Ý aşaýyş ýerleriniň ýaram azlaşm agy we ýok bolm agy

Ý erleriň senagat w e oba hojalygy tarapyndan özleşdirilm egi netijesinde ösüm likleriň we haýw anlaryň dürli göm üşleriniň ýaşaýyş ýerleriniň azalm agy [32] biodürlüligiň kem elm eginiň iň uly sebäpleriniň biridir. Beýleki how plardan: hapalanm a, keseki göm üşleriň aralaşmagy, çak- dan aşa köp sarp edilme (bikanun agaçlaryň çapylmagy, bikanun aw aw lam ak, çakdan aşa m al bakylm agy) bellem ek bolar. Biodürlülige belli b ir derejede tebigy hadysalar hem zyýan ýetirýär (hususan hem how anyň üýtgem egi, deňiz derejesiniň dum uksyzlygy, tebigy betbagtlyklar).

8.1. Ý aşaýyş ýerleriniň ýaram azlaşm agy we ýok bolm agy

Y aşalýan ýerleriü azalm agy (gysyp çykam ia) adam lar tarapyndan (tarp ýerleriň sürülme- gi, tebigatda suw düzgüniniň bozulm agy, aýry-aýry ýerlerde m allaryň köp bakylmagy, uly we gyrym sy agaçlaryň çapylmagy, ýollaryň çekilm egi, m agdan gazuw işleri), şonuň ýaly-da tebigy sebäplere görä (deňiz derejesinin ýokary galmagy, how anyň üýtgem egi w e ş.m.) bolup geçýär.

Tebigatyň täsiri bolan halatynda belli b ir ýerde ýaşaýan topary (populýasiýany) gorap saklam ak üçin, adam lar tarapyndan golaýdaky ýerleriň nähili derejede özleşdirilenligi m öhüm dir (sur.8.1.).

E kerançylyk gadym zam anlardan bäri derýa ýakalarynda ösdürilip gelnipdir. Bu bolsa tebigata adam tarapyndan ýetýän zyýan bes edilende, ýaňadan özünden örňäp gitm äge ukyply bolsa hem, tokaýlaryň A m yderýa w e M urgap derýasynyň, olaryň goşantlarynyň w e beýleki kiçi derýajyklaryň boýlarynda ep-esli azalm agyna getiripdir. H aýw anlaryň birtopar göm üşini dikelt- m eklik bolsa (ylaýta-da iri haýwanlary) has-da haýal barýar. Türkm enistanda derýa ýakalaryndaky tokaýlaryň saklanyp galan uly bölegi bu gün gorag astyna alyndy. Em m a ozal bu ýerde ýaşan gaplaň we m urgap daşdeşeni (XX asyryň birinji ýarym ynda) hem işelik ýok boldy, oňurgasyz haýw anlaryň göm üşleriniň düzüm i garyplaşdy. Sugunlaiyň sanyny dikeltm ek işi örän kynçylyk bilen amala aşyrylýar. Ekin meýdanlarynyň giňeldilmegi ýerleriň tebigy görküniň (landşaft) bitewi- ligine öz täsirini ýetirýär.

G urak T ürkm enistanda kä halatda suw ýetm ezçiligi sebäpli tarp ýerleriň özleşdirilişinde bökdençlik bolýandygyna garam azdan, tygşytsyz suw aiyşlar netijesinde ýeriň şorlaşm asy meý- danlaryň tebigy gorküne ýaram az täsir edýär, ýerleriň hasyllylygyny peseldýär. Turk m enistan- daky köp sanly çöl ekoulgam laryny nazara alyp, olaryň garşysyna how puň uly däldigini belle­

m ek bilen, käbir seýrek duşýan we diňe çäkli ýerde bolýan (endemik) göm üşleriň (ýa-da toparyň) ýok bolm agynyň m üm kindigini hem boýun alm ak gerek.

K öpetdagyň etegindäki zolakda aýratyn ýagdaý em ele geldi. Bu ýer ekerançylyk bilen m eşgullanýan etraplaiyň esasylarynyň biridir. Bu ýerde häzirki w agtda gurluşyk m ateriallarynyň önümçiliginde ulanylýan ähli mineral baýlyklaryň ýarysyndan gowragyna amal edilýär. Şunlukda, gazyp alm ak işleri köp m eýdany tutýan m ineral çig m al çeşm elerini (meselem: iri çäge hem gum

92

garyndysyny, çägeli m ele toprak) agtaryş işlerini geçirm eklik w e ulanm aklyk bu ýerde esasy w ezipä öwrüldi.

K öpetdagyň etegindäki düzlük (ini 10 km -den 50 km çenli, boýy - 600 km ) iki sany ýerüsti göm üşiniň (landşaft), ýagny dagyň we gum uň sepgidinde ýerleşýär. Bu M erkezi A ziýada (ýer, suw) baýlyklary, aýratyn hem biologik dürlüligi bilen adam laryň ýaşaýşy üçin am atly şertleri bolan uly suw aiym ly ýerleriň biridir. B eýle biodürlülik seýrek duş gelýär. Bu zatlaryň hem m esi diňe bir sebitiň däl, bütin ýurduň durmuş-ykdysady şertlerine oňaýly täsir edýär. Geografik ýerleşişi w e tebigy aýratynlyklary bilen dag etek düzlügi özüniň 131,1 m üň km 2 (ýurduň tutuş m eýdany- nyň 26,9% -i) bilen ýurduň ilaty üçin senagatyň we oba hojalygynyň köp pudaklarynyň ösmegi, durm uş taýdan önüm çilige hyzm at edýän hojalyk pudaklarynyň toplum ynyň ýerleşdirilm egi, şonuň ýaly-da ýerasty baýlyklary gazyp alm ak üçin uly m öçberli esas bolup hyzm at eder. Bu, öňi bilen, beýleki sebitler bilen deňeşdirilende, ilatynyň sany has ýokary depginde ösýän w e Türk- m enistanyň gür ilatly böleginiň biridir.

Sebitiň barlag geçirilen ýerlerinde gazylyp alynýan baýlyklaiy çykarýan we gaýtadan işläp bejerýän 40-dan gow rak kärhanalar w e kom binatlar ýerleşýär.

Gurluşyk senagatynyň öndüiýän önümleriniň um um y m ukdaiyny alanyňda, sebitiň paýyna 100% sem ent önümi, asbestden edilen m ateriallar we penjirä goýulýan aýnalar, 70% - m agdan däl materiallar, 65% - keram zit, 60% - gum am a dem ir-beton önümleri, 50% -den gow rak hek (izwest), 40% diw ar m ateriallary düşýär. B aşgaça aýdanyňda, sebit gazylyp alynýan m ineral çig m alyň we Türkm enistanyň gurluşyk senagaty üçin dürli önüm leri öndürýän esasy zolak bolup durýar.

Türkm enistanyň suw arym ly ekerançylyk işleriniň geljekki ösüşleri, belli bir derejede, K öpetdagyň etegindäki düzlük bilen baglydyr. Ý urduň ähli ekin m eýdanynyň 29,5% -i şu ýerde jem lenendir. Em m a sebitiň tebigy aýratynlyklary bilen baglylykda bu m eýdanlaryň ep-esli böle-

gi zaýalanandyr.

deiuirýollar - esasy foliar

- suw öitügi - detýalar - akabalar

- suwatylýaa - az-ketn ýatamazlaşaa

aralyk ýaramazlaşaB - güfçB ýaramazlaşa»

Pefdalanylmafan ýerler:

- iiijiio çägeiffler Щ Ц takyilar gjgjjg

-- çol--od meýdanlaiy 1 1 - az-кеш ýaramazlaşaii

- aialyk ýaramariaşaK - dag-öri aieýdailary

! 3 - az-kem ýiiamadaşaB

süýşgünler şoriuMar

Güfçli ^агзтайадав ferler:

- taşlaady suwlaiyä basaa ýeileii

D aglyk ýerlerde ýabany we öý haýw anlary öri m eýdanlary, aýratyn hem güzer ugrunda bäsleşýärler. D ow am ly guraklyk şertlerinde öý haýw anlarynyň sanynyň berk sazlanyşygyny ta- lap edýär.

8.2. H apalanm a

Türkm enistanyň hojalygynyň gurluşy örän özboluşlydyr. Bu ýerde uly m aşyn gurluşyk ýa-da dem ir önüm leri ýok; uglew odorod gazyp alm ak we gaýtadan işlemek, gurluşyk m aterial- larynyň önüm çiligi, kuw w at we oba hojalygy ykdysadyýetiň esasyny düzýär. Ý urduň ilatynyň köpüsi uly şäherlerde jem lenendir, m unuň netijesi bolsa m eýdany boýunça ep-esli „boş ýatan”

ýerleriň barlygydyr. B u aýratynlygy hapalanm anyň toplanm ak we aýrylm ak häsiýeti hem kesgit- leýär.

U glew odorodyň gazylyp alynm agy we gaýtadan işlenmegi, him iki senagat, oba hojalygy, kuw w at, ulaglar, durm uşy zyňyndylar zaýalanm anyň esasy çeşmeleridir. B u m eselä has m öhüm nukdaýnazardan çem eleşm ek gerek.

N ebit gazyp alýan esasy sebit G ünbatar Türkm enistandyr. Onuň deňiz böleginden hem, gury ýerinden hem nebit gazylyp alynýar. D aşky gurşaw yň hapalanm agy esasan gazuw gözleg işleri w e şolar bilen baglanyşykly oňaýsyz täsirler sebäpli bolup geçýär. N ebiti gazyp alm agyň w e daşam agyň zyýanly täsiri azrak. H azaryň deňiz biotasy belli bir derejede uglew odorodlaryň köp bolm agyna uýgunlaşandyr, sebäbi deňizde olaryň tebigy çeşm eleri (palçykly w ulkanlar we beýlekiler) bar.

Golaý geljekde „Dragon Oýl” kompaniýasy Hazar deňzinde nebit gazyp almagy kämilleşdirmegi we onuň kuwwatlylygyny artdyrmagy göz öňünde tutýar. Umumy alnan her million tonna nebitiň 131,4 tonnasy ýitirilýär. Çelekeniň kenarlaryndan gazylyp alynýan nebitiň mukdaiyny köpeldip, 4 million tonna ýetirmek göz öňünde tutulýandygyny nazara alyp, her ýylda 5 0 0 1. çig nebitiň deňze dökülmegine garaşyp bolar. Tutuş Günbatar Turkmenistan boýunça deňze dökülen nebitiň muk- dary 5000 t. ýetip biler. Nebiti gazyp almagy kämilleşdirmegi meýilnamalaşdyryp, „Dragon Oýl”

Türkmenistanda ilkinji bolup, jemgyýetçilik guramalarynyň we ýerli adamlaryň gatnaşmagynda tebigaty goraýyş meseleleri boýunça diňlemeler geçirdi.

N eb itiň özü n den b aşga ý eterlik üns b erilm eý än ugurdaş suw lar hem teb ig at ü çin zy- ý an ly zatdyr. N e b it w e suw b iri-b irin d en bö lü n ip aýry lan d an soň suw b u g ard y jy k ö lçelere - te b ig y p eslik lere (tak y rlara w e şorluklara, seýrek ý ag d aý lard a d ep eleriň arasyn d aky p eslik- lere) akdyrylýar. U gurdaş suw laryň ý o k ary derejed e m in eral du zlara b aý d y k lary üçin (100 w e ondan hem kän g/1), bugarm agyň ýerine olar ýuw aş-ýuw aşdan topraga siňip, soňra ýerasty suw lary ň ak y m y na düşüp gidýärler. B u suw lar neb itiň , ag y r m etallary ň w e b eý lek ileriň galy n d y lary n y özlerin d e saklaýarlar. K öplenç şu lar ýaly „h o w d an lard a” g u şlar h eläk bol- ýarlar. G eçm işde köp ta k y rlar h äzirk i döw ürde köp k ilo m etr u zy n ly k d ak y suw g eçirijiler arkaly suw eltilý än ý erleriň ilaty ta rap y n d an suw ý y g n am ak ü çin u lan y ly p d y r (m ysal üçin, H azar şäh erindäki şunuň ýaly tak y r aýry -aýry m ö w süm lerd e 10000-e çenli adam y w e öý haý w an lary n y suw b ilen ü pjün edipdir. H äzirki döw ürde ol n eb it w e ug urdaş suw lar b ilen hapalany pd yr). S uw uk galy n d y lar hak y n d a aý d ylanda bolsa, olaryň köp m u kd ary n eb it we gaz gazylyp alnanda em ele gelm ek den b aşg a-d a ý o d w e b rom gazylyp alnanda h em dö reýär (köplenç agyr w e rad io ak tiw m etallary ň, b itu m lary ň w e b eý lek ile riň g ary n dy sy ny özünde je m leý ä n ý o kary derejede duzly suw lar).

94

Häzirki döwürde nebit dökülende ýüze çykýan adatdan daşary ýagdaýlaryň öňüni almagyň m illi m eýilnam asy eýýäm işlenip taýýarlanyldy (21/08/2001 ý.). Ý öne ad am b ilen baglanyşykly bim äçe ýagdaýlar hem bar: degişli guram alaryň uly pajygalara taýýar bolm azlyklary, gös-göni hapalanm any ýok etm äge gönükdirilen taslam alaryň (ilaty okatm aga gönükdirilen barlag häsi- ýetli taslam alaryň örän köp w agtynda) ýetm ezçiligi.

8.2.2. Peýdaly gaty baýlyklar gazylyp alnanda, tebigatyň hapalanm agy

Türkm enistanda m agdan gazyp alyjy senagat esasan gurluşyk çig m alyny öndürm äge gönükdirilendir. H im iýa senagaty w e kükürdi, duzlary, ýod-brom ly suwuklyklary, beýlekileri gazyp alýan degişli kärhanalar az derejede ösendir.

Y urtda birnäçe m agdan gazyp alyjy kärhana bar. O lar işlän w agtynda galyndylaryň köp mukdary emele gelýär. Esasan-da Gowurdagyň kükürt kärhanasy (kükürdiň üsti açylanda, döreýän depeler, baýlaşdynnagyň galyndylary), Türkm enbaşynyň m agdan gazyp alýan kärhanasy (dag jynsy bölünendäki ownuklar), Türkm enbaşynyň gurluşyk çig mallary kombinaty (daşlar kesilende galýan galyndylar), B üzm eýiniň gurluşyk çig m allar birleşigi (A rçabil jülgesindäki gurluşyk daşy (but) w e çagyl öndürilýän hendekdäki galyndylar we beýlekiler) köp gaty galyndylaryň dörem egine sebäp bolýarlar.

Şeýle-de bolsa, häzirki döw re çenli Türkm enistanda galyndylary (senagat w e durm uşy galyndylar) hasaba alm agyň ulgam y döredilenok. Esasan, goşm aça çig m al hökm ünde ulanylyp bilinjek senagat galyndylary hasaba alynýar.

Türkm enistanyň çäginde olaryň m ukdary ilkinji ýüz m üň tonnalar bilen ölçelýär. Bu san- lar diňe bir G owurdagyň kükiirt kärhanasynyň döreden galyndylarynyň gerimi bilen deňeşdirerden hem kiçidir.

Gowurdagyň kükürt kärhanasynda işler togtadylan bolsa hem, ol galyndylar boýunça öňdeligi saklap gelýär. Bu ýerde 350 million tonna galyndy (üsti açylan ýerleriň, magdanlaryň duňderilen gatlaklary we baýlaşdyrmagyň galyndylary) bar. Häzir düňderilen gatlaklar tutýan ýerler amatsyz hasaplanyp, diňe ýerli ilat tarapyndan öri meýdanlary hökmünde ulanylypdyr. Köp ýerlerdäki düň- deriien gatlaklar we çukurlar Gowurdak belentliginiň adaty görnüşini çalşyrdylar. Gaiyp magdan- laryň we baýlaşdyrmagyň galyndylarynyň 3,5 million tonnasy has-da ynjalykdan gaçyrýar (kükürdiň möçberi degişlilikde 12 we 3,5%).

8.2.3. Oba hojalygynda tebigatyň hapalanm agy

B u ýerde iki sany m öhüm zady görkezm ek bolar: şorlanm a we aw uly him ikatlar (pestisid- ler). Şorlanm a ilkinji nobatda oba hojalygynyň özüne how p salýar (ýerleriň hasyllylygynyň kem elm egi, hatda olaryň hasyl berm egi düýbünden bes edýänleri hem bar). O ndan başga-da bu hadysa täze ýerleri özleşdirm ek zerurlygyny döredýär, bu bolsa öz gezeginde ýabany tebigatyň m eýdanyny kemeldýär.

T opragyň aw uly h im ik atlar b ilen hap alanm ag y h as-d a çy lşy ry m ly m eseledir. Ý ere edilý än h y zm atyň d erejesin iň pes w ag ty n d a zyýan b erijilere w e haşal o tlara garşy göreşm ek ü çin aw uly h im ik atlary ň giňden p eý d alan y lm ag y olaryň top rakd a w e zeýkeşleriň suw laryn- da to p lan m ag y n a getirýär. Ş eýlelik b ilen olar adam w e haý w an lar tarap y n d an sarp edilýän oba hojalyk önüm lerine aralaşýarlar. A wuly him ikatlaryň köp üsin iň düzüm inde ýagly erginiň b o lm agy n etijesin d e iý m it zy njy ry nd a olaryň y zy g id erli to p lan m ag y b olup geçýär. T ürk- m en istan d a p estisid leriň w e m ineral d ök ü n leriň u lan y ly şy n y ň köp Ý ew ro pa ý u rtlary b ilen deň eşd irilen de, has p esd ig in i b ellem ek gerek.

8.2.4. D urm uşy galyndylar

Ö n bellenilip geçilişi ýaly, „boş ýatan” ýerleriň köp bolm agy galyndylary ýok etm ek m eselesini aňsat çözm egiň m üm kindigi hakdaky how aýy düşünjäni döredýär. Türkm enistanyň şäherleriniň köpüsinde hapa suw lary zyýansyzlandyrm agyň ulgam y bar. 01 suw lar soňra çöle akdyrylýar. G aty galyndylar zibilhanalarda üýşürilýär. H apa suw lar bilen baglanyşykly ýagdaý (H azaryň derejesi ýokary galanda degişli hyzm at ediş pudaklary suw basan ýa-da w eýran bolan ilatly nokatlardan başga ýerlerde) soňky ýyllarda üýtgem edi. Ý öne gaty galyndylar bilen san we hil taýdan özgerişler bolup geçdi. Bu ilkinji nobatda bir gezeklik gaplardaky harytlaryň köpüsinifp hlororganik polim er çig m allaryň w e şuňa m eňzeşleriň peýda bolm agy bilen baglanyşyklydyr.

Zibil ýygnam agyň köne ulgam y bu işiň hötdesinden gelip bilenok. Zibilhanalar çalt depginler bilen ulalyp başladylar. Şol bir wagtyň özünde ýerli häkimiýetler tertipleşdirilmedik zibilhanalaryň, zibil ýakylýan ýerleriň peýda bolm agynyň öňüni alm ak üçin zibil çykannak üçin töleg alm ak ulgam yny aradan aýyrmaga m ejbur boldular. Ý urtda gymm atly dökün bolan biogum usy öndürýän biologik gaýtadan işleýiş ulgam y (wermikultura) döretm ek tejribesiniň bardygyny belläp geçm ek gerek.

H apalaryh serhet üsti bilen geçm ek m eselesi Türkm enistanda häzirlikçe çäkli häsiýete eýedir. H orezm m eýdanlarynyň (Ö zbegistan) şor suw larynyň Türkm enistana akdyrylm agy has köp ynjalyksyzlyk döredýär. G ös-göni hapalanm akdan daşary hem serhetden bäri geçýän, geçi- rijilik ukybyndan artyk suw goýberilýän zeýkeşler olara ýanaşýan ýerleriň suw basm agyna hem- de şorlanm agyna sebäp bolýarlar. Ý urtlaryň ikisi üçin zeýkeşleriň w e arassalanm adyk hapa suw- laryň A m ydeiýanyň bütin dow am ynda oňa guýulm agy hem how p döredýär.

H azar deňzindäki serhetleriň üsti bilen geçýän hapalar häzire çenli how ply hasaplana- nokdy. O ňa garam azdan, deňze W olgadan w e K uradan akyp gelýän oba hojalyk w e senagat hapalary belli bir derejede deňziň boýunda ýerleşýän hem m e döw letleriň kenar ýakalaryna ba- ryp ýetýär. H azaryň kenarynda nebiti gaýtadan işleýän ägirt kuwwatlyklaryň bardygyny, geljekde bolsa ýylda 50 m illion tonna nebit geçirm ek m üm kinçiligi bolan nebit geçirijiniň guruljakdygy- ny hasaba alsaň, onda H azardaky serhetlerden geçýän hapalaryň ýaýram ak m üm kinçiligini örän ýokary hasaplam ak bolar.