde Türkm enistanda ilat köp däl. Zähm ete ukyply ýaşdaky ilatyň üçden birine golaýynyň ýokary we ýörite orta bilim e eýe bolm agy ýurduň häsiýetli alamatydyr, ýagny ýurtda um um an bilim derejesi örän ýokarydyr.
Türkm enistanda tebigy baýlyklar kändir we ol kuw wat göterijileri (tebigy gaz, nebit önüm- le ri, e le k trik k u w w a ty ) d a ş a ry ý u rtla ra satýar. N e b it-g a z p u d a g y n y ň k ä rh a n a la ry n y ň enjamlaşdyrylmagy bilen daşary ýurtlara satylýan çig nebit kem -kem den öz om uny onuň gaýtadan
işle n ilm e g i n e tije sin d e aly n ý an önüm lere (benzin, kerosin, ýaglar, dizel ýangyjy we beýlekiler) beiýär.
Ý urt kuw w atly oba hojalyk m ü m k in ç ilik le r in e e ý e d ir. B u pudakda çynlakaý bazar özgertme- leri başlandy, ýer özgerişligi geçi- rilýär. G araşsyzlyk ýyllary içinde pagtanyň agalygy ýeňilip geçildi, däne öndürm ek ýokary depginler b ile n ö s ý ä r, ý u r d u ň iý m it garaşsy zly g y gazanyldy. Ý erleri suw aiinak üçin suw uň azlyk etme-
Zem zen S' hil taý dan däl-de, san taýdan
100
köpelýän (ekstensiw) oba hojalygyny tebigy çäklendiriji bolm ak bilen onuň mundan beýläk ýokary derejeli (intensiw ) ösüş ýoluna düşm egini höweslendirýär.
Häzirki döwürde Türkm enistanda ulaglar ulgam y we aragatnaşyk ýaýraw y ýeterlik ösendir hem -de ýurduň dem irgazyk-günorta w e gündogar-günbatar ugurlarynyň çatrygynda ýerleşm egi sebit we dünýä bazarlarynyň ulgam yna işjeň gatnaşm aga m üm kinçilik berýär.
Ä g irt u ly b a ý ly k , ak y l w e ö n ü m ç ilik m ü m k in ç ilik le ri ý u rd u ň y k d y s a d y ý e tin i käm illeşdirm ek boýunça düýpgöter özgerişlikleri am ala aşyrm ak, daşary ýurt m aýasyny çek- m ek, dünýä bileleşigine goşulm ak üçin hakyky şertleri hem -de m üm kinçilikleri döredýär. On- dan başga-da bu ýagdaý m illi baýlygy - ýurduň biologik dürlüligini gorap saklam ak w e ýerlikli peýdalanm ak üçin şertler döredýär.
9.2. A dam yň işiniü daşky gurşawa edýän täsiri
Ý urduň ykdysadyýeti tebigy baýlyklardan peýdalanm azdan ösüp bilmeýär. O lary kem el- ýän (m eselem , gazylyp alynýan peýdaly) w e täzeden dikelýän (topraklar, biologik w e beýleki- ler) baýlyklara bölm ek m üm kin. Ý öne nädogry peýdalanylanda, hatda täzeden dikelýän baý- lyklar hem zaýalanyp biler.
Türkm enistanda tehnogen işi öz häsiýeti boýunça birsydyrgyn däldir; oba hojalyk önümçi- ligi oazislerde, senagat esasan şäherleşen ýerleriň çäklerinde jem lenendir. Bu ýagdaýyň oňaýly w e önaýsyz taraplary bardyr. B ir tarapdan, önüm çiligiň çäkli ýerlerde jem lenm egi ýabany te- bigatyň uly m eýdanlaryny el degirm än saklam aga m üm kinçilik berýär, beýleki tarapdan, köpçü- likleýin agram salynm agyna çy daman, ynjyk gurak ekoulgam larynyň w eýran bolm agy mümkin.
Şonuň üçin-de geçiş döw rüniň w ezipesi bar bolan tebigy m üm kinçilikleri aýaw ly saklap, ilkinji döw ürlerde m ineral baýlyklary peýdalanm ak ýoly bilen täzeden dikelýän baýlyklaryň esasynda ýurduň dum ukly ösm egi üçin esas döretm ekden ybaratdyr.
9.3. H alk hojalygynyň biodürlülige täsir edýän pudaklary
Oba hojalygy.:
Soňky ýyllarda esasy ekinleriň w e m aldarçylyk önüm leriniň öndürilişi pul bilen ölçe- lende-de, önüm iň özi babatda-da ep-esli artdy. Şonuň ýaly-da ekerançylyk üçin saip edilýän
suw uň m ukdary takm ynan 10% aşaklady. M unuň özi oňaýly ýagdaýdyr Y kdysady sebäplere görä agrohim ikatlary (dökünler, haşal otlaryň garşysyna ulanylýan maddalar, zyýanly mör-möjek- leriň garşysyna ulanylýan awuly m addalar we ş.m.) sarp etmegiň has azalandygyny belläp geçm ek gerek. Zeýkeş suw laryny peýdalanm ak m eselesi kem -kem den çözülýär.
N ebit-gaz pudagy.
Soňky ýyllaryň içinde nebit gazyp alm agyň m öçberleri göz-görtele artdy. Ö zem bu ýag- daý täze m eýdanlary işe girizm egiň hasabyna däl-de, köne nebit ýataklarynyň öndürijililigini artdyrm ak arkaly ýüze çykdy. H azaryň kenar ýakalaryndaky ýalpak ýerleriň (şelf) özleşdirilm egi öndebaryjy daşary ýurt tehnologiýasyny peýdalanm ak esasynda, how lukm an, nebitiň deňze dökülm eginiň m üm kindigini nazara alyp w e şeýle ýagdaýyň öňüni alm ak üçin degişli çäreler görlüp, am ala aşyrylýar. Şol bir w agtyň özünde Türkm enistanyň daşary ýurtlara satýan haryt- larynyň arasynda çig nebit däl-de, ony çuňňur gaýtadan işlem ek netijesinde alnan önüm jer uly ähm iýete eýe bolýarlar. Olaryň bahasynyň ýokary bolm agy diňe bir Türkm enistanyň nebit gazyp alm akdan gelýän girdejisini artdyrm an, eýsem, nebitiň dökülm eginiň öňüni alm akda ulag gul- luklarynyň jogapkärçiligini we m addy gyzyklanm asyny artdyrýar. N ebit-gaz kärhanalarynyň işi netijesinde ýüze çykýan zyýanly m addalar azalýar. Gynansak-da, nebit gazyp alm akda ulanyl- ýan ugurdaş suwlaryň m eselesi çözülenok. 01 bolsa daşky gurşaw yň hapalanm agynyň w e nebit hem-de gaz gazyp alýan kärhanalaryň golaýynda guşlaryň gyrylmagynyň esasy sebäpleriniň biridir.
H im iýa senagatynyň ösüşi aragatnaşyklaryň bozulm agy, şonuň ýaly-da him iýa önümle- rine, hususan-da dökünlere, bolan um um y islegiň pese gaçm agy bilen çäklendirilýär. Şol bir w agtyň özünde-de pudagyň m üm kinçilikleri, onuň m aýa goýum laryny özüne çekm äge bolan ukyby ýokary bolm agynda galýar. Mary, Türkm enabat, Tejen şäherlerinde am miak, karbam id öndürýän kärhanalary, Büzmeýin şäherinde kagyz öndürýän kombinaty, G owurdakda kalsinirlenen soda öndürýän kärhanany, üç sany ýod öndürýän kärhanany w e beýlekileri g u nn ak göz öňünde tutulýar. B u önüm ler dünýä bazarynda islegden peýdalanýarlar, ýurtda bolsa zerur bolan ökde hünärli işgärler, tejribe we önümçilige hyzm at edýän pudaklar bar. Şunuň bilen baglylykda, hereket edýän kärhanalar täzeden enjam laşdyrylanda hem, täzeleriniň taslam asy taýýarlananda hem te
bigaty goram ak taraplaryna uly üns berm ek gerek.
Biobaýlyklary gös-göni peýdalanm ak bilen baglanyşykly pudaklar (balykçylyk, aw çylyk hojalygy w e deri, bagana taýýarlam ak, derm anlyk ösüm likleri ýygnam ak w e beýlekiler) häzirki döwürde biodürlülige az möçberde täsir edýärler. Biobaýlyklardan bikanun peýdalanm agyň (bika- nun aw aw lam ak we beýlekiler) ýaýraw ynyň has how pludygyny boýun alm ak gerek.
9.4. Biodürlülige salynýan esasy howplar
B iodürlüligiň kem elm eginiň has um um y sebäbi göm üşleriň ýaşaýan ýerleriniň sanynyň azalmagydyr. Türkm enistanda adam lar tarapyndan gow şak özleşdirilen ýerler ösüm likler we haýw anat dünýäsiniň dürli w ekilleri üçin tebigy ýaşaýyş ýerleri bolup hyzm at edýär.
H a p a la n m a bölekleýin derejede-de, sebit derejesinde-de biodürlüligiň kem elm egine getirýär. U glew odorodlary gazyp alm ak we gaýtadan işlem ek, him iýa senagaty, oba hojalygy, kuw w at, ulag, durm uşy galyndylar hapalanm agyň esasy çeşmeleridir. A ýratyn-da nebiti gazyp almak, gaýtadan işlem ek we daşam ak bilen baglanyşykly hapalanm alar howpludyr. D ünýä bb- ýunça her m illion tonna nebitiň 131,4 tonnasy ýitirilýär. O ndan başga-da uly pajygalaryň how py m ydam a saklanýar. Şeýle ýagdaý ýüze çykanda, hapalanm alaryň ýaýraw y has hem artýar. Şonuň ýaly-da H azaryň suw üstüniň nebit bilen hapalanm agy serhetara meselesidir. Bu bolsa halkara derejesinde gaýragoýulm asyz çäreleriň görülm egini talap edýär.
K eseki g ö rn ü şler öňler T ürkm enistanyň biodürlüligine ullakan how p salýar diýip hasap edilenokdy. Ý öne bu günki gün bu ýagdaý doly derejede özüni görkezýär. H ususan-da türkm en kenarlarynyň golaýynda iň bir how ply göm üş bolan M nem iopsis leidyi peýda boldy.
Gynansak-102
da, keseki göm üşler bilen göreşm egiň ýollary iş ýüzünde işlenip taýýarlanylanok, bar bolan gözegçilik ulgam y bolsa olaryň ýurduň çäklerine aralaşm aklarynyň öňüni alyp bilmeýär. Häzirki döw re çenli keseki göm üşleriň aralaşm ak m eselesi olaryň biodürlülige edýän täsiri nukdaý- nazaryndan däl-de, diňe oba hojalygyna edýän täsirleri nukdaýnazaryndan öw renilip gelindi.
Ç akdanaşa ulanylm agy. B iologik baýlyklaryň çakdanaşa köp ulanylm agy hem biodür- lüligi saklam agyň çynlakaý m eselelerine degişlidir. Türkm enistanda bar bolan kanunçylyk we kadalaşdyryş esaslary hakykatda biologik baýlyklardan çakdanaşa peýdalanm agy gadagan edýär.
Beýle etm ek diňe bikanun hereketleriň (bikanun aw awlam ak, odun taýýarlam ak we ş.m.) n e
tijesinde mürnkin bolýar. Bu bolsa tebigaty goraýyş guram alarynyň işini güýçlendirm egiň zerur- dygyny görkezýär. B u m esele hem serhetara häsiýetine eýedir, hususan hem H azaryň Türkm en- istana degişli böleginiň biodürlüligi deňziň dem irgazyk böleginde w e W olganyň hem -de U ralyň deňze guýýan ýerlerinde gyzylbalygyň çakdanaşa bikanun tutulm agyndan ejir çekýär.
9.5. B iodürlüligiň ýitgileriniň goşm aça sebäpleri Janly tebigatyň ol ýa-da beýleki
gömüşiniň sanynyň (aýratyn hem dar çäk- lerd e ý aşaý an g ö rn ü şleriň ) azalm ag y adam laryň alyp barýan işleriniň az muk- darda täsirin iň ýetýän ý erlerin d e hem b o lu p geçdi (m eselem , H o w d an ý oly täzeden gurlanda etionemanyň (Aethione- та), U luşor şorlugyna zeýkeş suwlary- nyň akdyrylm agy netijesinde tegmilli pat- m anyňpopulýasiýalary azaldy. Şeýle ýag- daýlaryň ählisinde taslam açylaryň w e işi ý e r in e ý e t i r i j i l e r i ň a d y a g z a la n görn üşleriň bardy g y nd an b ih ab ar bol- m aklary esasy m esele bolup durýardy.
Diýmek, daşky gurşaw a edilýän täsir kes- gitlenen wagtynda meýilnamalaşdyrylýän iş le r iň n e tije l e r in i ň h a s ji k m e - j ik derňelm egi, geografik habarlar ulgam y- nyň işläp taýýarlanm agy, ýurduň biodür-
lüliginiň gymmaty hakdaky habarlaryň giňden ýaýradylmagy, tebigaty goramak biliminiň berlişiniň
^güýçlendirilmegi zerurdyr.
9.6. B iodürlüligi gorap saklam agyň kynçylyklary
Tebigaty goram ak işinde belli bir üstünlikleriň gazanylýandygyna garam azdan, Türkm e- n ista n d a b io lo g ik d ü rlü lig i gorap sak lam ak m e se le sin iň çö zg ü d i u ly k y n ç y ly k la r b ilen baglanyşyklydyr. O lary ýeňip geçm eklik ýagdaýy ep-esli gowulandyrardy. Tebigatdan peýdala- nylanda biodürlüligiň durnukly ösüşiň esasydygyna ýeterlik düşünilm eýär. H ususan-da jan ly tebigaty gorap saklam agyň m eseleleri ykdysadyýeti ösdürm egiň köpýyllyk m eýilnam alaryna gi- rizilm edi. H äzire çenli tebigy baýlyklaryň ykdysady ähm iýetini kesgitlem egiň ýollary işlenip taýýarlanm ady w e işe omaşdyrylmady. B u bolsa olaryň gözden salynm agyna getirýär. H ojalygy ýöretm egiň sowet ýollary öňki Soýuzyň bim äçe sebitlerinde ösüm likler w e haýw anat dünýäsiniň toplum larynyň duýarlykly bozulm agyna getirdi. Köp göm üşler çykgynsyz ýagdaýa düşdi we olar Türkm enistanyň G yzyl kitabyna (1999) girizildi.
G ö m üşleriň dürlüligine abanýan esasy how plaryň arasynda olaryň ýaşaýan ýerleriniň ý ok edilm egi w e bozulm agy, haýw anlaryň w e ösüm likleriň tebigy görnüşleriniň çakdanaşa ulanylm agy, şeýle-de keseki how ply görnüşleriň ornaşdyrylm agy ýaly how plar has hem göze ilýär. A dam yň täsiri netijesinde esasy gö m ü şleriň sanynyň gös-göni azalm agy göze ilýär. B u b o lsa tebigatdan görnüşiň tötänleýin ýitm eginiň ýolberilm esiz ýokary m üm kinçiligine şert döredýär.
Tebigaty goram ak işinde hem geçirilýän işleriň netij eliligini peseldýän birnäçe ýag- daýlar bar.
Türkm enistanyň ýörite goralýan tebigy çäkleriniň ulgam y ilkinji nobatda ýerleriň we çäk- leriň bar bolşunda saklanm agyna gönükdirilendir. Şol bir w agtda hem gorag, m edeni aň-düşünje beriş w e rekreasiýa w ezipelerini utgaşdyrm aga m üm kinçilik berýän, daşary ýurt tejribesinde kabul edilen bim äçe toparlar (kategoriýalar) onda ýokdur. M eselem , onda „m illi park“ topary ýokdur we degişli tipli düzgünnam alar işlenip taýýarlanan däldir. Türkm enistanyň ýörite 'goral- ýan ýerlerini gök ýodajyklar ulgam y bilen birleşdirm ek ýoly bilen az zat sarp edip, tebigaty goram akda uly netije gazanyp bolar. H äzirki döw ürde bu w ezipäni ýörite gorag astyna alyn- m adyk derýalaryň jülgeleri, deňziň kenar ýakalary, agaç we gyrym sy tokaýlyklar w e ýer üsti göm üşiniň (landşaft) gorag häsiýetine eýe bolan beýleki bölekleri ýerine ýetirýärler. G oralýan zolaklaryň w e olara ýanaşýan ýerleriň özara täsirleri, haýw anlaryň göçüp-gonýan w e köpelýän döw ründe işleriň belli b ir göm üşlerini çäklendirm ek boýunça kada-hukuk esasy ýeterlik käm il däl.
B io d ü rliilig i gorap sak lam ak u g ru n d an işle m ek ü ç in h ü n ä rm e n le ri ta ý ý a rla m a k u l
gam y şu günüň talap laryn a w e şol u lgam yň öňünde duran m eselelerine jo g a p berip bilm eýär.
G oragh an alaryň y lm y b ö lü m lerin iň işg ärlerin iň sanynyň k em eld ilm eg i (bary -ý og y 22 işgär) g ö z e g ç ilig iň (m o n ito rin g ) h ilin iň p eselm eg in e g etird i, o la ry ň (k an u n d a b e lle n ile n ) y lm y - b arla g g u ram alary h ö k m ün däk i äh m iý etin i p eseltd i. O ndan b aşg a-d a g o rag h an a lary ň m ad- d y -te h n ik i b a z a sy n y ň g o w şa k b o lm a g y (u la g la ry ň w e a ra g a tn a ş y g y ň h ä z irk i zam an se rişd e le rin iň ý e tm e z ç ilig i) h a b a rla ry ň ak y m y n y u lg a m laşd y rm a g y w e m a g lu m a tla ry öz w agtyn d a alyşm agy kynlaşdyrýar. G özeg çilig iň h iline b io d ü rlü lig iň ylm y taý d an esaslandy- ry la n g y m m at b o lm a d y k w e y g ty b a rly in d ik a to rla ry ň b o lm azly g y n y ň h em tä sirin i ý e tir- ý ä n d ig in i b elläp g eçm ek gerek. Ş onuň ý a ly -d a ila ta te b ig a ty g o ram ak b o ý u n ça aň -d ü şü n je b erm e k işin i g o w u lan d y rm a k gerek.
Şeýlelik bilen, Türkm enistandaky ýörite goralýan ýerleriň hereket edýän ýaýraw y şu günki günde ähli biogeografik sebitleri öz içine ýeterlik derejede alm asa-da, bu m esele kesgitleýji ähm iýete eýe däldir. G eljek döw ürde hojalyk işiniň dürli göm üşlerine eýe bolan biri-biriniň üstüni doldurýan goragly ýerleriň territorial utgaşm asy hökm ünde bitew i köp w ezipeli ulgam y döretm ek has möhümdir.
9.7. Biodürlüligl gorap saklam agyň häzirki zam an m üm kinçilikleri.
Türkm enistanyň özbaşdaklygyny yglan etmegi, onuň dünýä ykdysadyýetine goşulyşmagy halkyň hal-ýagdaýyny ýokarlandyrm ak we tebigaty goram agyň m eselelerini çözm ek üçin kuw - w atly itergi boldy. D aşky gurşaw y goram aga indi ykdysady özgertm eleriň aýrylm az bölegi h ö k -^
m ünde garalýar. D öw letiň durm uşy w e ykdysady syýasaty önüm çiligiň w e daşky gurşaw yň sazlaşygyny gazanm ak hem -de ýurduň öňünde durýan tebigaty goram ak m eseleleriniň ähli çylşyrym lylygyna akyl ý etin n ek ýörelgelerine esaslanýar. U m um an, göm üşleriň dürlüliginiň um um y ýagdaýyny şertleýin gow y hasaplam ak müm kin; ýurduň ähli ýer üsti göm üşleriň zolak- larynyň, arassa suw lardaky we deňiz suw laryndaky ekoulgam laryň ösüm likler w e haýw anat dünýäsiniň has iri w ekilleri saklanyp galdy.
104
H äzirki döw ürde raýatlaryň tebigaty goram ak taýdan how psuzlygy ýurduň Esasy K a
nuny tarapyndan kepillendirilýär. Tebigaty goraýyş kanunçylygy tebigy baýlyklardan ýerlikli peýdalanm agyň um um y kabul edilen ýörelgelerine esaslanýar. Esasy K anuna laýyklykda, ýer, suw, ýabany haýwanlar, ösüm likler w e beýleki tebigy baýlyklar m illi baýlygyň bir bölegi hasap edilýär we döw let tarapyndan goralýar. Türkm enistan tebigaty goram ak boýunça esasy konw en- siýalaryň ählisine goşuldy w e olary ýerine ýetirm ek boýunça işleri alyp barýar.
Beýleki ugurlar bilen birlikde ýörite goralýan ýerleriň ulgam yny öz içine alýan tebigaty goraýyş kanunçylygy we tebigaty goram aga hyzm at edýän pudaklaryň iş düzgüni işlenip taýýar- lanyldy. Türkm enistanyň ýörite goralýan ýerleriniň m eýdany döw letiň tutýan um um y meýdany- nyň 4,2% -ne barabardyr. B u görkeziji sebitiň beýleki ýurtlaryndakydan esli ýokarydyr. Türk- m enistanyň ýörite goralýan ýerleriniň ulgam y biogeografik etraplary öz içine alyş derejesi bo- ýunça G DA -nyň ýurtlaryndakydan has ýokarydyr. Bu iistünlik tebigaty goraýyş ylm ynyň ýokary akyl m üm kinçilikleri bilen berkidilýär. Täze durm uşy-ykdysady şertlerde tebigy goraghanalaryň goralyşynyň netij eliligini ýokarlandyrm ak üçin esasy ugurlary kesgitlem ek we olaryň ylm y-bar- lag işleri hakda täze düzgünnam anyň girizilm egini üpjün etm ek zerurdyr. Tebigatyň ösüşiniň we jem gyýetiň ösüşiniň kanunlaryny dogry bilm eklige esaslanyp, adam yň w e tebigatyň özara peý- daly täsirini guram ak üçin, goraghanalaryň ählisiniň işini ulgam ly tebigaty goraýyş gözegçiligi- ne yzygiderli geçirm egi üpjün etm ek gerek. Şeýle edilm egi göm üş we ekoulgam dürlüliginiň, tebigy hadysalaryň gözegçiliginiň hem -de adamyň işi bilen baglanyşykly özgerişlikleriň derejesini ýokarlandyrm aga m üm kinçilik berer. U lgam ly ekologik gözegçilik sebitiň ykdysady dum ukly- lygyny düzgünleşdirm egiň anyk guralydyr.
Türkm enistanyň höküm eti tebigaty goram ak işine ep-esli serişdeleri goýberýär. D urm uşy m aksatnam alara gönükdirilýän pul serişdeleri biodürlüligi saklam ak işinde uly ähm iýete eýe- dir (meselem, ilatly nokatlaryň gazlaşdyrylmagy, tokaýlaryň goralyp saklanylm agyna we täzeden dikelmegine ýardam berýär). H alkara guram alary w e institutlary (BM G -niň ÖM -i, UNEP, Biitin- dünýä gaznasy w e beýlekiler) bilen özara düşünişm ek döw letiň bu ugurdaky tagallalarynyň daşky m aýa goýum lary bilen berkidilm egine bil baglam aga m üm kinçilik berýär. T ürkm enis- tanyň ilatynyň esasy bölegi tebigaty goram agyň m öhüm ligine oňat düşünýär w e tebigaty gora
m ak boýunça teklipleriň hem -de çäreleriň am ala aşyrylm agyna işjeň gatnaşýar. Y urtda ýaşaýan h alklaryň däp bolup gelýän dünýägaraýyşlary bu işde u ly ähm iýete eýedir. Jem gyýetçilik guram alary döw let guram alarynyň, ilatyň w e halkara tebigaty goraýyş jem g y ý etin iň arasyn- daky baglaýjy ülüşdir.
(kesgitlem e we gözegçilik; in-situ we ex-situ gorap saklam ak; biologik dürlüligiň böleklerini dum ukly peydalanm ak; barlaglar we işgärleriň taýýarlanm agy; aň-bilim berm ek we jem gyýetiň habarlylygyny ýokarlandyrm ak; m aglum atlary alyş-çalyş etmek; ylm y-tehniki hyzm atdaşlyk we beýlekiler) Türkm enistanda, m eselem , bitew i habarlar giňişligini döretm ek ýaly indi edilmeli işler bar. K anunlary konw ensiýanyň m addalary bilen sazlaşdyrm ak boýunça işi dow am etm ek zem r bolup durýar.