Dum luprnar Univer sitevi A

Dum luprnar Univer sitevi

A

\J!J

BALIK YAGININ KORONER KALP HASTALIKLARI UZERiNE ETKisi

.. * .. **

K. UYSAC & M. YONTEM & M. DONMEZ

Ozet

Bu cahsmamn arnaci; bahk yagmm koroner kalp hastaliklan uzerine etkilerinin c;:all~Ildlgl arasurmalan incelemek ve onernli olan bulgulan derlemektir. Konu, ozellikle halk saghgl acismdan cok onernlidir ve son yillarda en fazla arasunlan konular arasindadrr. Bahk yagmm saghkla ilgili faydah etkileri n-3 (w-3 olarak da bilinir) formunda olan okosapentaenoik (EPA) ve dokosaheksaenoik (DHA) asitlerden kaynaklanmaktadir. Bu onernli yag asitleri baliga ozgudur. Makalede;

balik yagirun butun ozellikleri ve insan saghgl iizerindeki butun etkileri degil, sadece trigliserid, lipoprotein, kan vizkozitesi, damar sertligi, kan pihnlasrnasi, kanama zamaru, damar tikamkhgr, kalp ritim bozukluklan, kalp krizi ve ani olumler iizerine etkileri incelenmistir,

1. Giri~

Son yillarda ozellikle gelismis ve gelismekte olan toplumlar arasmda cok yayginlasan koroner kalp hastaliklanmn temel sebeplerinden birisi belki de en onemlisi dengesiz ve bilincsiz beslenmedir. Ozellikle halkm bu konuda bilgilendirilmesi, saglik icin uygun gidalar ttiketilmesinin tesvik edilmesi, zararh olabileceklerin tamtilmasr ve gerekiyorsa satisirun yasaklanmasi oldukca onernlidir.

Insan hayati ve bu hayatm saghkh olarak stirdtirtilmesi onernli bir konudur.

Saghksiz toplumlar geri kalmaya mahkumdur. 'Saglarn kafa saglarn vticutta bulunur' sozu bu baglarnda ne guzel soylenrnistir. Aynca devletimiz her yrl tedavi masraflan icin cok buyuk kaynaklar ayirmaktadir. Oysa bilincli beslenmeyle bircok hastaligm onlenebilecegi bir gercektir.

Balik yagirun saghk acismdan onemi 1970'lerde yapilan epidemiyolojik arasnrrnalar sonucunda ortaya cikrmsnr. Bu yillardan sonra yapilan cahsmalarla; balrk yaginm kalp-darnar hastaliklan yanmda daha bir cok olumlu klinik etkilerinin de oldugu tespit edilmis, bahk ve balrk yagl kapstilleri diyet uzrnanlanrun tavsiye listelerinde bas srrayi alrrusnr.

Balik yagt okosanoid metabolizmasrru ve fonksiyonunu etkilemekte, trombosit yapiskanhguu azaltip birikimine mani olarak damarlan ar;:ICIozellik gosterrnekte, plazma lipidlerine etki ederek kan vizkozitesini, trigliserid (TG), dusuk yogunluklu lipoprotein (LDL) ve cok dusuk yogunluklu lipoprotein (VLDL) kolesterol seviyelerini azaltmakta, damar ltimeninin zarar gorrnesini ve ttkanrnasim onlernektedir [21,46]. Yapilan cahsmalarda bahk yagmm; ozellikle beyin ve kaip

Anahtar kelimeler: Balik Yagi, Kalp Krizi, Koroner Kaip Hastahklan, n-3 ):

Asitleri ¹⁷⁹

DPO Fell Bilimleri Enstitusu 8. Sayi Tcrnrnuz 2005

Balik Yagnun Koroner Kalp Hastahklan Uzerine Etkisi KUYSAL & M.yONTEM & M.DONMEZ

gibi hayati organlarda iskemi (dokuya kan akismm kesintiye ugramasi) sonucu olusacak hasan ve asnrn ve sedef hastalrgmm meydana gelme derecesini ve i1erlemesini azalttngi, prostaglandinler

veya benzer bilesiklerin Uretim oranlanru degistirerek meme, pankreas, barsak ve prostatik tumorlerin gelisirnine engel oldugu belirtilmektedir [10,16.48].

Balik yagina ozgu okosapentaenoik ve dokosaheksaenoik asitler hucre zanrun fiziksel ozelliklerini etkilemekte, reseptorler ve enzimler gibi zar proteinlerinin fonksiyonlanru olumlu yonde degistirrnektedir. Bu iki yag asiti sinir sistemi, goz retinas: ve beyin gelisirninde de onernli rol oynarnaktadrr. Bu yag asitleri ayrn zamanda anne sutunde de oldukca fazla bulunarak cocuklann saglikh buyurnesi ve zeka gelisiminde gerekli oldugu belirtilrnistir [5]. n-3 yag asitlerinin oncusu olan linolenik asit insan tarafrndan sentezlenemez. Linolenik asitten sentezlenen diger n-3 yag asitlerinin sentezi ise oldukca yavastir. Insan yaslanmca ve belli hastalik durumlannda desature aktivitesi (temel yag asitleri olan Iinoleik ve linolenik asitlerden daha uzun zincirli asin doyrnarms yag asitlerinin sentezlenmesi) yavaslar veya kismen durur. Bundan dolayi ihtiyac olan bu onemli yag asitlerinin disandan besinlerle almmasi gerekmektedir. Balik yagirun en zengin n-3 yag asitleri kaynagi oldugu bildirilrnis ve saglikh beslenme acisindan tUketilmesi onernle tavsiye edilrnistir. Bu gun bat^I dunyasinda bile halkm %85 ve daha fazlasirun tavsiye edilenden daha az n-3 yag asiti ve cok daha fazla n-6 yag asiti aldrgi tahmin edilmektedir. Ozellikle gelisrnekte olan ulkelerde tavsiye edilenin cok altmda n-3 yag asidi armdtgi ve bircok hastahklann da sebebinin alman n-o/n-S oramndaki dengesizlikten kaynaklandrgi bilinmektedir. Ozellikle orta yasm uzerinde yag tuketirninin srmrlandmlmasi tavsiye edihrken, yagh bahk veya bahk yag: tukerimi tesvik edilmektedir [37]. Balik eti sadece yag ic;:erigi acismdan degil, protein, vitamin ve mineral gibi diger bilesenleri acismdan da rnukernmel bir grdadir. Bizim toplumumuzda balrk tuketirn ahskanlig: istenenin cok alundadir. Beslenme ve saghk acismdan cok onernli olan balik tuketirninin arttmlrnast toplum saglIgl icin cok onernlidir, Bunun yolu da baligin onernini anlatarak halkm bilinclendirilrnesinden gecrnektedir. Bu rnakalede balrk yaguun saghk uzerine olan butun etkileri degil sadece koroner kalp hastaliklan ile ilgili etkileri incelenrnistir.

Amacirmz; literaturde konu hakkmda mevcut onemli bulgulan derlemek, bahk eti ve yagirun kiymetini anlatrnaknr.

2. BalIk Yagl

Bahk yagmm en karakteristik ozelligi uzun zincirli asin doyrnarrus yag asitlerine (PUPA) sahip olrnasidrr. Balik yaglanndaki a~1I"Idoymarrus yag asitlerinin zincir uzunluklan genelde 18 karbonun uzerindedir. Bitkisel ve hayvansal yaglarda zincir uzunlugu 18 karbonu gecen yag asitleri rniktan iJc 1-5 arasmda iken bahk :'agll1da 4, 5 ve 6 cift bag iceren asm doyrnarrus yag asitleri oraru l7r25-33 arasmda olup bu oran lfb50' ye Kadar varabilir. Ozellikle n-3 yag asitleri gurubunda .. ulan bkosapentaenoik (EPj,) ve dokosahcksaenoik (DHA) asitler ballk yagll1a bzgUcllir.

Balik yaglan n-6 yag asitlerindcll daha c;:ok n-3 yajJlslnclaki yag asitlerini i"erir ki bu bzelligi ile hayvansal ve bitkisel kaynakll katl ve SIVI yaglarclan farkll beslellle ve klinik bzelliklere sahiptir [371.

DrU Fen Bilimleri Enslillisli S. SaYI Ternmuz 2005

Balik Yagmm Koroner Kalp Hastahklan Uzerine Etkisi K.UYSAL &M.YONTEM &M.DONMEZ

2.1. Tiirler arast

EPA

Bahklarm yag icerikleri paralel olarak da EPA ve DBA oranlan turlere, yasarn ortarnma ve ile mevsime bagh olarak oldukca degisirn gosterrnektedir. Ornegin;

sudak baliklan icin Uremeden hemen once ve sonra EPA ve DBA oranlannm cok azaldigr, n-3/n-6 oramrun da J'in aluna dustugu belirtilrnistir .Dolayrsiyla bahklan;

kondisyonunun en iyi ve n-3 yag asidi iceriginin en yuksek oldugu donernlerde tuketrnek saglik acismdan faydah olacaktir [1,2,4,44]. Turler arasi EPA ve DBA farklihklan tablo 1 'de gorulrnektedir.

Tablo 1. Bazi bahklann yenilebilir kisirnlanrun EPA ve DBA miktarlan [28,31,44].

100 g yenilebilir kisirnda 1 g EPA+DBA Baliklarlar bulunan EPA+DBA miktan almabilmesi icin yenmesi

(g) gerekli balik miktan (g)

Uskumru 1.85 54

Gol alaballgl 1.60 62

Gokkusagi alabaligi 1.15 87

Ringa 2.01 50

Sardal ya(konserve) 2.00 50

Tuna bahg: 1.51 66

Atlantik salmonu 2.15 42

Levrek 0.46 217

Sinarit 0.17 588

Mercan 0.18 555

Morina 0.28 357

Mezit bahgi 0.24 417

Dil balrgi 0.49 204

Kedi baligi 0.18 556

Kille;: bahgl 0.2 500

Karagoz 0.50 200

Tekir 0.13 769

Dil 0.11 900

Lufer 0.21 476

Cinekop 0.11 900

Harnsi 3.42 29

istavrit 1.86 53

Sudak 0.11 900

3. n-3 ve n-6 grubu yag asitleri

n-3 yag asitlerinin oncusu linolenik as it (C18:3n-3), n-6 yag asitlerinin oncusu ise linoleik asittir (C18:2n-6). Bu yag asitlerinde bulunan ilk cift bag: n-3 grubu yag asitlerinde molekulun metil ucundan iicuncu ve dorduncu karbon atomlan arasinda bulunurken n-6 grubunda alnnci ve yedinci karbon atomlan arasmda bulunur.

181

DPO Fen BilimJeri Enstitusu 8. SaYI Ternmuz 2005

Balik Yagnun Koroner Kalp Hastalrklan Uzerinc Etkisi K UYSAL & M YONTEM & M.DONMEZ

Omurgalrlar son metil grubu ile dokuzuneu karbon atornu arasinda cift bag olusturarnazlar. Bu yuzden n-9 ve daha ilerde cift bag iceren doyrnarms yag asitleri ile doyrnus yag asitlerini sentezleyebilirler. n-3 ve n-6 yag asitlerinin oncu yag asitleri olan linoleik ve linolenik asitleri sentezleyen ve birbirine donusturen enzimleri bulundurrnadrgmdan bu temel yag asitlerini denovo yolu ile sentezleyemezler. Linoleik ve linolenik asitler yalruzca yesil yapraklarda ve alglerde sentezlenmekte ve birbirine donusturulrnektedir. Dolayisi ile bu iki temel yag asidini butun omurgah organizrnalar besinlerle alrnasi gerekir. Ancak ornurgah organizrnalar rnolekulun metil ueu degismeksizin zineir uzarnasi ve doymarrushk dereeesinin artnnlmasiyla ayru gruba mensup daha uzun zineirli asm doymarnrs yag asitlerini sentezleyebilirier (Sekil I). Degisim her zarnan karboksil ucunda oldugundan, karbon zineirinin metil ucuyla ilgili ilk cifr bag pozisyonu korunur [24].

n-ti stntft yag asitLeri 11-3 suuft yag asitleri

Bitki kloroplastlari

COOH

COOH 1

C18:2n-6 C18:3n-3

linoleik asit linolenik asit

CH

coon

COOH

C20:4n-6

asit(AA) C20:5n-3

arasidonik okosapentaenoik asit(EPA)

CH

COOH COOH

C22:5n-6 C22:6n-3

dokosapentaenoik dokosaheksaenok asit(DHA)

Sekil L Onernli n-3 ve n-6 yag asitleri arasi iliski [28].

asit(DPA)

DPO Fen Bilimlcri Enstitusu 8. SaYI TCIllIllLlZ 2005

Balik Yaguun Koroucr Kalp Hastahklan Uzcrinc Etkisi K.UYSAL & M YONTEM & M.DONMEZ

Sekilde UIICI/ili 11-3 FC 11-6 grubn yag asitlcrinin kinivasal Fe uzavsal fonniilleri gostcriltnistir. Ornegin: sckilde C/S:211-6 linolcik asit molekiiliiniin kinivasa!

/0 niliiliidiir. CJS tnolekiiliin karbon 5a_\,/SIIII, 2 dOYlIIOIIII), b{[g 5(/.\'1.1'1111, 11-6 isc ntolekiiliin ilk ('ift bagtmn mctil ncundau itibareu alttnct karbon {[{OIlIlII[{la oldugun«

gostermektedir. Her bir ol: iki veya datto /(/:;10 rcaksiyon basamaklarnu ifad e etniektedir.

n-6 grubu yag asitlerinin esas kaynaklan yuksek oranda linoleik asit ihtiva eden

III I SIr yagl. soya yag: gibi bitkisel yaglardrr. n-3 yag asitleri keten tohumu yagl, ceviz yagr, deniz yosunlan ve baliklarda bulunur. Keten ve ceviz yaglannda bulunan temel n-3 yag asiti linolenik asit, deniz yosunu ve bahk yagrnda bulunan temel n-3 yag asitleri ise EPA ve DHA'lerdir. Vucutta Linolenik asit EPA ve DHA'e donusturulebilir. Aneak bu donusurn ozellikle yash insanlarda oldukca yavastir [29,37j. Dolayrsi ile saglikl: beslenme acismdan ulman yag ve yag asidi miktarlan dengeli olrnahdir. Arnarikan Ulusal Saglik Orgutu'ntin yaymladig: rapora gore saghkh beslenme icin gunluk almmasi gereken yag asidi miktan; 650 mg EPA ve DHA. 2.22 g alfa-linolenik asit. 4.44 g linoleik asitdir. Almrnast tavsiye edilen doyrnus yag mikran ise ulman total kalorinin % 8 ini karsilayacak kadar (yaklasik gunluk 18 g) olrnahdir.

n-3 ve n-6 smrf yag asitleri saglik acismdan vucutta tarnamen farkh fonksiyonlara sahiptirler. Deneysel cahsrnalar n-3 yag asitlerinin okosonoit UrUnlerini degistirerek bircok hucre fonksiyonunu etkiledigini gosterrnistir [36J. n-6 yag asitlerinden sentezlenen prostanoitler yangi olusumunu, kan pihnlasmasrru, tumor gelisirnini arttinrken, n-3 yag asitlerinden sentezlenen prostanoirler ise tam tersi fonksiyonlara sahip olup onleyici olarak gorev yaprnaktadrrlar. Trornboksan, 20 karbonlu arasidonik ve okosapentaenoik asitlerden sentezlenen vaskuler ve hernostatik etkilere sahip bilesiklerdir (sekil 2). Arasidonik asitten sentezlenen trornboksan A2 oldukca gU~1U damar buzucu ve trombosit toplayrci etkiye sahipken, okosapentaenoik asitten sentezlenen trornboksan Al ise fizyolojik olarak inaktiftir.

Yani tromboksan A2 gibi damar buzucu ve trombosit toplayrci etkiye sahip degildir.

Prostaglandin endotel hUerelerde sentezlenen temel bir siklooksijenaz urtinudur ve etkisi tromboksarun tersi olup damar genisletici ve trombosit kumelesmesini engelleyieidir. Arasidonik ve okosapentaenoik asitler zineir uzarnasi. doymarrushk derecelerinin artunlrnasi ve okosanoirlerin sentezi rem ayru enzimleri kullandiklanndan hep rekabet halindedirler. Diyetlerde n-3 yag asitleri baskm oldugunda; oncelikle Iinoleik asitten arasidonik asit sentezine mani olunur ve arasidonik asitin plazrna ve hucresel seviyesi azaltrlrr. Dolayrsryla cok daha aktif olan trornboksan Ay'riin sentezi azahrken okosapentaenoik asitten sentezlenen ve inakti f olan trornboksan A; 'un sentezi artar. n-3 yag asitleri arasidonik asitten sentezlenen Prostaglandinlcrin sentezine fazla mani oimaillaktadir. Okosapentaenoik asitten sentezlcncn prostaglandinlcrin etkisine ara;;idonik asitten sentezlencn prnstaglandinlerin etkisi de ch:lencrek daha fazla damar a«lcl. daha az trombosit ki.ill1cle~lllesi vc pdlll ()ILl~LlI1lLl olacah: ~ekildc hemostatih: clenge dcgi~1l1cktcdir.

r\r:l;;;ic!llllih: I'e bkC1~apt'lltaen()ih: asillerclen lip()l)k~ijenaz yoluyla sentezlcncn l{ikl)tricl1ier isc yang!. alcrji. bagl~lkllk gibi tepkilcrlc ilgilidirlcr I'C birbirine Zit

.,:'. ,'.'IC -;~Ihi:jtirlcr. Balik yagllllll h:m()ller blp hastalih:lall IC cligcr saglikl~1 ilgili

DPU Fen Bilimleri Enstitusu

8. SaYI Temmuz 2005

Balik Yaguun Koroner Kalp Hastahklan Uzerine Etkisi K.UYSAL & M YONTEM &M.DONMEZ

olurnlu etkileri ozellikle okosanoit kaynaklunmaktadu [18.45J.

metabolizrnusmdaki degisirnlerden

Arasidonik asit (C20:4n-6) (C20:5n-3)

S;k100k~eO" L;~k,;jen"

=: ^VV\

okosanoitler

Okosapentaenoik asit

Prostanoitler Lokotrieneler

TXA2

LTBj

POEz LTCs

P0I

Lokotrieneler

S;k1too" \

okosanoitler Prostanoitler

POE}

Sekil Z, Arasidonik ve okosapentaenoik asitlerden sentezlenen bazi okosanoitler

Saghkh bir hayat icin hem n-3 hem de n-6 yag asitlerine ihtiyacuniz vardir. Ancak beslenme alrskanhgirruzda n-6/n 3 orarundaki dengenin korunrnast onernlidir.

Ozellikle kalp-darnar hastahklan, hipertansiyon, diyabet, obesite, erken yaslanma, bunama ve bazi kanser cesitlerinin n-6/n-3 orarundaki dengesizlikten kaynaklandigma inarulmaktadir [37), Insarun saghkh beslenmesi acisindan diyetlerde bulunmasi gereken n-6/n-3 orarumn I olrnasi gerektigi ve genetik yapIII 111

da buna uygun oldugu bildirilrnistir. Oysa geleneksel ban diyetlerinde n-6/n-3 oraru 1511 civanndadir. Saghkl: ve dengeli beslenme acrsmdan geleneksel batIdiyetleri n- 3 yag asitlerince cok eksik, n-6 yag asitleri bakirmndan ise istenenin cok Uzerindedir. n-6 yag asitlerinin asm almrnast veya n-6/n-3 orarurun cok yuksek olmasi bircok hasraligm gelismesine sebep olur. Oysa alrnan diyetlerde n-3 PUFA seviyesinin artnnlmasi veya n-6/n-3 orarnrun azalnlmast onernli hastahklar icin koruyucu ve tedavi edici etki gosrermektedir. n-3 yag asitlerinin tedavi edici Ozellig:i

ahnan n-6/n-3 oraruna gore degisrnektedir. Ornegin n-6/n-3 orarunm 4/1 olrnasi.

kalp vedamar hastuhk lanrun onlenmesini ve olum orarum "7r 70 azalurken buorarun

511 olmusi asum hastaligl!1ln, .1/1 olrnas: ise romarizrnal eklern hastahklaruun

oru

Balrk Yaguun Koroner Kalp Hustahklan Uzerinc Elkisi K.U)'SAL & M YO NT EM & M.OONMEZ

gelisimini onlernekre. harta tedavi edici etki yapmakradrr. Ozet olarak: ozellikle gelismis toplurnlarda kalp-damar hastalrklan ve kanser gibi onernli hastahklann cok yaygm ve bu hastalrklardan olum oranlanrnn cok yuksek olrnasnun ternel nedenlerinden biri geleneksel diyetlerdeki n-6/n-3 orarurun cok yuksek olmasrdrr [35]

4. Bahk Yagl ve Koroner Kalp Hastahklan

Koroner arter hastaliklan. dunyarun refah icinde olan ulkelerinde bile kalp hastalrklanrun ve olurnlerin temel nedenlerindendir. Bu, butun kalp hastahklaundaki olurnlerin 2/3 'UnU. turn olumlerin ise 113 'UnU kapsar. Koroner alter hastahklarmm 9(·95 nedeni ise koroner aterosklerozdur. Balik yagirnn koroner kalp hastalrklan ile ilgisi 1970'lerde yaprlan bir epiderniyolojik calrsmayla belirtilrnistir. Gronlund EskimoIanrun kalp enfarkrusunden olurn orarunm Danirnarka ve Kuzey Arnerika'hlardan litO daha az oldugu, bunun da besinsel farkhhklardan ileri geldigi anlasilnusnr (sekil 3). Eskirno Tarm besinlerinin esasuu deniz ayilan ve balinalar gibi n-3 yag asitlerince zengin deniz canhlan olusturdugu, bu yag asitlerinin de koroner kalp hastaliklanm onledigin: bildirrnislerdir [20,39].

60

50~---~

.Eskimo

o

Suur kaybi Deri Bronsit ve hastalrklart astrrn

Kanser

Sekil S.Eskimo ve Danirnnrka'hlar arasmda gorulen onernli hastaliklann karsilasunl masI

Bahk yagrnm damar nkarukhgiru onledigi ve tedavi euigi. damar acrct ozellige sahip oldugu, kalp krizi riskini ve koroner kalp hastahklanndan kaynaklanan ani olum orarum azaltngr, kalp ritirnlerini duzenledigi ve kalbin daha saglikh

<,:all$maSIllI ternin ettigi. periferal damar hastahkanru onledigi ve tedavi edici oldugu, damar elastikiyetini arrurdrgi, kan pihulasmasuu onledigi, kan basmcuu aZalltIgl. trigliserid. LDL ve VLDL kolesterol seviyesini dusurdugt. bildirilrnistir [7.371·

10)

DPU Fen Bilimlcri Enstitusu 8. SaYI Telllll1Lll2005

Balik Yagnun Koroncr Kalp Hastaliklan Uzcrine Etkisi K.UYSAL & M YONTEM & M.DONMEZ .

Koroner kalp hastast ve kanser olrnayan 34 ila 59 yas urasi 84688 kadin uzerinde yapilan ve 16 yrl sUren bir arasurmada: 484'U olurnle nericelenen, 1029'u da oldurucu olrnaynn rniyokardial enfarktus olrnak Uzere toplarn 1513 kiside koroner kalp hastahgi tespit edilrnistir. Yapilan bu arasnrrnaya gore: koroner kalp hastahklan nisbi risk faktoru; ayda 1-3 kez bahk tuketenlerde 0.79. haftada j kez bahk tuketenlerde 0.71, haftada 2-4 kez ball k tuketenlerde 0.69. haftada 5 kez ve daha fazla balik tuketenlerde ise 0.66 bulunrnus olup. bu iliskinin ise istatistiki olarak onernli oldugu belirtilmistir [14].

4.1. Serum yag asitleri ve koroner kalp hastaliklarr riski

Saglikh beslenme acismdan dogal olrnayan, sun-i olarak uretilmis trans yag asitleri cok tehlikelidir ve kesinlikle kacuulmahdir. Hayvansal kaynakh dOYl11u~ yag asitlerinin tuketirni ise murnkun oldugu Kadar azalulrnalidrr. Saghk acrsmdan tavsiye edilen yag asitleri esansiyel yag asitlerini iceren n-3 grubu PUFA'lerdir. Orta yash 6000'i askm kisi uzerinde gerceklestirilen sekiz yil sUren bir arasnrmada; kalp krizi gecirrnis veya kalp hastaliklanndan aniden olrnus 94 denegin kan orneklerinin yag asidi profilleri analiz edilerek saglikh kisilerle karsrlasunlrmsur. Kalp krizi gecirrnis 94 kisinin kan yag asidi bilesirninde palmitik asidin saglikh kisilere gore onernli derecede yuksek oldugu bulunrnustur. Koroner kalp hastahklan riskinin; kanmda palrnitik as it seviyesi yuksek olan kisiler arasinda %68 oraninda artngi, karunda n-3 PUFA seviyesinin ozellikle EPA, DHA miktarlan yuksek olan kisiler arasinda da

%50 azaldrgi tespit edilrnistir. Aynca koroner kalp hastasi kisilerin serurnunda n-6 grubu ·.JUFA'ler de onernli derecede yuksek bulunrnustur. Palmitik asitin bircok diyette temel yag asidi oldugu, hem total kolesterol hem de LDL kolesterol seviyelerini artnrdrgi bilinmektedir [38].

Yapilan baska bir calrsmada ise; Ingilterede bulunan Hindistan kokenli insanlar arasmda kalp-damar hastalrklan riskinin ingiliz yerlilerinden ortalama iki kat daha fazla oldugu, bunun sebebinin de balik ve n-3 yag asidi tUketiminden kaynaklandrgi tespit edilrnistir. Az rniktarda bahk yagl (l2 hafta boyunca 4g1glin) ahnmasmdan sonra, Hindistan uyruklu insanlarm serumundaki n-3 yag asidi seviyesi yerli ingiliz kadm ve erkeklerin seviyesine yukselrnistir. Ingiltere'de yasayan Asya kokenli toplumlarda kalp krizi yuzunden hastanelere gelenlerin yerli ingilizlerden yaklasik iki kat daha fazla oldugu ve ingiliz yerlilerine gore, kalp hastaliklanndan erken olurn Asya kokenli erkeklerde %46, kadinlarda ise % 51 daha fazla oldugu saptanrrusur.

Haftada en az iki porsiyon balrk tUketmenin (bir porsiyon salmon, uskumru gibi yagh balrk) Asya kokenli toplumlar arasmda kalp hastaliklan riskini onernli derecede azaltabilecegi bildirilmistir [I 1].

4.2. Balik yagllllll trigiiserid, LDL, VLDL ve HDL iizerine etkisi

Plazrna trigliserid seviyesinin yuksek olmasi koroner kalp hastahklari. ozellikle iskernik kalp hastahklan icin onernli bir risk fuktorudur. n-3 yag asitleri serum trigliserid seviyesini onernli derecede dusurdugunden iskemik kalp hastahklan icin koruyucu, hatta tedavi edici etki gosrerdigi belirtilrnistir [25]. LDL. VLDL ve HDL en yaygin olarak bilinen lipoproteinlerdir. Trigliserid seviyesi yuksek olan

opO

Balik Yaguun Koroncr Kalp Hastahklan OZCI'inc Etkisi K.UYSAL & M.YONTEM & M.OONMEZ

hastalarda balik yag: tUketiminin arttmlmasi ile LDL seviyelerinde onernli derecelerde azalmalar meydana geldigi bildirilrnistir. Yapilan arasurrnalarda; gunde 5 g n-3 grubu yag asitlerinden olan okosapentaenoik ve dokosaheksaenoik asitlerinin 1-3 ay sure ile almmasi trigliserid ve VLDL seviyelerini onernli derecede dusurdugu, normal trigliseridli hastalarda daha az miktarlann etkili olabilecegi tespit edilrnistir. Hiperlipidemili erkeklerde: 1-3 ay sureyle gunluk 4,5 g EPA+DHA icerecek kadar balik ve bahk yagr alrnanm VLDL seviyesini srrasrvla %42 ve %52, trigliserid seviyesini ise %20 ve %28 orarnnda dusurdugu, HDL seviyesini de %10 ve %9 orarunda yukselttigi tespit edilmistir [6].

Serum trigliseritlerini onernli derecede dusurrnek icin gerekli en dusuk n-3 PUFA miktanrun yaklasik 19/9Un oldugu bildirilrnistir. Bu miktar gunluk sadece bir ogUn bahk yemekle elde edilebilir. Her gun 0.21 g EPA ve 0.12 g DHA saglayacak kadar bahk yagi tuketirni bile hiperlipidemili hastalarda serum trigliseridlerini onernli derecede dusurrnustur. Normolipidemili kisilerde ise gunluk 0.17 g EPA ve 0.11 g DHA almmasi, %22'lik bir azalmaya neden olmustur [47].

Farkli miktarlarda balik yagl drajesi kullanan koroner kalp hastast olan kisilerde yapilan bir cahsrnada: serum trigliserid seviyesinin dusuk dozda (2.4 g EPA+DHA) balrk yag: uygularnasryla onernli (P<0.05), yuksek dozda (3.6 g EPA+DHA) bahk yagl uygulamasiyla ise cok onernli (P<O.OI) bir dusus gosterdigi tespit edilrnistir. Bu cahsrnayla trigliserid seviyesi ciddi sekilde yuksek olan koroner kalp hastalannda lipid dusurucu ilac olarak bahk yagrrun onernli tedavi edici etkisinin oldugu belirtilrnistir [26].

Yapilan baska bir cahsmada ise; serum trigliserid seviyesi 2 mmolJl olan ve gunluk 10 ila 40 mg trigliserid dusurucu ilac olarak simvastatin alan kronik hipertrigliseridli koroner kalp hastalan uzerine asm doz bahk yagirun etkileri arastmlrmsnr. Bu arnacla omacor adi verilen bahk yag: konsantresi (o/c 84'ti n-3 PUFA) bir yil sure ile kullarulrrus sonucta kontrol grub una gore Omacor alan hastalann serum trigliserid seviyesinde %20-30, VLDL seviyelerinde ise %30-40 oranlannda azalma oldugu tespit edilirken ilacin herhangi bir zararh etkisi de tespit edilrnernistir. Simvastatin tedavisine ragmen trigliserid seviyesi yuksek kalan hiperlipidemili korener kalp hastalannda Omacor'un guvenli ve gU~IU bir serum trigliserid dusurucu oldugu bildirilrnistir [8]. Trigliserid ve LDL dusurucu etkinin balrk yagmda bulunan n-3 yag asitlerinin biyokimyasal ozelliklerinden kaynaklandrgi bilinmektedir. Esas trigliseid dusurucu etkinin bahk yagmda bulunan EPA asitden kaynaklandigi [30], DHA'in ise LDL kolesterol seviyesini krsrnen yukselttigi ileriye surulmektedir [41]. Hiperlipidemili erkekler tizerinde yapilan baska bir calismada da: gunluk 4,5 g EPA+DHA icerecek kadar balrk ve bahk yag:

alrnanm thromboxane'i %10 azalttrgi, kanama zarnamru da %11 orarunda artnrdrgi tespit edilrnistir [6].

4.3. Bahk yagmm damar sertligi, damar elastikiyeti ve kan basmci iizerine etkisi

Kanda fazla miktarda kolesterol bulunursa, damar duvarlannda arterom plaklanrun olusurnunu hizlandrrarak darnarlann sertlesip daralmasina yol acar. BLI olay

187

opO Fen Bilimleri Ensutusu 8. SaYI Temmuz 2005

Balik Yaguun Koroner Kalp Hastaliklan Uzeriue Etkisi K.UYSAL & M.YONTEM & M.OONMEZ

toplumda, damar sertligi, damar kireclenmesi olarak bilinmektedir. Kolesterol birikmis bolgeye akyuvarlar, kan pihusi, kalsiyum tortulan da birikerek surec hizlanrnaktadrr. Bu birikim hangi orgarun damannda olursa 0 organla ilgili saghk proplemleri ortaya crkrnaktadrr. Ornegin, kalbi besleyen atardamarlarda kolesterol birikimi olursa, gogus agnsi, kalp krizi gibi sorunlar olusur. BUyUk arterlerde sertligin artmasi kalp krizi riskini arttiran sistolik hipertansiyona sebep olabilir.

n-3 yag asidlerinin sistolik hipertansiyon ve damar elastikiyet derecesi tlzerine olumlu etkilerinin oldugu tespit edilrnistir. Yapilan bir arastrrrnada total kolesterol seviyeleri yuksek kisilerden olusturulan gruplar 8 hafta sure ile EPA, DHA veya placebo (hicbir etkisi olmayan kontrol amach kullarnlan madde) tuketmislerdir.

Arter elastikiyet derecesi placebo alan grupta degisrnezken EPA alan grupta %36, DHA alan grupta ise % 27 artrmstrr. Aynca EPA ve DHA alan grupta sistolik hipertansiyon ve nabiz basincmm onernli derecede azalma trendi gosterdigi tespit edilrnistir [25J. Kan basmci yuksek kisilerde gunluk 2 g bahk yag: ahnrnasirun (yaklasik 410 mg EPA+285 mg DHA) diastolik baslOCI 4.4 mm Hg, sistolik baslOCI

da 6.5 rnm Hg dusurdugu iddia edilmektedir [43).

4.4. Balik yaguun damar tikamkhgr iizerine etkisi

Damar nkamklrgi butun dunyada cok yaygm bir hastahktir. Damar nkarnkhgr;

arterlerin endotelyumunun cesitli enfeksiyonlar, toksinler, travma vs. den zarar gorrnesi ile baslar. Yuksek LDL seviyeleri, yuksek tansiyon, seker ve sigara kullanma spesifik risk faktorleridir. Yuksek plazma kolesterol seviyeleri endotelyuma zarar vererek buralarda monositlerin yapismasina, tromboksan ve trombosit kumelesrnesine sebep olur. Prhtilar, konnektif doku artist ve kalsiyum tortulan ile birlikte olusan lezyonlar damar lumenini daraltrr ve sonunda daralrrns olan liimeni bir prhn nkar. Ozellikle koroner damarlann daralmasi veya nkanmasi ise kalp krizlerine ve ani olumlere neden olabilir. Yapilacak en onernli i~ bu durumun onceden tespit edilip tedavi edilmesi ve risk faktorlerinin ortadan kaldmlrnasi veya azaltrlrnasidrr. n-3 yag asitleri damar tikamkhgmda cok tehlikeli olan damar duvarlannda olusan ve darnarlarm daralrnasma sebep olan zararli kutle olusurnlanm zararsiz yara izleri haline donusturrnektedir. Bahk ve bahk yag:

damarlann daralmasrru, nkarukligrru, ve sertlesrnesini onledigi gibi hastahga yakalananlar icin de tedavi edici ozellikler tasirnaktadrr] 42].

Kalp-damar hasralrgi olan 852 orta yash erkek yirmi yrl sure ile takip edilmis ve haftahk yenen bahk miktan ile bu hastaliktan olum oraru arasmda ters bir iliski oldugu saptanrmstrr. Her gun 30 g balik tuketirninin kalp-damar hastahklanndan olumu %50 azalttrgi bildirilmistir, Morina karaciger yaginm, kalp-damar hastahklannda en yaygm olarak kullarulan, aspirin ve dipyridamole kansrrrundan daha etkili sekilde damar nkamkhgim onledigi ileriye surulmustur [18). Baska bir calismada ise; damar nkamkhgi veya tikanma tehlikesi olan hastalar iirr gruba aynlarak 42 gun boyunca balrk yagr kapsiilIeri, aycicegi yag: kapsulleri ve plasebo verilmistir. Balik yag: verilen hastalar gunluk 1.4 g n-3 yag asidi alrmslardir.

Arastirmacilar n-3 yag asidi alan grupta kan damarlanrun ceperlerinde olusan ve damarlann daralrnasma sebep olan zararh tabakalann veya olusumlann kucillerek yara izi halini aldigiru, daralrrus darnarlarm genisledigini ve elastikiyet derecesinin

188

OPU Fell Bilimleri Enstitusu 8. Sayi Tell1ll111Z 2005

Balik Yaguun Koroncr Kalp Hastahklan Uzcrinc Etkisi K UYSAL & M YONTEM & M.OONMEZ

artngirn tespit etrnislerdir. Ayrrca bu hastalann karunda pihn olusurnunun da onemli derecede azaldrgi tespit edilrnistir [42). n-3 yag asitlerinin trigliserid. VLDL ve LDL dU~UrUcU olarak tedavi edici etkisi birkac hafta icinde gorulurken, damar trkamkhg:

ve romatoid artrid gibi tahrip edici hastahklarda ise u<; ay veya daha fazla zarnan alabilecegi bildinlmistirlv.az].

4.5. Bahk yaguun kalp krizi riski iizerine etkisi

Epiderniyolojik cahsrnalar, balik tuketirn ahskanhgi fazla olan toplurnlann az tuketenlere oranla daha az kalp krizi riskinin oldugunu gosterrnistir. Koroner kalp hastasi olmayan 40 ile 75 yas arasi 43000 denek uzerinde 12 yil boyunca suren bir arasnrrnada; 377 kisi iskernik kalp krizi, 106 kisi kanamaya bagh kalp krizi ve 125 kisi de sebebi bilinmeyen kalp krizi olmak uzere toplarn 608 kauhrncmm kalp krizi gecirdigi belirtilrnistir. Yapilan karsilastirmalarda; balik ve n-3 PUFA tuketenlerde tuketmeyenlere oranla iskernik kalp krizi riskinin oldukca azaldrgi tespit edilmistir. Cok az miktarda bahk tuketirninin bile (ayda 1-3 kez) iskemik kalp krizi riskini % 43 azaltugi belirtilirken kanamaya bagh olarak rneydana gelen kalp krizi ile bahk yag: tuketirni arasinda herhangi bir iliski tespit edilernernistir.

Yine cahsrnanm onemli sonuclanndan biri de; cok fazla bahk tuketiminin faydali etkiyi cok artnrrnadrgidrr. Ayhk 5 kez veya daha fazla balik tuketen grupta ise iskemik kalp krizi riskinin ancak % 46 orarunda azaldigi gorulrnustur. Anjiyo olmus kalp-damar hastasi olanlarda gunluk 10 g balrk yag: almakla kalp krizi ve bundan dolayi olumlerin %41 oramnda azaldigi bildirilmistir, [12, 17,32).

Kalp enfarktusunu muteakip n-3 yag asitlerinin almmasi kalp hastahklanndan olurn oraruru azaltmaktadir, n-3 yag asitlerinin bu etkileri antiaritmik ozelliklerinden kaynaklanmaktadir. Balik yagr ventrikular aritmiyi azaltmakta ve bu maksatla kuIIamlan ilaclardan daha etkin olmaktadrr [36]. Miyokardial enfarktUsten soma koroner kalp hastalanrun bir yil boyunca gunluk 19 n-3 PUF A almalarirun paravastatinden (korener kalp hastalannm kullandigi bir ilac) daha koruyucu oldugu belirtilrnistir [22].

4.6. Bahk yagmm diyabete bagh kalp hastahklari riski iizerine etkisi

Diyabet, koroner kalp hastahklanna yakalanma riskini arttirmaktadrr. lngiltere'de yasayan Asya kokenli kisilerde yaprlan bir arasurrnada; diyabete yakalanma riskinin ingiliz yerlilerinden yaklasik dort kat daha fazla oldugu bulunmus, bu farkhligm da diyetsel farklihklardan kaynaklandrgi iddia edilmistir. iki toplum arasmdaki en onemli diyetsel farkhligm da balik ve bahk yag: tuketimi oldugu belirtilmistir [11).

Diyabetli hastalarda bahk yagirun kalp-damar hastaliklan riskini azalnci etkisinin;

balikla alman n-3 yag asitlerinin duzensiz kalp anslanrn duzenlernesi, kan trigliserid seviyesini azaltmasi, kan darnarlanrun elastikiyetini artnrarak fonksiyonlanm duzenlernesi ve kan pihnsi olusurnunu azaltrnasmdan kaynaklandrgi bildirilmistir [13,40). Bir baska arastirrnada; diyabetli kadinlar arasmda bahk yeme srkhg: ve kalp hastahklanna yakalanma riski incelenrnis ve aln yilhk cahsrna sUresince diyabetli kadin gruplan arsinda 362 kiside koroner kalp hastaltgi tespit edilrnistir. Kalp hastaliklan riskinin; balik yemeyenlere kiyasla ayda 1-3 kez balik yiyenlerde ortalama % 30, haftada 1 kez balrk yiyenlerde % 40, haftada 2-4 kez balik

189

DPU Fcn Bilimleri Ensritusu 8. Sayi Tcmmuz 2005

Balik Yagmm Koroner Kalp Hastahklan Uzerine Etkisi K.UYSAL & M.YONTEM & M.DONMEZ

yiyenierde lJ 36. haftada 5 kez veya daha cok balik yiyenlerde %64 daha az oldugu gorulmustur. Bu arastirmayla, diyabetli kadmlar arasmda oldugu gibi diyabetli erkekler arasmda da yuksek oranda bahk tuketiminin koraner kalp hastahklanndan olurn oramrn onernli orand a dusurdugu tespit edilmistir. Diyabetli hastalann haftada en az iki kez duzenli olarak bahk tuketmeleri gerektigi bildirilerek uskumru, alabahk, ringa, sardalya, tuna ve salmon gibi n-3 yag asitlerince zengin yagh balrklarm tercih edilmesi tavsiye edilrnistir [13].

4.7. Balik yagrnm ani iiliim riski iizerine etkisi

Koraner kalp hastahklan ve kalp ritim bozukluklan gibi sebeplerden kaynaklanan ani olurnler; onceden belirtisi olmayan bir saat icinde olumle neticelenen vakalar olup gelismis toplumlarda cok daha sik meydana gelmektedir. Ani olum vakalan ABD'de yilhk 250.000'nin, dunyada ise l.OOO.OOO'nun uzerindedir [19]. Son zamanlarda yapilan calismalar bahk yaginda bulunan n-3 yag asitlerinin kalp hastalrklanndan kaynaklanan ani olumlerin gU<;:1Ubir onleyicisi oldugunu, ozellikle duzenli bahk yiyenlerde ani olum vakalanrun cok daha az goruldugunu gosterrnistir [3,25,34,]. Kan plazrnasmda serbest yag asit seviyesinin yuksek olmasi kalp krizi gecirrnis insanlann ani olurnlerinde onernli bir risk faktoru oldugu gibi saghkh kisiler arasmda gorulen ani olurnler icin de onernli bir risk faktorudur [15].

Mrsirozu, aycicegi ve yerfisugi gibi bitkisel yaglarda bulunan n-6 yag asitleri ani olurnlere neden olan kalp ritim bozukluklanrun baslatilmasmda rol oynamaktadir.

Buna karsihk gunluk 600-1000 mg EPA+DHA icerecek kadar az balik yagi almrnasuun kalp hastahklanndan kaynaklanan ani olumlere karst koruyucu etki gosterdigi bildirilrnistir. Halbuki yillarca kalp saghgI ile ilgili kisi ve kuruluslar n-3 ve n-6 aynrru yapmadan diyetlerle PUFA'lerin ahnmasmm arttmlrnasiru tesvik etmislerdir. Oysa kalpten kaynaklanan ani olumlerde bu iki temel PUFA grubu birbirine ZIt etki yapmaktadirlar. n-6 grubu PUFA'ler kalpten kaynaklanan ani olurnleri tesvik edici ve arttmct rol oynarken n-3 grubu PUFA'ler de onleyici rol oynamaktadir [15].

Yedigirniz yaglann ihtiyactan fazlasi adipoz dokuda depolarnr. Depo edilen yaglar serbest birakildigmda kandaki esterlesrnernis yag asitlerini (veya serbest yag asitlerini) olustururlar. Adipoz dokudan yag asitlerinin dtizensiz olarak serbest birakrlmasma sigara kullarumr, ac kalma, diyaber, hipertansiyon, kalp krizi gibi bircok faktor sebep olabilir. BaZI yag asitlerinin depo formlanndan serbest biraktlmasi oldurucu ritim bozukluklanna sebep olabilirken bazilan da koruyucu etki yapmaktadir. Yuksek seviyede n-6 yag asitlerinin almmast veya depo formlardan serbest birakilmasi, ozellikle n-6/n-3 orarurun asin yukselrnesi kalp ritimlerini bozrnakta, kalbin duzensiz calismasma sebep olmaktadir. Bu durum da ani olurnlerin onde gelen sebeplerinden biridir. Aslinda cok az miktar n-3 yag asidi koroner kalp hastaliklanndan korunma icin yeterlidir. Ancak buna paralel olarak diyetlerde alman n-6/n-3 oraru 1-1 'e yaklasacak kadar azalnlmahdrr. Yani asm n-6 grubu yag asitleri almrnasi n-3 grubu yag asitlerinin etkisini azaltmaktadir [19].

n-3 yag asitlerinin kalp ritimlerini duzenleyici etkisi, kasici kalp hUcrelerini elektriksel olarak dengede tutrnasmdan kaynaklanrnaktadir. Bu da; serbest n-3 yag

opOFen Bilimleri Enstitusu 8. Sayi Temmuz 2005

Balik Yagmm Koroner Kalp Hastaliklan Uzcrine Etkisi K.UYSAL &M.YONTEM &M.DONMEZ

asitlerinin kalp kasi hucrelerinde cereyan eden iyon akimlanru duzenlernesinden dolayi meydana gelmektedir. n-3 yag asitleri ozellikle sodyum akimlanm dUzenlemektedir. Kalpte sodyum akmlan L-tipi kalsiyum akirnlanrn baslatmaktadrr.

L-tipi kalsiyum akimlan kalp kasi hucrelerinin sitoplazmrsmdaki sarkoplazmik retikulum kalsiyum depolanrn harekete gecirir. Sitoplazmada kalsiyum konsantrasyonundaki yukselme kalp hucrelerini kasar, Kalp ritimleri ve kalp anslarmda bu mekanizmarun saglrkh islernesi cok onernlidir. n-3 yag asitleri bu mekanizmarun baslarnasmda ve dUzenlenmesinde ral aldlgl icin duzenli bahk yenmesi veya ticari olarak saulan n-3 yag asidi kapsullerinder sluzenli ahnmasi kalp hastaliklanndan kaynaklanan ani olurn riskini onernli derecede dusurrnektedir [19,3,23].

Avrupa Toplulugunun 34. Yilhk Klinik Arastirrnalar Toplantisr'nda, balik ve balikta bulunan n-3 yag asitlerinin koroner kalp hastahklanna etkileri hakkmda;

- Haftada 1-2 kez bahk yenilmesinin koroner arter hastaltklanndan olurn riskini azaltugi, - Miyokardiyal enfarktUs (kalp krizi) gecirmis hastalann gunluk 1 g EPA ve DHA almalanrun ani olurn riskini azaltngi,

- By-pass koroner arter ameliyan olan hastalarin gunluk 4 g n-3 yag asidi almalan veya bunu saglayacak kadar bahk yemeleri kesilrnis damarlann iyilesrnesini, birbirine kaynamasmi hrzlandirrnakta ve burada meydana gelebilecek doku ernilimini ortadan kaldirdigi,

- Hipertansiyonlu hastalarda gunluk 4g n-3 yag asitleri almmasirun kan basinciru dusurdugu,

- Kalp naklinden sonra gunluk 4 g n-3 yag asidi almmasirun olusabilecek ve oldukca riskli alan hipertansiyona karst koruyucu oldugu bildirilrnistirj.Z"].

5. Balik yeme veya bahk yagl almamn riski var rm?

Balik yagimn kalitesini belirlemede islerne ve paketleme islernlerinin onerni buyuktur. Yani islerne ve paketleme islernleri esnasmda cok buyuk kalite kayiplan olabilir. Cunku yapismda asm doyrnarms yag asitleri orarurun yuksek olmasi nedeniyle balik yaglan cabucak oksitlenmekte ve bozulmaktadrr, Ozellikle bayat baltk ve son kullanma tarihi gecrnis bahk yagl kapstilleri kesinlikle almmarnalidrr.

Dikkat etmeden hazirlanrms dusuk kaliteli balik yaglan kisa zamanda bozulrnakta ve onernli miktarlarda oksidasyon tirUnleri icermektedir. Balik yerken de bu noktaya cok dikkat etmelidir. Ttiketilecek baligm taze olrnasirun yarunda kirli sulardan avlanmamis olmasi da cok onemlidir. Kirli sulardan yakalanan baliklar ortarmn kirleticilerine gore civa, kursun gibi agir metalleri, zirai ilaclan ve insan saglIgl icin cok tehlikeli olabilecek bircok maddeyi absorbe etmektedir. Absorbe olan bu zararh maddelerin bir kisrm balik tarafindan aulamamakta ve besin zinciri yoluyla insana gecrnektedir [9].

Balik yag: ile ilgili yapilan klinik deneylerde 18 g!gtin gibi asm dozlar ve 7yil gibi uzun periyotlu uygularnalarda bile hicbir zararh etkisinin olmadigi ve saghk acismdan tamamen gUvenli oldugu bildirilmistir. Ancak bahk yag: kanda E vitamini orarnru dusurdugu icin balrk yag: alanlann aynca E vitamini de almalan tavsiye

191

DPO Fen Bilimleri Enstirusu 8. Sayi Ternmuz 200S

Bahk Yaguun Koroner Kalp Hastahklan Uzerine Etkisi K.UYSAL& M.YONTEM & M.DONMEZ

edilmistir. Bunun icin tedavi arnach balrk yagl alanlarm gunluk 200 rng sentetii E vitamini almalan gerektigi bildirilrnistir [9.33].

6.Sonuc;

Damar nkarnkhgr, damar serrligi ve bunun sonucu olarak meydana gelen kalp krizi ve ani olurnlerin Ulkemizde cok fazla yaygm oldugu dikkate ahrnp. bu hastaliklan onleyici ve tedavi edici yonternlerin yetersizligi ve masraf dusunuldugunde bahk tUketiminin arttinlrnasuun ve saglrkh beslenme konusunda hal kill bilgilendirilmesinin ne kadar onernli oldugu anlasilrnakradir. C;UnkU, koruyucu tedbirler almak tedavi careleri ararnaktan daha kolay bir yoldur.

opOFen Bilimleri EnstitUsU 8. SaYI Temrnuz 2005

Balik YagIOIO Koroner Kalp Hastaliklan Uzerine Etkisi K.UYSAL & M.YONTEM & M.OONMEZ

KAYNAK<;A

[1] Agren, J., Muje, P., Hanninen, 0., Herranen, 1., PenttIla, I., 1987.

"Seasonal Variations of Lipid Fatty Acids of Boreal Freshwater Fish Species" Compo Biochem. Physio!., 88,905-909.

[2] Ahlgren, G., 1996. "Fatty Acid Content of Some Freshwater Fish

Lakes cf Different Trophic Levels" Eco!. Freshwater Fish, 5 (1), 15-27.

[3] Albert, CM, Campos, H., Stampfer, MJ., Ridker, P.M., Manson, 1.E., Willett, W.e., Ma, 1., 2002. "Blood Levels of Long-Chain n-3 Fatty Acids and the Risk of Sudden Death" N Engl J Med., 346(15),

1113-1118.

[4] Andrade, A.P., 1995. "Omega3 Fatty Acids in Freshwater Fish From South Brazil" Jour. of the American Oil Chemists, 72 (10), 1207-1210.

[5] Carlson, S.E., Salem, N., 1990. "Essentiality of Omega3 Fatty Acids in Growth and Development of Infants" World Review of Nutrition and Dietetics, 66, 74-86.

[6] Cobiac, L., Clifton, P.M., Abbey, M., Belling, G.B., 1991. "Nestel, PJ., Lipid, lipoprotein, and hemostatic effects of fish vs fish-oil n-3 fatty acids in mildly hyperlipidemic males" Am J Clin Nutr., 53(5): 1210-1216.

[7] Daviglus, M.L., Stamler, 1., Greenland, P., Dyer, A.R., Liu, K., 1997. "Fish consumption and risk of coronary heart disease. What does the evidence show?" Eur Heart 1., 18(12), 1841-1842.

[8] Durrington, P.N., Bhatnagar, D., Mackness, M.I., Morgan, 1., Julier, K., Khan, M.A., France, M., 2001. "An omega-3 polyunsaturated fatty acid concentrate administered for one year decreased triglycerides in simvastatin treated patients with coronary heart disease and persisting hypertriglyceridaernia" Heart, 85(5), 544-548.

[9] Eritsland, 1., 2000. "Safety considerations of polyunsaturated fatty acids" Am J Clin Nutr., 71(1), 197-201.

193

opO Fen Bilirnleri Enstitusu 8. SaYI Ternmuz 2005

Balik Yagmm Koroner Kalp Hastaliklan Uzerine Etkisi K.UYSAL & M. YONTEM & M.OONMEZ

[10J Galli, c, ^Butrum, R. 1990. "Dietary Omega3 Fatty Acids and Cancer" World Review of Nutrition and Dietetics., 66,446-461.

[IIJ Gama, R., Elfatih, AB., Anderson, N.R., 2002. "Ethnic differences in total and HDL cholesterol concentrations: Caucasians compared with predominantly Punjabi Sikh Indo- Asians" Ann Clin Biochem., 39(6):609-11.

[12] He, K., Rimm, E.B., Merchant, A, Rosner, B.A, Stampfer, M.J., Willett, W.c., Ascherio, A, 2002. "Fish consumption and risk of stroke in men" The Journal of the American Medical Association, 288(24), 3130-3136

[13] Hu, F.B., Cho, E., Rexrode, K.M., Albert, C.M., Manson, lE., 2003.

"Fish and long-chain omega-3 fatty acid intake and risk of coronary heart disease and total mortality in diabetic women" Circulation,

107(141 1852-1857

[14] Hu, F.B., Bronner, L., Willett, W.c., Stampfer, M.J., Rexrode, K.M., Albert, C.M., Hunter, D., Manson, lE., 2002. "Fish and omega-3 fatty acid intake and risk of coronary heart disease in women" JAMA, 287(14):1815-1821.

[15] Jouven, X., Charles, M.A, Desnos, M., Ducimetiere, P., 2001.

"Circulating nonesterified fatty acid level as a predictive risk factor for sudden death inthe population" Circulation, 104 (7), 756-761.

[16] Kanders, B., Kowalchuk, M., 1990. "Omega3 Fatty Acids and Cancer Metostasis in Humans" World Review of Nutrition and Dietetics, 66, 477-487.

[17] Laidlaw, M., Holub, B.J., 2003. "Effects of supplementation with fish oil-derived n-3 fatty acids and gamma-linolenic acid on circulating plasma lipids and fatty acid profiles in women" Am J Clin Nutr., 77(1), 37-42.

[18] Leaf, A, Weber, P.c., 1988. "Cardiovascular Effects of n-3 Fatty Acids" Journal of Medicine, 318, 549-557.

[19J Leaf, A, 2001. "Diet and sudden cardiac death" J Nutr Health

Aging. 5(3), 173-178.

opOFen Bilimleri Enstitusu 8. SaYI Temmuz 2005

Balik Yaguun Koroner Kalp Hastaliklan Uzerine Etkisi K.UYSAL & M.yONTEM & M.OONMEZ

[20] Leaf, A., Kang, J.X., 200l. "Omega-3 fatty acids and cardiovascular disease" World Rev Nutr Diet., 89, 161-172.

[21] Li, x., Steiner, M., 1990. "Fish Oil, a Potent Inhibitor of Flatelet Adhesiveness" World Review of Nutrition and Dietetics, 66, 562- 563.

[22] Marchioli, R, Schweiger, c., Tavazzi, L., Valagussa, F, 2001.

"Efficacy of n-3 polyunsaturated fatty acids after myocardial infarction" Lipids, (36), 119-126.

[23] Marchioli, R, Barzi, F, Bomba, E., Chieffo, c., Di Gregorio, D., Di Mascio, R, Franzosi, M.G., Geraci, E., Levantesi, G., Maggioni, A.P., Mantini, L., Marfisi, RM., Mastrogiuseppe, G., Mininni, N., Nicolosi, G.L., Santini, M., Schweiger, c., Tavazzi, L., Tognoni, G., Tucci, c., Valagussa, F, 2002. "Early protection against sudden death by n-3 polyunsaturated fatty acids after myocardial infarction: time-course analysis of the results of the Gruppo Italiano per 10 Studio della Sopravvivenza nell'Infarto Miocardico" Circulation, 105(16), 1897-1903.

[24] Namara, D.J., 1992. "Dietary Fatty Acid, Lipoproteins and Cardiovascular Disease" Advantures in Food and Nutrition Research, 36, 254-334.

[25] Nestel, P., Shige, H., Pomeroy, S., Cehun, M., Abbey, M., Raederstorff, D., 2002. "The n-3 fatty acids eicosapentaenoic acid and docosahexaenoic acid increase systemic arterial compliance in humans" Am J Clin Nutr., 76(2), 326-330.

[26] Nikkila, M., 1991. "Influence of fish oil on blood lipids in coronary artery disease" Eur J Clin Nutr., 45(4):209-213.

[27] Nordoy, A., Marchioli, R., Arnesen, H., Videbaek, J., 2001. "n-3 polyunsaturated fatty acids and cardiovascular diseases" Lipids, 36, 127-129.

[28] Penny, M., William, S. H., Lawrence, lA., 2002. "Fish Consumption, Fish Oil, Omega-3 Fatty Acids, and Cardiovascular Disease" Circulation. 106:2747-2757.

195

DPU Fen Bilimleri Enstitusu

8. SaYI Temmuz 2005

Baltk Yaguun Koroner Kalp Hastahl.lan Uzerine Etkisi K.UYSAL & M.YONTEM & M.OONMEZ

[29] Pepping, J., 1999. "Omega-3 essential fatty acids" Am J Health Syst Pharm., 56(8), 719-720.

[30] Rambjor, G.S., Walen, A. I. , Windsor, S.L., Harris, W.S., 1996.

"Eicosapentaenoic acid is imarily responsible for hypotriglyceridemic effect of fish oil in humans"

Lipids, 45-49

[31] Saglik, S., 1994. Bazi Bahk, Midye ve Karides Turlerinin Yag Asidi Kompozisyonlan ve Kolesterol lccriklcrinin Gaz Kromatografik incelenmesi. istanbul Univ. Saghk Bil. Enst.

Analitik Kimya A.B.D., Doktora Tezi, 60s, istanbul.

[32] Salachas, A., Papadopoulos, C, Sakadamis, G., Styliadis, 1., Voudris, V., Oakley, D., Saynor, R., 1994. "Effects of a low-dose fish oil concentrate on angina, exercise tolerance time, serum triglycerides, and platelet function" Angiology, 45(12), 1023-1031.

[33] Saynor, R., Gillott, T., 1992. "Changes in blood lipids and fibrinogen with a note on safety in a long term study on the effects of n-3 fatty acids in subjects receiving fish oil supplements and followed for seven years"Lipids, 27(7), 533-538.

[34] Skerrett, PJ., Hennekens,C.H., 2003. "Consumption of fish and fish oils and decreased risk of stroke" Prev Cardiol., 6(1):38-41.

[35] Simopoulos, A.P., 2002. ''The importance of the ratio of omega- 6/omega-3 essential fatty acids" Biomed Pharmacother, 56(8):365- 379.

[36] Simopoulos, A.P.,1997. "Omega-3 fatty acids in the prevention- management of cardiovascular disease" Can J Physiol Pharmacol.

75(3), 234-239.

[37] Simopoulos, A.P., 1991. "Omega-3 fatty acids in healty and dease and in growth and development " American Journal Clinical Nutrician, 54: 438-463

[38] Simon, 1.A. , Hodgkins, M.L., Browner, W.S., Neuhaus, J.M.,

Bernert, 1.T., Hulley, S.B., 1995. "Serum fatty acids and the risk of

coronary heart disease" Am J Epidemiol., 142(5),469-476.

DPU Fen Bilimleri Enstitusu 8. Sa)1 Temrnuz 2005

Balik Yagmm Koroner Kalp Hustahklan Uzerine Etkisi K.UYSAL& M.yONTEM & M.DONMEZ

[39] Sinclair, AJ., O'dea, KO., 1990. "History of Fat in The Human Diet" World Review of Nutrition and Dietetics, 66,511-512.

[40] Sirtori, ex. Galli, e., 2002. "N-3 fatty acids and diabetes"

Biomed Pharmacother, (8):397-406.

[41] Theobald, H.E., Chowienczyk, PJ., Whittall, R., Humphries, S.E., Sanders, T.A., 20(;-1-. LDL cholesterol-raising effect of low-dose docosahexaenoic acid in middle-aged men and women Am J Clin Nutr., 79(4):558-63.

[42] Thies, F, Garry, J.M., Yaqoob, P., Rerkasem, K, Williams, J., Shearman, c.r., Gallagher, PJ., Calder, P.e., Grimble, R.F., 2003.

"Association of n-3 polyunsaturated fatty acids with stability of atherosclerotic plaques: a randomised controlled trial" Lancet, 361 (9356):4 77 -485.

[43] Toft, 1., Bonaa, KH., Ingebretsen, O.e., Nordoy, A, Jenssen, T., 1995. "Effects of n-3 polyunsaturated fatty acids on glucose homeostasis and blood pressure in essential hypertension. A randomized, controlled trial" Ann Intern Med., 23(12), 911-918.

[44] Uysal, K, 2000. Egirdir Galli Sudak ( Stizostedion lucioperca Lin., 1758) Bahklannm Total Lipit, Total Yag Asidi ve Yag Asidi Bilesiminin Mevsimsel incelenmesi. Fen Bil. Enst. Su Urunleri Temel Bilirnleri AB.D., Doktora Tezi, 66s. Egirdir - Isparta.

[45] Vanhoutte, P.M., Shimokawa, H., 1990. "Fish Oil and The Platelet- Blood Vessel Wall Interaction" World Review of Nutrition and Dietetics, 66, 233-244.

[46] Weber, P., Leaf, A., 1990. "Cardiovascular Effects of n-3 Fatty Acids" World Review of Nutrition and Dietetics, 66, 218- 232.

[47] Weber, P., Raederstorff, D., 2000. "Triglyceride-lowering effect of omega-3 LC-polyunsaturated fatty acids" Nutr Metab Cardiovasc Dis. 10(1):28-37.

[48] Ziboh, V.A, 1990. "CD3 Polyunsaturated Constituents of Fish oil and the Management

Fatty Acid

of Skin

197

DPU Fen Bilimleri Enstitusu 8. Say). Temmuz 2005

Balik Yagmm Koroner Kalp Hastaliklan Uzerine Etkisi K.UYSAL & M.YONTEM & M.DONMEZ

Inflammatory and Scaly and Dietetics, 66, 425-435.

Disorders": World Review of Nutrition

EFFECTS OF FISH OIL ON CARDIOVASCULAR DISEASES

K. UYSAL* & M. YONTEM* & M. DONMEZ**

Abstract The aim of the present study is to review the crucial findings concerning the effects of fish oil on coronary heart diseases. This research area was very important for public health and has been under intensive investigation in recent years. The benifical effects of fish oil lire mainly due to the effects of eicosapentanoic acid (EPA) and docosahexanoic acid (DHA) which are n-3 (also known as 00-3) fatty acids. These important fatty acids are mainly found in fishes.

In this review, the health effects of fish oil are limited to their effects on triglycerid. lipoprotein, blood viscosity, atherosclerosis, thrombosis, bleeding time, blood pressure, arrhythmias, myocardial infarction as well as sudden cardiac death.

Key words: Cardiovascular Disease, Fish Oil, Myocardial infarction, n-3 Fatty Acids,

·DPU, Fen Edebiyat Fakultesi, Biyoloji bolumu, Klitahya, Tlirkiye kuysal@dumlupinar.edu.tr

*DPU, Fen Edebiyat Fakultesi, Biyoloji bolumu, Kutahya, Turkiye

** ..

DPU, Altmtas Meslek Yuksek Okulu, Altmtas- Kutahya, Turkiye