G oralýan çäkler

Türkm enistanyň höküm eti tarapyndan biologik dürlüligi gorap saklam ak hakyndaky Kon- w ensiýany ýerine ýetirm egiň iň m öhüm w ezipeleriniň biri ýaram azlaşan çykan tebigy ulgam - lary, şonuň ýaly-da seýrek duşýan we ýitip gitm ek how py abanýan göm üşleri täzeden dikeltm ek boýunça oňaýly çäreleriň ulgam yny döretm ekdir [5]. „Tebigaty goram ak hakdaky“ kanuna laýyklykda (madda 21) Türkm enistanda goralýan tebigy çäklere we ýerlere döwlet goraghanalary, çäkli goraghanalary, m illi, taryhy-tebigy, ýadygärlik parklary, tebigy ýadygärlikler, botaniki we haýw anat baglary, dürli göm üşdäki agaçlar we gyrym sy ösüm likler toplum y oturdylan bag ýa-da seýilgäh, sagaldyş ähm iýetli tebigy çäkler, şonuň ýaly-da gyzyl kitaplara girizilen haýw anlar we ösüm likler degişlidir. Ä hli çäkli goraghanalar we tebigy ýadygärlikler goraghanalaryň gös-göni garam agynda durýarlar, olar hem öz gezeginde T ürkm enistanyň Tebigaty goram ak m inistrligine garaşlydyr.

Türkm enistanda ulanylýan „ýörite goralýan tebigy çäkler“ diýen adalga TGHB tarapyn­

dan 1972-nji ýylda işlenip taýýarlanylan we 1994-nji ýylda täzeden işlenen halkara toparlara bölünişine (klassifikasiýasyna) doly gabat gelenok [12].

TGHB milli toparlary we ýörite goralýan tebigy çäkleriň ähli toparlarynyň möhümligini ykrar etmek bilen birlikde, özüniň toparlara bölüş ýörelgesiniň halkara derejede peýdalanmak üçin ni- ýetlenendigini belläp geçýär. şeýlelik bilen, türkmen döwlet goraghanalary I topara, çäkli gora­

ghanalary IV topara we tebigy ýadygärlikler III topara girýärler.

Türkm enistanyň ýörite goralýan tebigy çäkleriniň hereket edýän ulgam ynda TGHB topar- larynyň arasynda b ar bolan „M illi parklar“ diýen II topar ýok. „G oralýan ýer örtükleri/deňiz akw atoriýalary“ diýen V topary döw let goraghanalarynyň „G orag zolagy“ atly hereket edýän topary hökm ünde şertleýin kabul edýäris. „Baýlyklary dolandyrm ak boýunça goralýan çäkler“

(VI) diýen topary şertleýin „Seýrek duşýan we ýitip barýan haýw anlaryň malhanasy, ösüm likle- riň nahalhanasy“ hökm ünde kabul edýäris. Bu toparlar häzirki döw ürde Türkm enistanda ýok (goşundy 5).

Tebigaty goram ak m inistrliginiň haýw anat w e ösüm likler dünýäsini goram ak m üdiriýe- tiniň m aglum atlary boýunça ýüze çykarylan tebigy ýadygärlikleriň 250-siniň diňe 17-si gorap saklanyş derejesi, ylm y aň-düşünje beriş derejeleri boýunça şu topara degişli edildi.

Aýratyn goralýan tebigy çäkleriň ähli toparlarynyň umumy meýdany 1978300 ga, ýa-da ýur- duň hemme ýeriniň 4,02%. Şol sanda goraghanalar 784,6 müň ga (39,7%), ýa-da Türkmenistan- yň ähii ýeriniň 1,6 %-i, çäkli goraghanalar 1155,9 (58,4%), ýa-da 2,35%; gorag zolagy - 35,4 (1,8%), ýa-da 0,007%; tebigy ýadygärlikler 2,3 (0,1%).

Botanika we haýw anat baglary biologik dürliiligiň saklanýan ýeri hökm ünde uly hem bolm asa, m ö hüm orun eýeleýärler. A şgab ad y ň bo tan ik a bag y B o tan ik a b ag lary ň halk ara bileleşigine girýär. Türkm enistanyň G araşsyzlygynyň m illi seýilgähi (3 m üň ga) w e A şgabadyň daş-töw eregindäki „G ök guşak“ tokaý-park zolagy (10 m üň ga) goragly ýerlerdir.

f G oralýan çäkleriň bar bolan ähli guram açylyk göm üşlerinden goraglylyk ýa-da ýokary derejeli tebigaty goraýyş ähm iýeti boýunça goraghanalar we çäkli goraghanalar öňdebaryjy orun eýeleýärler. O lara esasan çöl, dag we suw ekoulgam lary girýär (goşundy 6).

B iosfera çägeli-çöllük R epetek gorag- hanasy 1928-nji ýylda esaslandyryldy. M erke­

zi w e G iin o rta -g ü n d o g a r G a rag u m u ň sep- gidinde ýerleşýär - 34,6 m üň ga m eýdany tut- ýar 2 m üň gektara golaý ýeri tutýan m eýdanda tohum lyk ojaryň tokaýlygy (H aloxylon aphyl- lum) saklanyp galypdyr.

Ç öllük ekoulgam agdyklyk edýär [36].

G orag hanan yň çäginde je re n , g arag u lak w e o k lu kirpi (H y strix indiea), çöl serçesi {Pas­

s e r sim p lex), togdary, ý y lan çy gyrgy ( C irca- etus fe r o x ), ütelg i w e b eý le k ile r go raly p

sak-lanýar. Ýylançy gyrgynyň jüýjesi

H a za r g o r a g h a n a sy (1 9 9 4 -n ji ý y la ç e n li K ra sn o w o d sk ) 1 9 3 2 -n ji ý y ld a G ü n o rta - G ü n d o g a r H a z a ry ň k e n a rla ry n d a k y a d a ty g u ra k ç ö llü g iň w e H a z a ry ň d e ň iz ý a k a sy n y ň s e p g id in d e d ö re d ild i. U m u m y m e ý d a n y 2 6 2 0 3 7 g a b o lu p , o n u ň 2 2 6 5 8 9 g e k ta ry b e rk g o ra lý a n w e 35 44 8 g e k ta ry g o rag z o lag y d y r. D e ň iz a k w a to riý a s y n y ň m e ý d a n y 192047 gektardyr. Iki sany bölürni bar: E sen g u ly bö lü m i (1933 ý.) - 69,7 m üň ga w e T ü rk m en b aşy b ö lü m i (19 6 8 ý .) - 192,3 m iiň g a .'G o ra g h a n a n y ň g o rag z o la g y (3 5 4 4 8 ga) w e O g u rja a d a sy n d a b ir ç ä k li g o ra g h a n a sy (1 9 9 0 -n jy ý y ld a d ö re d ile n , m e ý d a n y 7 m ü ň ga) bar.

O g u rja a d a sy n d a H a z a r d ü w le n in iň k ö p m ü ň lü k ý a ta k ý e rle ri em ele g elý är. G o ra g h a n a - d a k ö l g u rb a g a sy , s ü ý r e n ijile r iň k ö p (2 9 ) g ö rn ü ş le ri, b a ly k la ry ň (4 8 ), a ý ra ty n h em g u ş la ry ň kö p (2 9 3 ) g ö rn ü ş le ri ý aşaý ar. G u şla ry ň ý a ry s y d iý e n ý a ly su w d a ý ü z ý ä n w e su w u ň b o ý u n d a ý a ş a ý a n la rd y r (H a z a ry ň G ü n o rta -G ü in d o g a r k e n a r ý a k a s y n d a w e E tre k d e rý a sy n y ň aşak a k y m y n d a - 68 g ö rn ü ş). O la rd a n g y z y lg a z y (P h o e n ic o p te r u s r u b e r ), d u rn a la ry ( G rus g r u s ), k e p d e rile ri ( Ç o lu m b a s p .), to k lu ta ý y (O tis ta rd a ), g ü n d iz k ö ri ( Ç a p rim u lg u s s p .) w e b e ý le k ile ri g ö rk e z m e k bo lar. D e ň z iň k e n a rý a k a z o la g y n d a H a- z a ra ň y rs y şo ra (S a ls o la tr a n s e h y r e a n ie a ), T rag u s şo rasy (S. tra g u s), Ç e le k e n g u şg ö z ü si ( C lim a c o p tera e ze le k e n ie a ), K o m aro w y ň ak tik e n i (N itra ria k o m a ro vii) w e b e ý le k i ad aty ö s ü m lik le r ö sý ärler.

76

Küýteadag H azar

I

H azar Ш

H azar П

f \ / / \ / -У % /

- Balkan weiaýaty - Daşoguz wekýaty - Lebap wekýaty - Maty wdaýaty - Ahal welaýaty

- şäherlet (< 20ÖÖÖÖ) - ^äherler (< 100Q00)

B ath y z g o ra g h a n a sy n y ň 87680 ga m eýdany bolup, G ündogar K öpetdagyň dag etekle- rinde (G ezgädik gerşi), G uşgy-Tejen deiýasy aralygynda, Türkm enistanyň günorta-gündoga- ryndaky Paropam iziň eteklerinde (Ý eroýlanduz şor suwly köl) 1941 -nj i ýylda döredilýär. D öwlet çäkli goraghanalary (1956 ý.): G yzyljar çäkli goraghanasy (30 m üň ga) gulanlaryň we keýikleriň köpelýän ýerlerinde, Pulyhatyn (15 m üň ga) we Çem enebit (12 m üň ga) çäkli goraghanalary bolsa gulanlaryň suw a inýän ýerlerinde döredildi. G oraghananyň çäginde pisse tokaýlygy (76 m üň ga), gulanyň, aýragyň, jereniň, alajagaplaňyň göm üşleri w e ýokary derejeli ösüm likle- riň 696 göm üşi goralyp saklanýar [22]. G oraghana U N ESC O guram asynyň bütindünýä m edeni w e tebigy m irasynyň Sanaw yna girizilm äge hödürlendi.

K ö p e td a g g o r a g h a n a s y (1976 ý.) 49793 ga m eýd any tutup, M erkezi K ö p etd ag y ň b ö le k -b ö le k b o lu p d u ra n A selm a, B ab azo ,

A rçab il (P öw rize), M essin ew diýen ýerlerin i oz içine alýar. D ag to kaýy (esasan türkm en arçasyndan durýar) 1982-nji ýy lyň m ag lu m at­

laryna görä, 21814 ga m eýdany tutýar. G orag- hananyň çäklerinde (1976 ý.) K alinin (15 m üň ga) w e G ündogar K öpetdagda M äne-Ç äçe (60 m üň ga) çäkli goraghanalary bolup, o larda çal durnanyň ý aşam ag y ü çin w e gulan yň baş sa- nyn y täzed en d ik eltm ek ü çin şertler döredil- ýär. G iind og ar K ö p etd ag d a k y Ç arly k p isse tok aý ly g y n y w e G ara Ý alçy d iý ilý än ý erdäki hoz tokaýlygyny gorap saklam ak üçin iki sany te b ig a t ý ad y g ärlig i dö redild i. G o rag h an ad a

um ga ( C apra aegagrus), aýrak, göklors we k epjeb aş h em -d e ösü m lik leriň seýrek duşýan en d em ik görnü şleri (A lliu m vavilovii, A eth io n em a kopetdaghi, C olutea ata b a jevii w e beýl.) go raly p saklanýar.

Sünt-H asardag goraghanasy (1978 ý.) 26461 ga m eýdany tutup, G ünorta-G ünbatar K öpetdagyň gurak, subtropikleriniň orta daglyklarynyň (dag etek düzlüginden we daglaryň ýokary basgançaklaryndan başga) esasy ýerüsti - ekologik toplum laryny öz içine alýar. G oraghananyň çäginde gadym y selm elik (M andragora tureom aniea), nar w e ýabany üzüm ösýär. Bu ýerde alajagaplaň, aýrak, ütelgi, turaç goralyp saklanýar. 1990-njy ýylda Sünt-H asardag çäkli gorag­

hanasy döredildi (3,8 m üň ga).

G ap laň gyr g ora gh an asy (1979 ý.) 282,8 m üň ga m eý dan y tutup, D em irg azy k Türk- m en istan d ak y Ü stý u rd u ň g ün orta-g ü n d o g ar çet gy ralary n y ň (G ap laňg y r d üzlügi), Ü ňüza- ň y rsy G aragum yň w e Sarygam yş çö k etlig in iň b iri-b irin e ý an aşý an zo lag y n d a ýerleşýär. 01 T ü rk m en istan y ň , G azag y stan y ň w e G arag alp ag y stan y ň serh etlerin iň sep leşý än ý erin d e , dem irg azy k w e g ün o rta çö lleriň b iri-b irin e g altaşý an zo lag y n d a ýaý ylyp ýatyr. K en arý ak a toplum laryny, gö çü p -g o n ý an suw da ý ü zý än guşlary h em -d e je re n iň o w lak laý an ý erlerin i go ram ak ü çin (1980 ý.) S arygam yş (18.01.91 ý. b aşlap - 551066 ga) çäkli goraghanasy, gu lan lary k ö p eltm ek w e ý aý ratm ak iiçin b o lsa Şasenem (1984; 270 m üň ga) çäkli g o rag ­ h an asy döredildi. B u ý erde g ara ojar, sözen (A m m o d end ro n sp .), gandym , h y w a şorasy (S a l­

sola eh iw en sis) w e ýum şak m iw eli (M a la co - carpus erithmofilm s'), seý rek duşýan den- drostellera (D endrostellera turkm enorum ) we iç ý an lary ň (B u th u s e u p e u s), h ažž y k lary ň , ataý ry laryň ( G aleodes tu rkm en ieu s), m öýle- riň (.A ra n ei) köp sanlysy, şol sanda garag u rt (L a th r o d e e tu s tr e d e e im g u tta tu s ), k e r e p li sak y rtg alar ( Tetrahyehus urtieae), dürli reňk- däki w e ölçegd äk i h er hili m ö r-m ö jek le r h er ädim de diýen ýaly duşýar. Jereni köp görm ek bolýar, o klukirpi, saýgak, aýrak w e ýekega- p an seýrek gabat gelýär, togdary, hyw a sülgü- n i (P h a sia n u s eo le h ie u s s sp .e h r y s o m e la s ) b o lsa örän seýrek sataşýar.

A m y d erý a g o r a g h a n a sy (1982 ý.) 49 5 1 4 ga m eý d an y tu tu p , A m y d erý an y ň o rta ak y m y n d a ý e rle şý ä r w e N e rg y z (45,1 m ü ň ga), G ereld en (2,2 m ü ň ga), G ab ak ly (1,2 m üň ga) d iý en üç b ö le k d en h em -d e K e lif çäk li g o rag h an a sy n d an (1 m ü ň ga) y b aratd y r. Bu ý e rd e jü lg e to k aý lary , tü m m ejik li, d ep eli çäg elik ler, T u ran çö k e tlig in iň şo rlu k ý e rle ri bar.

G o rag h an an y ň çäkleri A m y d erý an y ň suw ý ü zü n iň (ak w ato riý asy n y ň ) b ir b ö le g in i öz için e alýar. G y ry m sy ag açly to k a ý la rd a sü ý ji b u ý an u ly to p lu m la ry em ele getirý är. O rh id eý a (tro p ik i ö sü m lik ) m a şg a la sy n a d eg işli tü rk ü sta n e u lo fiý a sy (E u lo p h ia tu rk e sta n ie a ), B u- h a ra u žo w n ig i {O ph io glossum b u eh a rieu m ) ý aly ö sü m lik le r seý rek ý a g d a ý d a duş gelýär.

Suw ý a ta k la rd a bekre, u ly w e kiçi am y d erý a p ilbu rn y, ço rta n şek illi ak m ark a ý aly ba- ly k la r ý a ş a ý a r. G o ra g h a n a n y ň ç ä k le r in d e a m y d e rý a s ü lg ü n i (P h a s ia n u s c o lc h ic u s ssp .za ru d n y i), ard y çg u ş p is in tli to g a n (H y p o e o liu s a m p elin u s), to ý n a k ly la rd a n ý ek eg a - pan , su g un w e h ö w ü rtg e le ý ä n g u şlary ň 104 g ö rn ü şi h em işe ý a şa ý a r [13]. G arag u m der- ý asy n y ň arassala n ý an zo lag y n d a te b ig y to p lu m la ry ň g o rag y w e su w d a ý iz ý ä n hem -d e g ö çü p -g o n ý an g u şlary ň , k ö lle riň K e lif u lg a m y n d a g y şlam ak ü çin 55 m ü ňe çen li to p lan a n

78

suw da ýüzýlfn g u şlary ň g y şlam a g y n a am atly şe rtle r d ö retm ek m a k sad y b ile n K e lif çäk li g o ra g h an a sy d ö re d ild i (1970; 103 m ü ň ga).

K ö ý te n d a g g o r a g h a n a s y (1986 ý.) 27139 ga m eý d an y tutup, P am ir-alaý dag ulga- m yn yň K ö ýten d ag g erşin iň g ü n batar (türkm en) u ly eňň idin iň çäginde ýerleşýär. T äsin go- w ak lary w e ja n sy z teb ig aty ň beýlek i ý ad y g ärlik lerin i (m erm er oniks) goram ak, şonuň ýaly- da arçalyklary, ö sü m lik leriň w e h aý w an lary ň seýrek g ö rn ü şlerin i (k öýten k ö r ý alaňaç baly- gy) gorap saklam ak üçin G arlyk (1986; 40 m üň ga) çäkli goraghanasy döredildi. P isse tokaý- ly k lary n y w e daşky gu rşaw yň te b ig y d eň agram lyly gy ny gorap sak lam ak w e täzed en dikelt- m ek m aksady b ile n H o jab u rjy b elen t (17532 ga) w e H o jap il (31635 ga) çäkli gorag h an alary döredildi. 1990-njy ý y ld a dö red ilen H ojag araw u l (6 m üň ga) çäkli go rag han asy h enize çenli enjam laşdy ry lano k. Z eraw şan arçasy, b eý ik çig ild em ( Tulipa in g en s), tik en li b adam (A m y - g d a ln s sp in o sissim a ), G o rd ý agin iň kleo m esi ( Ç leom e g o rdjag in i), W iktoryň gaý rajy (U n- g ern ia victo ris) ösü m lik ler d ü ný äsiniň täsin lig in i em ele getirýärler. Çynar, arnap w e pisse a ý ry -a ý ry to k a ý la ry d ö re d ý ä rle r. D a g la ry ň w e o w ad an jü lg e le r iň g ö z e llig in iň ü s tü n i b u rm aşah ly dagteke w e laçyn (F a leo p eleg rin o id es) doldurýarlar.

6.3.3. G o ra g gnlliugy

G o rag h an alary ň b io d ü rlü lig in iň a b a tly g y n y ň d erejesi köp b ab atd a g o rag g ullu g y - n y ň işin iň h ilin e b a g ly b olýar. G o rag y ň esasy g ö rn ü şi ý ö rite to p a r gorag y dy r. B u g o rag am ala aşy ry lan d a , g o ra g ç y la ry ň to p a ry (5-7 adam ) ö zlerin e d eg işli çäk lere u la g ly aýlan - ýarlar. G oragyň b u görn ü şin den tap aw u tly ly k d a H azar, A m yderýa, B athyz w e S ünt-H asard- ag g o rag h a n a lary n d a g o rag y ň b elli b ir u g u r b o ý u n ça (b erk id ilen b ö le g i p y ý ad a aý lan m ak ) aln y p b a ry lý a n g ö rn ü şi sak lan y p g aly p d y r. G o ra g h a n a la rd a te le fo n a ra g a tn a ş y g y w e k o m p ý u te rle r bar.

2001-nji ýylda sekiz goraghanada 385 işgär işledi (aýlyk hakynyň goýumy - 746,9 müň ameri- kan dollary). Gorag gullugynyň işgärleriniň (159 ýa-da 52,3%) we ylmy işgärleriň (22 ýa-da 5,9%) sanlarynyň özara gatnaşygy 9:1. Gorag gullugynyň işgärleri esasan ýörite orta we orta bilimli adamlardyr,

G orag gullugynyň üstünlikli işlem eginiň baha ölçegleriniň biri onuň enjam bilen üp- jünçiliginiň derejesi, hususan-da ulaglar (awtom aşynlar, ýüzüş serişdeleri, m otosikller) bilen üpjün edilişidir. M ysal üçin, H azar goraghanasynda „Tebigat” teplohody bejergä mätäç. M otor- ly gaýyklar öz işlem eli m öhletlerini tam am lapdyrlar. U m um an şu goraghananyň tehniki müm - kinçiligi iň pes derejede. U laglar bilen Siint-Hasardag (2,9 m üň gektara 1 birlik), K öýtendag (3 m üň gektara 1 birlik), K öpetdag (3,5 m ün gektara 1 birlik) goraghanalary beýlekilere garanda, gow y iipjün edilendir. G aplaňgyr (35,1 m üň gektara 1 birlik), A m yderýa (16,5 m üň gektara 1 birfik) w e beýleki goraghanalar has ýaram az üpjün edilen. Ö zem, Türkm enistanyň Tebigaty go­

ram ak m inistrliginiň m aglum atlaryna görä, 2001-nji ýylyň 1-nji few ralyna çenli 1998-2000-nji ýyllarda ýüze çykarylan düzgün bozm alaryň sany goraghanalaryň gorag gullugynyň enjam taý- dan üpjünçiligine bagly bolmandyr. D üzgün bozm alara haýw anlary atyp we tutup almak, agaçlary çapm ak, ot ýatym iak, m al bakm ak, iým işleri we m iw eleri ýygnam ak ýaly bidüzgünçilikler degişlidir.

T ü rk m en istan y ň y kd y sad y ý etin d äk i geçiş dö w rüniň çy lşy ry m ly ly k lary (1988-1989 ýyllar) goragh analaryň işine hem täsir etdi: tok aý h ojalyg y derňelm edi, 1990-njy ý y ld an soň bolsa haýw anlaryň sanynyň akylly-başly hasabaty, has-da how a hasabaty geçirilm edi. Ý erüsti hasabatlar ýa-ha ýöredilm edi, ýa-da ol h asabat ý erleriň diňe bir bölegini öz içine aldy. M unuň

G oraghanalardaky haýw anlaryň baş sany (ýyllar boýunça)

Jetw el 6.1.

H aýw anlar 1976-1980 ýý. 1980-1990 ýý. 1990-1995 ýý. 1995-2000 ýý.

Jeren m aglum at ýok m aglum at ýok m aglum at ýok 20-25

Gyzylgaz 9800 12300 m aglum at ýok 7484 /

Soltantow uk 54 127 -II- 145 (1998 ý.)

Turaç 140 230 -II- 165 (1998 ý.)

Sakarbalak 60200 147800 -II- 37500

G ulan 1250 2615 m aglum at ýok 3500 (1998 ý.)

Jeren 800-1000 3000-4000 1500-2000 931 (2000 ý.)

U m ga 1927 5500 1500 2567

Aýrak 1989 8000 2000-2500 4050

G ulan (gaýtadan 38 700-750 630

ýaýradylan)

Aýrak 60-70 270-280 60-70 100

A lajagaplaň m aglum at 3-4 3-4 4-5

ýok m aşgala

Aýrak m aglum at ýok 100 100-150 290 (2000 ý.)

Jeren -II- 170 99 295 (2000 ý.)

G ulan (gaýtadan 80 m aglum at ýok 239

ýaýradylan)

Sugun 20 12-15 35 40

Jeren m aglum at ýok m aglum at ýok m aglum at ýok 30

A ýrak (urial) m aglum at ýok m aglum at ýok 100 104

B urm a şahly teke -II- 207 303

80

... : ;=* _=~

şeýledigine T ebigaty g oram ak m in istrlig in iň h aý w an at w e ö sü m lik ler d ü n ý äsin i goraýyş m üdiriýetine berifen g orag h an alary ň 1995-2000-nji ý y llard a eden işleri b arad ak y m aglum at- lary hem şaýatlyk edýär (jetw el 6.1.). Ý itip barýan we ykdysady taýdan gym m atly göm üşleriň sanynyň g o rag h an alary ň çäk lerind äki ü ý tg em esi eko logiki ü ý tg eşm eleriň aýdyň görkeziji- sidir.