Türkiye’de 2004 Y›l›nda

(1)

GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ TÜRK HALKB‹L‹M‹

ARAﬁTIRMA VE UYGULAMA MERKEZ‹ (THBMER)

Türkiye’de 2004 Y›l›nda

YAﬁAYAN GELENEKSEL MESLEKLER

Yay›na Haz›rlayanlar M.Öcal O⁄UZ Emine AYDO⁄AN Nilgül AYTUZLAR Tuba SALTIK ÖZKAN

Gazi Üniversitesi THBMER Yay›n›

GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ TÜRK HALKB‹L‹M‹

ARAﬁTIRMA VE UYGULAMA MERKEZ‹ (THBMER) YAYINLARI: 3

Ankara 2005 ISBN- 975-507-125-3

(2)

Ö

NSÖZ

“Türkiye’de 2004 Y›l›nda Yaﬂayan Geleneksel Meslekler” adl› bu yay›n, 2003-2004 ö¤retim y›l›nda Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü üçüncü s›n›fta ö¤renim gören ö¤rencilerin “Türk Halkbilimi”

dersi için yürüttükleri derleme çal›flmalar›nda filizlenmifl, Türk Halkbilimi Araflt›r- ma ve Uygulama Merkezi taraf›ndan yürütülen ve Gazi Üniversitesi Bilimsel Arafl- t›rma Projeleri taraf›ndan desteklenen “Kaybolma Tehlikesi Alt›ndaki Geleneksel Meslekler Halkbilimsel Araflt›rma ve Derleme Projesi” ile meyveye durmufltur.

Haz›rlad›¤›m›z ve yönlendirdi¤imiz derleme ilkelerine göre ö¤rencilerin Tür- kiye’nin çeflitli yörelerinden kaynak kiflilerle yapt›klar› görüflmelerde derledikleri bilgiler, bu çal›flmada ana hatlar›yla verilmifl ve yorumlanm›flt›r. Yeteri kadar aç›k olmayan bilgi ve tan›mlamalar için bilimsel kaynak ve yüzey araflt›rmas› yap›lm›fl, buna ra¤men eksikleri giderilemeyen ve yeterli görülmeyen araflt›rmalar›n yay›- m›ndan kaç›n›lm›flt›r.

“Türkiye’de 2004 Y›l›nda Yaﬂayan Geleneksel Meslekler”, 2003 y›l›nda UNESCO taraf›ndan kabul edilen “Somut Olmayan Kültürel Miras›n Korunmas›

Sözleflmesi”nde korunmas› gere¤ine iflaret edilen “El Sanatlar› Gelene¤i”nin, ge- lecekte koruma alt›na al›nmas› gereken yaflayan meslekleri belirlemeye yönelik bir envanter çal›flmas›na haz›rl›k olarak düflünülmelidir. Bu nedenle, ço¤u icra bi- çimleri, araç-gereçleri ve sorunlar› benzer olan mesleklerin bu kitapta yer almas›, tamamen yukar›daki amaç do¤rultusunda bilinçli bir seçimdir. Bu envanter çal›flmalar›n›n nihai amaçlar›ndan biri, günümüzdeki geleneksel meslekleri kent kent, dükkan dükkan ve isim isim belirlemek, sorunlar›n› ve aç›l›m olanaklar›n› bu ay- r›nt›da ortaya koymakt›r. Di¤eri ise, bu mesleklerin gelece¤e aktar›lmalar› yö- nünde “Kültürel Animasyon Tasar›mc›l›¤›”n›n yarat›c›l›¤› ile bu mesle¤in icrac›la- r›n›n daha profesyonelce çözümler üretme, tasar›mlar ortaya koyma yönünde aç›l›mlar yaratmalar›na katk› sa¤lamakt›r.

Kitaptaki meslekler, Mustafa Arl›’n›n “Kulland›klar› Ham Maddeye Göre El Sanatlar›n›n S›n›fland›r›lmas›” (Arl›, 1986) çal›flmas›ndan esinlenerek düzenlen- mifl, kimi durumlarda uygun alt bafll›klar gelifltirilirken derlenen meslek gruplar›- na uygun olarak bu tasnif üzerinde de¤iflikli¤e gidilmifltir. Buna göre meslekler ham maddesi esas al›narak sekiz bölüme ayr›lm›flt›r. Bu bölümler içindeki meslekler, eldeki çal›flmalara göre tasnif edilmifltir. Çal›flmadaki amac›m›z meslek gruplar›n› öne ç›karmak oldu¤u için; mesle¤in ad›n›n, kulland›¤› hammaddeden ziyade üretti¤i ürün ile an›ld›¤› durumlarda örne¤in b›çakç›l›k gibi, Arl›’n›n tasni- finden sapmalar olmufltur. Farkl› illerden derlenen ayn› meslekler ayn› bafll›k al- t›nda il adlar›na göre alfabetik olarak s›ralanm›flt›r.

Meslekle ilgili bilgilerden önce her bölümün bafl›nda kaynak kifli ile ilgili ta- n›t›mlar verilmifltir. Burada, elde bulunan bilgiler ›fl›¤›nda derleyen, derleme yeri ve tarihi, kaynak kifli, kaynak kiflinin mesle¤i kaç y›ld›r bu mesle¤i icra etti¤i, mesle¤i kimden ö¤rendi¤i, mesle¤i kimlere ö¤retti¤i gibi sorulara cevap aran- m›flt›r. Ayr›ca yine elde bulunan bilgiler do¤rultusunda mesle¤in yap›m aflamala- r›, kullan›lan malzemeler, ürünün pazarlanmas› ve kazanç durumu, meslekle ilgili sorunlar gibi bölümler alt›nda geleneksel meslekler incelenmifltir.

Ayn› yörede birden çok derleyici taraf›ndan derlenen ayn› mesleklerle ilgili çal›flmalar ayn› bilgileri içerdi¤i için birlefltirilmifl, giriflte kaynak kifli bilgileri s›ra- s›yla verilmifltir. Ayn› mesle¤in farkl› yörelerde derlendi¤i çal›flmalarda, tekrara düflmemek için; her çal›flmada, kullan›lan malzemelerin aç›klamalar› verilmemifltir. ‹lk çal›flmada bu tür bilgiler, di¤erlerinde ise sadece kullan›lan malzemelerin adlar› verilmifl, farkl› bilgi bulunuyorsa burada bunlara yer verilmifltir. Di¤er yan- dan yap›m aflamalar›, meslekle ilgili sorunlar gibi bilgiler aynen al›nm›flt›r. Böyle- ce yöreler aras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klar gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r.

UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras›n Korunmas› Sözleflmesi’nin özel- likle korunmas›n› istedi¤i befl halk kültürü alan›ndan biri olan “El Sanatlar› Gele- ne¤i”, dünyadaki üretim ve tüketim tarzlar›n›n de¤iflmesiyle birlikte h›zla orta- dan kalkmaktad›r. Bugün ülkemizde bir çok geleneksel meslek, ç›rak bulamayan son ustalar›n elinde sonsuza dek yok olacaklar› an› beklemektedir. Bu an, son ustalar›n elden ayaktan düfltükleri veya öldükleri and›r. Bugün on binlerce y›l önce- sinin hayatlar›n› merak eden, büyük kaynaklar ay›rarak araflt›ran insano¤lu, yar›n bugünleri merak etmeyecek ve araflt›rmayacak m›d›r? Yar›n›n› infla ederken geç- miflten esinlenmeyecek midir? Her türlü görsel sanatsal iletiflimlerinde bu ürünle- rine ve ustalar›na ihtiyaç duymayacak m›d›r?

Elinizdeki bu küçük kitap, geçmifli merak eden yar›n›n insan›na küçük bir ›fl›k tutarsa, küçük bir pencere açarsa amac›na ulaflm›fl olacakt›r. Yaflayan müzeleriyle geleneksel mesleklerini gelece¤e bütün ayd›nl›¤› ve aç›kl›¤›yla aktaran bir Türki- ye’de bu kitab›n c›l›z ›fl›¤›na hiç ihtiyaç duyulmamas›n› dilerim.

Bu kitab›n yay›n›, ortak karar ve düflüncelerimizin Türk Halkbilimi Bölümü Araflt›rma Görevlisi Tuba Salt›k Özkan ve Türk Halkbilimi Yüksek Lisans Progra- m›ndan Nilgül Aytuzlar ve Emine Aydo¤an taraf›ndan uygulanmas›yla mümkün olmufltur.

Geleneksel mesleklerini bütün zorluklara ra¤men sürdüren ustalara, derleme çal›flmalar›na kat›lan ö¤rencilerime ve projeye katk› ve deste¤ini esirgemeyen herkese özellikle bu tür çal›flmalar›m›z› her bak›mdan destekleyen Gazi Üniversi- tesi’ne Rektör Prof. Dr. Say›n Kadri Yamaç’›n flahs›nda teflekkür ederim.

Prof. Dr. Öcal O⁄UZ

(3)

‹

Ç‹NDEK‹LER

1. HAMMADDE OLARAK L‹F KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER

1.1. Dokumac›l›k ... 9

1.1.1. Ankara-Beypazar›’nda ‹pek Bürgü Dokumac›l›¤› ... 9

1.1.2. Denizli-Buldan’da Buldan Dokumac›l›¤› ... 10

1.1.3. ‹zmir-Tire’de Beledi Dokumac›l›¤› ... 12

1.1.4. Kastamonu’da Çarﬂaf Ba¤› Yap›m› ... 15

1.2. Hal›c›l›k ... 18

1.2.1. Bal›kesir-S›nd›rg›’da Hal›c›l›k (Ya¤c›bedir) ... 18

1.3. ‹ﬂlemecilik ... 20

1.3.1. Ankara-Beypazar›’nda Bindall› ‹ﬂlemecili¤i ... 20

1.4. Keçecilik ... 22

1.4.1. Afyon’da Keçecilik ... 22

1.4.2. Kahramanmaraﬂ’ta Keçecilik ... 23

1.5. Kilimcilik ... 25

1.5.1. Ankara’da Kilimcilik ... 25

1.5.2. Osmaniye’de Kilimcilik (Karatepe) ... 28

1.6. Yorganc›l›k ... 29

1.6.1. Adana’da Yorganc›l›k ... 29

1.6.2. Amasya-Merzifon’da Yorganc›l›k... 30

1.6.3. Ankara’da Yorganc›l›k... 32

1.6.4. Ankara-ﬁereflikoçhisar’da Yorganc›l›k ... 32

1.6.5. Bursa’da Yorganc›l›k ... 33

1.6.6. I¤d›r’da Yorganc›l›k ... 34

1.6.7. Mersin’de Yorganc›l›k ... 35

1.6.8. Trabzon-Maçka’da Yorganc›l›k ... 37

2. HAMMADDE OLARAK A⁄AÇ KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER 2.1. A¤›zl›k Yap›m› ... 39

2.1.1. Sivas’ta A¤›zl›k Yap›m› ... 39

2.2. Ahﬂap Oymac›l›¤› ... 41

2.2.1. Ankara’da Ahﬂap Oymac›l›¤› ... 41

2.2.2. Bart›n’da Ahﬂap Oymac›l›¤› ... 43

2.3. Anadutçuluk... 45

2.3.1. Çorum’da Anadutçuluk ... 45

2.4. Ba¤lama Yap›m› ... 46

2.4.1. Ankara’da Ba¤lama Yap›m› ... 46

2.5. Baston Yap›m› ... 50

2.5.1. Zonguldak-Devrek’te Baston Yap›m›... 50

2.6. Curac›l›k ... 52

2.6.1. K›r›kkale’de Curac›l›k ... 52

2.7. Elekçilik ... 54

2.7.1. Ankara’da Elekçilik ... 54

2.8. F›ç› Yap›m› ... 57

2.8.1. Ankara-Polatl›’da F›ç› Yap›m›... 57

2.9. Kaﬂ›kç›l›k ... 58

2.9.1. Konya’da Kaﬂ›kç›l›k ... 58

2.10. Kündekari Sanat› ... 59

2.10.1. ‹stanbul’da Kündekari Sanat› ... 59

2.11. Sand›kç›l›k ... 61

2.11.1. Ankara’da Sand›kç›l›k ... 61

2.12. Tespihçilik ... 64

2.12.1. Osmaniye-Kadirli’de Tespihçilik ... 64

3. HAMMADDE OLARAK TAﬁ KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER 3.1. Tespihçilik ... 67

3.1.1. Eskiﬂehir’de Tespihçilik (Lüle Taﬂ›) ... 67

4. HAMMADDE OLARAK TOPRAK KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER 4.1. Cam Üflemecili¤i ... 69

4.1.1. ‹stanbul-Beykoz’da Cam Üflemecili¤i ... 69

4.2. Çömlekçilik ... 71

4.2.1. Denizli-K›z›lhisar’da K›z›lhisar Barda¤› Yap›m› ... 71

4.2.2. Bursa-Gürsu’da Çömlekçilik ... 72

5. HAMMADDE OLARAK MADEN KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER 5.1. Alt›n ‹ﬂlemecili¤i ... 76

5.1.1. Ankara’da Alt›n ‹ﬂlemecili¤i (Kuyumculuk) ... 76

5.2. Bak›rc›l›k ... 78

5.2.1. Afyon-Sand›kl›’da Bak›rc›l›k ... 78

5.2.2. Ankara’da Alem Yap›m› ... 79

5.2.3. Ankara’da Bak›rc›l›k ... 80

5.2.4. Çorum’da Bak›rc›l›k ... 83

5.2.5. Gaziantep’te Bak›rc›l›k ... 83

(4)

5.2.6. Kastamonu’da Bak›rc›l›k ... 84

5.2.7. Malatya’da Bak›rc›l›k... 84

5.2.8. Sakarya’da Bak›rc›l›k ... 85

5.3. B›çakç›l›k ... 87

5.3.1. Sivas’ta B›çakç›l›k ... 87

5.4. B›çk› Yap›m› ... 88

5.4.1. Kastamonu-Tosya’da B›çk› Yap›m› ... 88

5.5. Demircilik... 90

5.5.1. Ankara-K›z›lcahamam’da Demircilik ... 90

5.5.2. Çorum-‹skilip’te Demircilik ... 92

5.5.3. Karabük-Safranbolu’da Demircilik... 93

5.5.4. K›rﬂehir’de Demircilik ... 94

5.5.5. Mu¤la’da Demircilik ... 95

5.6. Gümüﬂçülük ... 97

5.6.1. Ankara-Beypazar›’nda Gümüﬂçülük ... 97

5.7. Kalayc›l›k ... 100

5.7.1. Ankara’da Kalayc›l›k ... 100

5.7.2. Bolu-Gerede’de Kalayc›l›k ... 100

5.7.3. Elaz›¤’da Kalayc›l›k ... 102

5.7.4. K›rﬂehir-Kaman’da Kalayc›l›k ... 102

5.7.5. Malatya’da Kalayc›l›k ... 103

5.7.6. Samsun’da Kalayc›l›k ... 104

5.8. Nalbantl›k ... 106

5.8.1. K›rﬂehir’de Nalbantl›k ... 106

5.8.2. Zonguldak-Ere¤li’de Nalbantl›k ... 107

5.9. Semavercilik ... 109

5.9.1. Samsun-Vezirköprü’de Semavercilik ... 109

5.10. Tenekecilik ... 112

5.10.1. Ankara’da Tenekecilik... 112

6. HAMMADDE OLARAK DER‹ VE HAYVANSAL ARTIK KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER 6.1. Davul Yap›m› ... 114

6.1.1. Ankara’da Davul Yap›m› ... 114

6.2. Mest Yap›m› ... 117

6.2.1. Ankara-Güdül’de Mest Yap›m› ... 117

6.3. Karagöz Tasvircili¤i ... 119

6.3.1. Ankara’da Karagöz Tasvircili¤i ... 119

6.4. Saraçl›k... 121

6.4.1. Kütahya’da Saraçl›k ... 121

6.4.2. Nevﬂehir’de Saraçl›k ... 121

6.5. Sedef Kakmac›l›¤›... 124

6.5.1. Ankara’da Sedef Kakmac›l›¤›... 124

6.6. Semercilik... 126

6.6.1. Aksaray-Güzelyurt’ta Semercilik ... 126

6.6.2. Ankara-Beypazar›’nda Semercilik ... 128

6.6.3. Karabük-Safranbolu’da Semercilik... 129

7. HAMMADDE OLARAK ‹NCE DALLAR-SAPLAR VE A⁄AÇ ﬁER‹TLER‹ KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER 7.1. Ney Yap›m› ... 130

7.1.1. Ankara’da Ney Yap›m› ... 130

7.1.2. Kayseri’de Ney Yap›m› ... 131

7.2. Sepetçilik ... 133

7.2.1. Çanakkale-Evreﬂe’de Sepetçilik ... 133

7.2.2. Kastamonu’da Sepetçilik ... 133

7.2.3. Mersin-Tece’de Sepetçilik ... 134

7.2.4. Ordu-Ünye’de F›nd›k Sepetçili¤i ... 136

7.2.5. Zonguldak-Çaycuma’da Küfecilik ... 138

7.3. Süpürgecilik ... 140

7.3.1. Çank›r›’da Süpürgecilik... 140

7.3.2. Edirne-Keﬂan’da Süpürgecilik ... 141

8. HAMMADDES‹ KA⁄IT VE KUMAﬁ OLAN ÜRÜNLER‹N BOYANMASINA YÖNEL‹K MESLEKLER 8.1. Bask›c›l›k (Ihlamur Bask›) ... 142

8.1.1. Ankara-Beypazar›’nda Bask›c›l›k(Ihlamur Bask›) ... 142

8.2. Ebru Sanat› ... 144

8.2.1. ‹zmir’de Ebru Sanat› ... 144

8.3. Hüsn ü Hat Sanat› ... 149

8.3.1. Ankara’da Hüsn ü Hat Sanat› ... 149

8.4. Tezhipçilik ... 151

8.4.1. Ankara’da Tezhipçilik ... 151

El Sanatlar› Festivali ... 153

Foto¤raflar ... 161

(5)

1.

HAMMADDE OLARAK L‹F KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER

1.1. DOKUMACILIK

1.1.1. ANKARA-BEYPAZARI’NDA ‹PEK BÜRGÜ DOKUMACILI⁄I Derleyen: Bahar Canalan

Derleme yeri ve tarihi: Beypazar›/Ankara, 2004

Kaynak kiﬂi: Zeliha Demir, 1964 Beypazar› do¤umlu, evli, ilkokul mezunu, ipek bürgü dokumac›s›.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmiﬂtir.

Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›raklar›na ö¤retmektedir.

Telkari, bak›rc›l›k, gümüﬂçülük gibi geleneksel meslekleriyle tan›nan Beypa- zar›’nda ipek bürgü dokumac›l›¤› da önemli bir yer tutar.

Kullan›lan Malzemeler

Bürgüde kullan›lan ip yuma¤›na çözgü ad› verilmektedir. ‹pek bürgü dokumac›l›¤›nda çeﬂitli renklerde iplikler kullan›lmaktad›r. (F:1) ‹pliklerin sar›ld›¤› demirden yap›lm›ﬂ alete ç›kr›k ad› verilmektedir. ‹plikler önce ç›kr›¤a tak›l›r ve daha sonra sar›l›p çözgü haline getirilir. Bu çözgü tamamen pamuktan elde edilir.

Çözgünün yap›l›fl› flöyledir: Ç›kr›¤a tek tek seksen tane mezura sar›l›r, bunlar seksen tane çiviye tak›l›r. Daha sonra asarak, on iki tane tur yaparak çözgü haline getirilir. Çözgü üç kifli ile haz›rlan›r. Mezuralar ç›kr›klara sar›larak, iplikleri tek tek çekerek haz›rlan›r. Bürgü dokumac›l›¤›nda kullan›lan ipliklerin boyas› tamamen otlardan üretilir. Bu otlar flap krem, tartal, krom, indigo, a¤aç sak›z›, palamut to- zu, ceviz kabu¤u, p›nar otudur.

‹pek bürgü dokumac›l›¤›nda kullan›lan tezgahlar ahﬂaptan yap›lmaktad›r.

‹pek bürgücülü¤ünde iki ayakl› tezgah ve dört ayakl› tezgah olmak üzere iki çeﬂit tezgah kullan›lmaktad›r. ‹ki ayakl› tezgahta dokunan kumaﬂlar›n üzerine ›hlamur bask› yap›l›r. Ayr›ca iki ayakl› tezgahlarda elde edilen ürünlerin uçlar›na makrame biçiminde saçaklar ba¤lan›r.

‹ki ayakl› tezgahlarda kumafl, flal, pike tak›mlar› ve battaniye dokunur. Bun- lar›n yan›nda çeflitli flekillerde giysiler dikilir. ‹ki ayakl› tezgahlarda yap›lan ürünle- rin iplikleri kamç›l› el tezgah›nda dokunur. Bu tezgah›n gücüleri bulunmaktad›r ve bu gücülerden desen elde edilmektedir. Ayr›ca bu tezgah›n metresi ve c›mba- r› da vard›r.

Dört ayakl› tezgahta sadece panço dokunmaktad›r. Pançonun ipi, kuzu yü- nünden elde edilmektedir. Boyas›, ›hlamur a¤ac›ndan elde edilmektedir. Tezgah›

dört ayakl›d›r ve kamç›l› de¤ildir. Pançonun eni 65 cm olmakta ve ﬂal gibi kulla- n›lmaktad›r.

Battaniyeler ise keçi yününden yap›l›r. Battaniyenin yap›m›nda kullan›lan ipler do¤al iplerdir ve bunlar kök boyayla boyan›r. Böylece çeﬂitli renklerde ve de- senlerde battaniyeler elde edilmektedir.

Yap›lan Ürünler

‹pek bürgü dokumac›l›¤›nda gelin bürgüsü, flal, panço, masa örtüsü, fiskos örtüsü gibi ürünler elde edilir. Gelin bürgüsü Beypazar›’nda geçmiflteki bir gelene¤in günümüze kadar yaflat›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Yeni gelinler bir hafta boyunca bu bürgüleri bafllar›na takarak hiç ç›kartmazlar ve böylece yeni gelin olduklar›

anlafl›l›r. Gelinler, bafllar›ndaki bu bürgülerle el öpmeye giderler ve bunun karfl›l›-

¤›nda da harçl›k al›rlar.

‹pek bürgücülü¤ünde önceleri sadece bafl örtüsü yap›l›rken sonralar› çeflitli örtüler yap›larak bu meslek çeflitlenmeye bafllam›flt›r. Bu ürünler aras›nda fiskos örtüsü, elbise, çanta (F: 2), panço vb. bulunmaktad›r. Ayr›ca ürünlerin üzerine kök bask› yani ›hlamur bask› yap›lmaktad›r.

‹pek bürgü dokumac›l›¤› yapan kifliler, ustalar›ndan ö¤rendikleri bilgilerle ve tekniklerle, ölmekte olan bu sanat› diriltmifller ve daha da gelifltirmifllerdir.

1.1.2. DEN‹ZL‹-BULDAN’DA BULDAN DOKUMACILI⁄I Derleyen: Gözde Hasret Barutçu

Derleme Yeri ve Tarihi: Buldan/Denizli, 2004 Kaynak kiﬂi 1: ‹brahim Milas, 65 yaﬂ›nda.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmiﬂtir.

Kaynak kifli 2: Habip D›flkaya, 75 yafl›nda, Buldan do¤umlu.

Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 30 y›ld›r yapmaktad›r.

Kaynak kiﬂi 3: Nafiz Küçükda¤delen, 67 yaﬂ›nda.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Annesinden ö¤renmiﬂtir.

Dokumac›l›¤›n yap›ld›¤› ve geliﬂti¤i merkezlerden biri Denizli’nin Buldan il- çesidir (F:3-4). Burada yap›lan dokumalar oldukça ünlüdür. Bu sebeple dokumalar ilçenin ad›yla tan›nmaktad›r.

Buldan’da yap›lan bu dokumalar›n genel ad› “Buldan Dokumas›”d›r. Sofra bezi, masa örtüsü, pefltamal, perde, çarflaf, peçete vb. ürünlere dönüflen, ham-

(6)

maddesi pamu¤a ve ipe¤e dayanan her renk ve dokudaki kumaﬂlar tezgahlarda çeﬂitli amaçlara yönelik olarak dokunmaktad›r.

Kullan›lan Malzemeler

Çözgü Tezgah›: Çözgü, dokuma iflleminden önce tezgaha gerilen iplerin, dokuman›n boyunca giden dikey ipleridir. Bu ipler çözgü tezgah›nda haz›rlanmaktad›r. Tezgahta ipler tellerine ayr›l›r. Tel say›s›, kumafl›n enini belirlemekte- dir. Kumafl›n eninin ne kadar olmas› isteniyorsa ip o kadar çözülür, çözülen bu ipler yumak haline getirilir. Bunlara “kirkefl” ad› verilmektedir.

Dokuma Tezgah›: Çözgü tezgah›nda haz›rlanan kirkeﬂler, yani ip yumak- lar› bu tezgaha ba¤lan›r. Bu ba¤lama iﬂlemine “urum yapma” veya “ulama” ad›

verilmektedir. Böylece çözgü ipi dokuma tezgah›na nakledilmektedir. Dokuma tezgah›n›n k›s›mlar› ﬂunlard›r:

Tarak: Dokuma tezgah›n›n iplerin düzgün gelmesini sa¤layan bölümüdür.

Dem: Dokuma tezgah›ndaki çözgü iplerinin aras›n› açmaya yarayan demir bölümdür. Bu ip aral›¤›na a¤›zl›k denilmekte ve mekik buradan geçmektedir.

(F:5)

Ma¤ma: Tezgah›n üst k›sm›nda bulunan ve iplerin üstünden geçti¤i bö- lümdür. ‹plerin gerilmesini sa¤layarak dokumay› kolaylaﬂt›r›r.

Tefe: Birbirinin aras›ndan geçen iplerin düzgün bir flekilde dokunmas› için s›k›flt›r›lmas› gerekmektedir. Tefe ad› verilen bu hareketli bölüm geriye ileriye itilerek s›k›flt›rma ifllemi yap›l›r.

Sermin: Dokunan ürünün sar›ld›¤› bölümdür.

Mekik: ‹ki ucu sivri, ortas›nda masura denilen atk› iplerinin sar›ld›¤› makara bölümü bulunan, tahtadan veya kemikten yap›lan alettir.

Yap›m Aﬂamalar›

Çözgü tezgahlar›nda, kumaﬂ›n istenilen ende olmas›n› sa¤layacak kadar çö- zülen yani tellere ayr›lan ipler, burada sar›l›p yumak haline getirildikten sonra dokuma tezgah›na ba¤lanmaktad›r. Dokuma tezgah›nda enine haz›rlanm›ﬂ atk›

ipleri, mekik arac›l›¤›yla, boyuna haz›rlanm›ﬂ iplerin aras›ndan geçirilir. ‹plerin aras›ndaki bu boﬂluk, tezgah›n alt taraf›ndaki pedallara bas›larak sa¤lanmaktad›r.

Dokuma tezgah›nda tefe ad› verilen hareketli bölüm itilerek, birbirinin üs- tünden ve alt›ndan geçen ipleri s›k›flt›r›r. Bu ifllemler sonucu dokuma gerçekleflti- rilir.

Dokumac›l›k, Denizli’nin Buldan ilçesinde çok yayg›n olarak yap›lmaktad›r.

Fabrikasyon ürünlerin yan›nda el tezgah› ürünler de yer almaktad›r. ‹nsanlar zor- laflan ekonomik koflullar›n de etkisi ile üstünü örttükleri tezgahlar›n› yeniden aça- rak çal›flmaya, aile bütçesine katk› sa¤lamaya bafllam›fllard›r.

Bu mesle¤in unutulmamas› ve tan›t›lmas› için Buldan’da kültür merkezleri kurulmuﬂtur. Bunlardan biri “Buldan El Sanatlar› Merkezi”dir. Merkezde eski tez-

gahlar toplanarak ifller hale getirilip yafll› ustalar taraf›ndan dokumac›l›k, genç kuflaklar› özendirmek ve mesle¤e teflvik etmek için yaflat›lmaktad›r.

1.1.3. ‹ZM‹R-T‹RE’DE BELED‹ DOKUMACILI⁄I Derleyen: Tu¤çe Çulhao¤lu

Derleme yeri ve tarihi: Tire/‹zmir, 2004

Kaynak Kiﬂi 1: Saim Bayr›, 1934 Tire do¤umlu, ilkokul mezunu, beledi do- kuma ustas›.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Mesle¤i babas›ndan ö¤renmiﬂ, babas› da amcas›ndan ö¤renmiﬂtir.

Kaynak Kiﬂi 2: Levent Ertekin, 1961 Tire do¤umlu, üniversite mezunu, Ti- re Meslek E¤itim Merkezi Müdürü.

Beledi dokumas› renkleri, motifleri, dokunufl flekli, kullan›lan iplikleri ve çift kat oluflu ile ilgi çekicidir. (F: 6)

Geçmiflte birçok tezgahla icra edilen bu meslek, günümüzde ‹zmir’in Tire il- çesinde tek bir tezgahla varl›¤›n› sürdürmektedir. Beledi dokumalar›n›n en son ustas› Saim Bayr›, Tire’de Ekinhisar› Mahallesi’ndeki evine kurdu¤u tezgah›yla bu mesle¤i sürdürmeye çal›flmaktad›r. Saim Bayr›, tarihi Osmanl› dönemine dayanan Beledi dokumalar›n›n ilk olarak Tire’de Ifl›kl› Mahallesi’nde üretildi¤ini, Yu- nanl›lar›n giderken yak›p y›kt›¤› Ifl›kl› Mahallesi esnaf›n›n Ekinhisar› Mahallesine geçti¤ini anlatmaktad›r.

Beledi tezgahlar›, verdikleri desenlere göre çeﬂitli isimler almaktad›r ve bunlar içerisinde en zengin desenleri veren “Süleymaniye” ad›n› alan tezgahlard›r.

Oluflturulan desenlere farkl› farkl› isimler verilmemifltir. Tezgah›nda istek ve ter- cihler do¤rultusunda her ürünü üretebilen Saim Usta, daha önce padiflah elbise- si, halk oyunlar› giysileri gibi ürünler ortaya koydu¤unu anlatmaktad›r.

Ürünün Yap›m Aﬂamalar›

Bu ürünler, ara vermeden çal›ﬂ›larak ortalama bir günde ortaya ç›kmaktad›r.

Bugün günde ancak iki-üç metre kumafl dokudu¤unu ifade eden Saim Usta, üre- time geçebilmesi için oldukça uzun bir zaman alan ve “d›flar› iflleri” olarak ta- n›mlad›¤› bir haz›rl›¤›n yap›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir.

Saim Usta’n›n vermifl oldu¤u bilgilere göre, bir tezgah›n haz›r hale gelebil- mesi ve üretime geçebilmesi için bir ayl›k bir haz›rl›k süreci gerekmektedir. Bu süreç içerisinde çerçeveye ipler ba¤lanmakta, perdahlar haz›rlanmakta, hafl›llama ifllemi yap›lmakta ve çözgü ipleri haz›rlanmaktad›r.

Yap›lan haz›rl›klar›n baﬂ›nda çözgü iplerinin haz›rlanmas› gelir. Beledi dokuma tezgah›nda 1330 çözgü tel bulunmaktad›r. (F: 7) Çözgü ipleri siyah ve beyaz

(7)

olmak üzere iki renktir. Beyaz çözgü ipleri dokuman›n astar›n› oluﬂturmaktad›r.

Bu çözgü iplerinin önceden piﬂirilerek gerilmesi ve bal mumu ile mumlanmas›

gerekmektedir. Saim Usta ipli¤in sar›lmas›n›n zor, piflirilmesinin ustal›k istedi¤ini belirtmektedir. Fazla piflirildi¤i zaman sarmas›n›n zor oldu¤unu, az piflti¤i zaman da kumaflta parlak durmad›¤›n› söylemektedir. Bu haz›rl›k döneminde çözgü ipleri hafl›llan›r. Çözgüler, hafl›llama ifllemine girmeden önce siyaha boyanmakta- d›r. Hafl›llaman›n amac› ise ipli¤in dayan›kl›l›¤›n› artt›rmakt›r. Bu ifllem, tarakta ipli¤in kopmadan, rahat ve kaygan olarak çal›flmas›n› sa¤lar.

Yap›lan ifllemlerden biri de “pedris” ad›n› alan ve çözgü ipinin yeni çözgüye bükülerek eklenmesi ifllemidir. Bu ifllem dokuma yap›l›rken çözgü ipinin kopmas›

halinde de uygulanmaktad›r. Saim Usta, pedris olarak tan›mlad›¤› kopan ipi dü-

¤üm atmadan eklemenin her türlü iplikle yap›labilece¤ini ancak ipin yumuflak ve ince olmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Bu ifllemde genellikle yirmi numara iplik kullan›lmaktad›r. Bu ifllem s›ras›nda ustaya iki kifli yard›m etmektedir. Daha sonra çözgü ipleri yumak haline getirilmektedir. Ayr›ca ham olarak al›nan ve üretimin hammaddesini oluflturan ipek, usta taraf›ndan, üretime geçmeden önce boyan- maktad›r.

Beledi dokumalar›, beledi dokuma tezgah›nda üretilmektedir. Kaynak kiflinin verdi¤i bilgiye göre, jakarl› dokuma tezgahlar› ile benzerlik gösteren ancak on- dan çok daha önce mükemmele eriflmifl olan bu tezgaha d›flar›dan bak›ld›¤›nda çok karmafl›k bir yap› dikkati çekmektedir.

Dokuman›n özünü oluflturan iplikler orlon, yünlü, simli, pamuklu olabilmek- tedir. Bu iplikler boyan›r, sar›p kalem haline getirilir, böylece ipler birkaç kez ustan›n elinden geçmifl olur. Üretimin her aflamas›nda ustan›n el eme¤i çok önem- lidir.

Beledi Dokuma Tezgah›nda Kullan›lan Araçlar

Keﬂken (Çerçeve): ‹ki a¤aç çubuktan ve bunlar›n aras›na gerilmiﬂ gücü tellerinden meydana gelmektedir. Beledi tezgah›nda 24 çerçeve bulunmaktad›r.

Mekik: Beledi dokuma tezgah›n›n can damar› olan mekik, boynuzdan ya- p›lmaktad›r. Orta k›sm›nda masurun tak›lmas› için demir bir t›¤ bulunmaktad›r.

Masur, mekiklere tak›lan ipli¤e verilen add›r.

Üretim s›ras›nda kumafl›n üzerine konulan mekiklerin usta taraf›ndan de¤ifl- tirilmesi desen ve renk farkl›l›klar›n› sa¤lamaktad›r. Mekik, atk› ipliklerinin at›lma- s›na yaramaktad›r. Dokumaya bafllamadan önce atk›da kullan›lacak iplikler ç›kr›k yard›m›yla masurlara sar›lmaktad›r. Atk› olarak orlon, yün, koza ipe¤i, pamuk ipli¤i gibi her türlü iplik kullan›labilmektedir.

Tefe: Telleri s›k›ﬂt›rmaya ve gevﬂetmeye yaramaktad›r.

Tarak: Beledi dokuma tara¤› iki ahflap aras›nda düzgünce kesilmifl sazlar- dan haz›rlanm›flt›r. Zamanla eskiyen taraklar usta taraf›ndan yenilenmektedir.

Selmin: Tezgahta dokunan kumaﬂ›n dolanmas›na yarayan k›sm›d›r. Her 35- 40 cm’de bir, dokunan kumaﬂ dolanmaktad›r.

Dem: Tezgah›n çözgü iplerinin düzgün bir ﬂekilde durmas›n› sa¤layan k›s- m›d›r. Dem kullan›lmad›¤› takdirde ipler birbirine geçip darmada¤›n bir görüntü vermekte ve dü¤üm yapabilmektedir. Tezgahta demin bir taraf›nda çözgü, bir taraf›nda dokuma bulunmaktad›r. Tezgah için son derece önemli k›s›mlardan bi- ridir. 1330 tane teli vard›r ve 1330 çözgü ipi bu tellerin aras›ndan geçmektedir.

Üretim s›ras›nda demin her kap›s›nda ikisi siyah, ikisi beyaz olmak üzere dört tel bulunmaktad›r. Belli bir çal›ﬂma sisteminden sonra demlerde k›r›lmalar olabil- mektedir.

Pedahta: Tezgah›n alt›nda yer alan ayaklara verilen isimdir. Tezgahta hare- ket, çerçevelerin alt›na orta noktadan ba¤lanm›ﬂ olan “pedahta” olarak adland›- r›lan pedallara bas›larak sa¤lanmaktad›r. Beledi dokuma tezgah› 13 ayakl›d›r. Bu ayaklar ipleri hareket ettirmeye yaramaktad›r.

Tezgah›n ‹ﬂleyiﬂi

Beledi tezgah›, 24 çerçeveye kumanda edebilen bir el tezgah›d›r. Kaynak kiflinin verdi¤i bilgilere göre beledi dokuma tezgah›nda maymuncuk tabir edilen düzeneklerle 24 çerçeveyi 13 ayak kontrol etmekte, 13 ayak ayn› zamanda bu çerçevelerin de¤iflmesini sa¤lamaktad›r. Bas›lan ayaklar›n konumuna göre çerçe- veler yer de¤ifltirmektedir. Yer de¤ifltiren çerçeveler aras›ndan mekikler at›larak desen oluflturulmaktad›r. Dolay›s›yla tezgahta bütün ifl çerçeve, maymuncuk sistemi ve perdahta tan›mlamas› yap›lan 13 ayakta bitmektedir. Bu üçlü, desenlerin oluflmas›n› sa¤layan bir sistemdir. Bu üçlü aras›ndaki uyumdan ve çal›flma sisteminden desenler oluflmaktad›r. 60 cm eninde olan bu dokuman›n siyah ve beyaz olmak üzere iki ayr› renkte 1330 tane tel çözgü ipi mevcuttur. Zaman içinde bu tellerin y›pranmas› veya kopmas› halinde “ekleme” denilen basit bir ifllemle kopan parçalar tekrar eklenmektedir. Bu, ustan›n el becerisi, göz becerisi ve tec- rübesiyle mümkün olmaktad›r. Usta, çözgü iplerinin kopmas›ndan, sistemin ça- l›flmas› dahilinde, an›nda haberdar olmaktad›r; çünkü sistem o flekilde desen oluflturulmas›na imkan vermemektedir. Tezgah›n iflleyifl sistemi kendi içerisinde oto kontrolü kurabilmektedir. Bu düzenek, havan›n ›s› ve nemine göre farkl›l›k gösteren kiraz a¤ac›ndan yap›lm›flt›r.

Meslekle ‹lgili Sorunlar

Geçimini bu meslekten sa¤layan Saim Usta’n›n en büyük s›k›nt›s›, unutul- maya yüz tutan bu el sanat›n›n devam›n› sa¤layabilmek için cesaretlendirici, yü- reklendirici kaynaklar›n sa¤lanmamas›d›r. Talep oldu¤u takdirde durmadan çal›- ﬂaca¤›n› ifade eden Saim Bayr› birçok yerden çekime geldiklerini, kendisine ödül- ler verdiklerini ancak kendisine bir katk›da bulunmad›klar›n› ifade etmektedir.

(8)

Kuflaktan kufla¤a aktar›larak devam eden Beledi dokumac›l›¤› Saim Usta’dan sonra bu mesle¤i devam ettirecek birinin olmamas›ndan dolay› yok olma tehlikesi ile karfl› karfl›yad›r. Saim Usta mesle¤ini devam ettirebilmek, gelecek kuflaklara aktarabilmek için birçok kifliye kurs vermifl ancak bir sonuç alamam›flt›r. Ö¤re- nen say›s›n›n çok az oldu¤unu, ö¤renenlerin de üretime geçmedi¤ini belirtmektedir. Saim Usta, bu iflin sab›r istedi¤ini ve yeni yetiflenlerin sab›rs›z oldu¤unu ifade etmifltir.

Ürünlerin Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu

Dokumac›l›k Saim Usta ve ailesine çok fley kazand›rm›flt›r. Bu el sanat›, Saim Usta’n›n maddi-manevi miras›, geçim kayna¤›, evinin içine kurdu¤u tezgah›yla adeta yaflam›n›n ve ailesinin bir parças› durumundad›r.

Saim Usta, eskiden yorgan, yatak, yast›k yüzü ve perdelik olarak üretilen Be- ledi dokumalar›n› günümüzde sadece çeyizlik ve turistik olarak üretti¤ini ifade etmektedir. Saim Usta kullan›ﬂ tarzlar›nda yenilikler yapmakta, atk›, heybe, çanta gibi yeni ürünler ortaya koymaktad›r. Beledi dokumalar›n›n son ustas› ﬂimdi sadece turistik amaçl› küçük parçalar üretmektedir.

Saim Usta eskiden yurt d›fl›na ve Türkiye içinde birçok yere ürün gönderir- ken, günümüzde üretti¤i dokumalar› yaln›zca evine gelenlere göstermekte ve Beledi dokumalar›n› evinde satmaktad›r. Bu ürünler baflka hiçbir yerde sat›lma- maktad›r. Dokumalar›n fiyatlar› ise desenlerin zorlu¤una göre de¤iflmektedir.

Günümüzde dokumac›l›k sektöründe makineleflmeye geçilmesinin bir sonucu olarak bu sanat, teknolojiye yenik düflmüfltür. Son temsilcisi ile Beledi dokumac›l›¤›, gelecek kuflaklara aktar›labilmek için sesini duyurmay› beklemektedir.

1.1.4. KASTAMONU’DA ÇARﬁAF BA⁄I YAPIMI Derleyen: Belma Ya¤mur

Derleme yeri ve tarihi: Kastamonu, 2004

Kaynak kiﬂi: Makbule Çavdar, 50 yaﬂ›nda, evli ve 4 çocuk sahibi, ev han›- m›, ortaokul mezunu.

Kastamonu ve yöresi geleneksel meslekler yönünden zenginlik gösterir. fie- hirlere göçler, teknolojik geliflmeler, h›zl› ve ucuz üretim ile el sanatlar›n›n gide- rek azalmas›na ra¤men Kastamonu ve çevresinde geleneksel mesleklerin yaflad›-

¤› görülmektedir.

Kastamonu ve ilçelerinin en yayg›n gelir getirici el sanat› “çarﬂaf ba¤›” d›r.

Özellikle yerli dokuma “sar› k›vrak” yatak çarﬂaflar›n›n iki uzun kenar›na veya dört kenar›na pamuk ipli¤inden, alet kullanmaks›z›n kad›nlar›n elleri ile dü¤üm-

ler atarak yapt›klar› süslemelerdir. Kastamonu çarﬂaf ba¤lar› Kastamonu kad›nla- r›n›n evlerinde yapt›klar› bir el sanat›d›r.

Kastamonu ili ve Cide, fienpazar, Küre, Azdavay, P›narbafl› gibi ilçelerinde çarflaf ba¤› yap›m›na çok rastlan›r. Çarflaf ba¤› dar, ensiz tahta üzerinde t›¤ ve flifl kullanmaks›z›n 6-8 katl› pamuk ipli¤ine dü¤ümler at›larak, t›rnak ile s›k›flt›r›lmak sureti ile yap›l›r. (F: 8)

Kastamonu çarﬂaf ba¤lamalar› çarﬂaf kenarlar›n›, perde uçlar›n›, masa örtüsü kenarlar›n›, havlu kenarlar›n› süslemektedir.

Kastamonu çarﬂaf ba¤lar› kurt ba¤›, çilekli ba¤, yürek, kazan kulpu, kesme ﬂeker gibi modellere sahiptir.

Kullan›lan Araçlar ve Yap›m Aﬂamalar›

Kastamonu çarflaf ba¤› yap›m›nda pamuk ipli¤i, çarflaf, makas, i¤ne, kumafl parças›, dikifl i¤nesi ve ip kullan›l›r. Bu malzemelerin kullan›m yerleri flöyledir:

Pamuk ‹pli¤i: Çarﬂaf ba¤›n›n ham maddesidir. Krem ve beyaz renkte, 6-8 katl› bir iptir.

Çarflaf: Kastamonu’ya has sar› k›vrak ad› verilen çarflaf kullan›ld›¤› gibi düz beyaz çarflaf da kullan›labilir.

Makas: Çarﬂaf ba¤› yap›m›nda kullan›lan pamuk ipli¤inin kesilmesi için kul- lan›l›r.

‹¤ne: ‹ki çeflit i¤ne kullan›l›r. Yorgan i¤nesinin ucuna geçirilen pamuk ipli¤i sayesinde çarflaf ba¤› yap›m› daha kolaylafl›r. Dikifl i¤nesiyle çarflaf ba¤›, sar› k›v- rak çarflafa dikilir.

‹plik: Dikifl ipli¤i kullan›l›r. Bu iplikle çarflaf ba¤› çarflafa dikilir.

Çarflaf ba¤› için önce pamuk ipli¤inden çarflaf›n kenar uzunlu¤una göre zincir çekilir. Bu zincir, kumafl parças›na teyellenir. Bazen çarflaf ba¤› çarflaf›n iki uzun kenar›na yap›ld›¤› gibi dört kenar›na da yap›labilir.

Pamuk ipli¤inden yap›lan zincirlere 25-30 cm uzunlu¤unda pamuk ipli¤i geçirilir. Bu geçirilen pamuk ipliklerinin boylar› eﬂit olmal›d›r. Çünkü iplerin birinin k›sa olmas› durumunda yap›lan model tam olarak ortaya ç›kmayabilir.

Bütün ipler zincire geçirildikten sonra s›ra hangi modelin yap›laca¤›na karar vermeye gelir. Çarﬂaf ba¤› yap›m›nda birçok model vard›r. Bu modellerden bazen iki ucu ayr› di¤er iki ucu ayr› model seçildi¤i gibi her uçtaki modeller ayn› da olabilir.

Yürek Modelinin Yap›m›

Bafltan iki ip, iki parma¤›n aras›na al›n›r. Bu iki ipten birini di¤erinin üzerin- den geçirip bafl parmak t›rna¤›yla dü¤üm at›l›r. 7 s›ra bu flekilde yap›l›r. Böylece küçük kareler oluflur.

(9)

Bu ifllemlerden sonra dört ipi birlefltirip tekrar dü¤ümler at›l›r. Bu dü¤ümler- le ipler dörder dörder s›ralan›r. Bir s›rada dört ip yan yana gelir. Bu iplere de t›r- nak uçlar›yla dü¤ümler at›l›r. Ayn› ifllem iki kere tekrarlan›r. ‹pler ‘V’ fleklini al›r.

‘V’ fleklindeki pamuk iplikler birlefltirilir. Bu birlefltirmeyle “yürek (kalp)’’ modeli ortaya ç›kar.

Kalp flekli ortaya ç›k›nca bu fleklin kenarlar›nda ipler kal›r. Bu ipler ikifler ikifler ba¤lan›p yandaki kalp fleklinin ipleriyle birlefltirilir. ‹plerin kalan k›s›mlar›na en baflta yap›ld›¤› gibi dü¤ümler at›l›r. Bu dü¤ümlerden iki s›ra yap›l›r, küçük kareler ortaya ç›kar.

Yürek modelinin sonunda saçaklar› yapmak için kalan ipler eflit boyda, 5 cm uzunlu¤unda kesilir. Bu kesilen ipler saçaklar› oluflturur. Böylece çarflaf ba¤› yap›- m› biter ve model ortaya ç›kar.

Yap›lan çarflaf ba¤›n›n çarflafa dikilmesi için kumafl üzerinde yap›lan model teyellerinden sökülür. Sökülen model çarflaf kenar›na elle dikilir.

Çarflaf ba¤›, yap›m› s›ras›nda kirlenmiflse y›kan›p ütülendikten sonra çarflafa dikilir. Bütün bu ifllemlerden sonra çarflaf ba¤lar› kullan›ma veya sat›fla haz›r hale gelir.

Kastamonu çarflaf ba¤lar› genelde evlerde kad›nlar›n bofl vakitlerini de¤erlendirmek ve kazanç sa¤lamak için sürdürdükleri bir el sanat›d›r. Çarflaf ba¤› ya- p›m› son zamanlarda halk e¤itim merkezlerinde de ö¤retilmektedir.

Kastamonu’ya özgü bu el sanat› ﬂehrin gelirinde son dönemlerde önemli bir yere sahip olmuﬂtur.

Çarflaf ba¤lar›n›n sat›fl fiyatlar› modelin zorlu¤una, çarflaf ba¤›n›n uzunluk ve k›sal›¤›na göre de¤iflir. Çarflaf ba¤lar›na sadece Türkiye’den de¤il, dünyan›n çe- flitli yerlerinden gelen turistler de ilgi göstermektedir.

1.2. HALICILIK

1.2.1. BALIKES‹R-SINDIRGI’DA HALICILIK (YA⁄CIBED‹R) Derleyen: Sibel Ero¤lu

Derleme yeri ve tarihi: S›nd›rg›/Bal›kesir, 2004 Kaynak kiﬂi: Hacer Can, 1955 S›nd›rg› do¤umlu.

Hacer Can’dan al›nan bilgilere göre Ya¤c›bedir Hal›s›’n›n özellikleri ﬂunlard›r:

Hal›lar›n iplikleri ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde k›rk›lan koyun yünleri- nin e¤rilmesiyle elde edilir. ‹pler büyük kazanlarda kök boya, fenni boya ve küllü suyun kaynat›lmas›yla boyan›r. Önceden boyama iﬂinde sadece kök boya kulla- n›l›rken bugün fenni boya da kullan›lmaktad›r. Ya¤c›bedir hal›s›n›n dört temel rengi vard›r. Bunlar lacivert, k›rm›z›, koyu k›rm›z› ve beyazd›r. Beyaz rengin elde edilmesi için boyama iﬂlemine gerek yoktur.

Kullan›lan Aletler ve Yap›m Aﬂamalar›

Hal› dokunurken kullan›lan aletler; ilmek at›lan ipin kesilmesi için b›çak, ilmeklerin boylar›n›n eﬂit olmas› için makas ve ilmekleri s›k›ﬂt›rmak için kirkittir.

Hal›ya baﬂlamadan önce yaklaﬂ›k 2-3 cm boyundaki kilim dokunur. E¤er hal›

karagöz tipi ise kenar sular›nda yedi s›ra farkl› motif dokunur. Bunun s›ras› genellikle lokum, zincir, lokum, kedi bast›, zincir ve lokumdur. Bundan sonra hal›n›n içine girilir. (F: 9) Kocabafl motifi dokunur. Mihraba bafllan›r. Basamaklar halinde geniflleyen mihrab›n d›fl taraf›na gül ayfle, y›ld›z, çiçek gibi motifler yerlefltirilebi- lir. Mihrab›n hemen alt›na da bir y›ld›z ve bu y›ld›z›n ucuna c›val› hal›lara özel bir desen yerlefltirilir. Böylece mihrap kenara dayan›r. Hal›n›n göbe¤ine büyük bir y›ld›z veya kufl motifi dokunur. Yine mihrap c›val› ve y›ld›z motifiyle kapat›l›r. Ko- cabafl ve kenar sular›yla hal› bitirilir. Hal›n›n ipleri kesilir. Son olarak saçaklar› örü- lür.

Ya¤c›bedir hal›s›nda, Karagöz hal› tipinin d›fl›nda Elli hal› ve Heybe sulu tip- leri de vard›r. Heybe sulu hal›da kenar sular› Heybe suyu denilen kozalak fleklindeki motiften oluflur. Bu iki tip hal›n›n da iç bölgesi ayn› özelliklere sahip olabilir.

Elli hal› tipinde ise kenar sular› Karagöz veya Heybe sulu hal›lardaki gibi olabilir.

Onlardan fark› hal›n›n göbek motifleridir. Elli hal›lar›n göbe¤inde y›ld›zlar ve kartal motifleri bulunur. (F:10)

Ya¤c›bedir hal›s›n›n en belirgin özelli¤i sadece dört renkten oluflmas› ve motiflerin kal›plaflm›fl olmas›d›r. Bilinen motiflerin d›fl›nda Ya¤c›bedir hal›s›na farkl›

bir motif eklenemez. Hal›n›n zemin rengi genellikle laciverttir. Desenlerin rengi de k›rm›z› veya koyu k›rm›z›d›r. Beyaz renk bu hal›da çok az kullan›l›r. Ço¤u kez

(10)

sadece kenar sular›nda, mihrapta veya hal›n›n içinde noktalar halinde bulunur.

Baz› hal›lar›n zeminleri beyaz olsa da bu duruma oldukça az rastlan›r.

Figürler ve Anlamlar›

Güneﬂ Figürü: Hal›n›n tam ortas›nda bulunur. Bu figür evin erke¤ini temsil eder.

Hayat A¤ac›: Dallar, yapraklar, çiçekler ve meyvelerden oluflur. Günefl fi- gürünün ve mihrab›n d›fl›ndaki boflluklara yerlefltirilir. Bu figür, hal›y› dokuyan›n sevdiklerine uzun ömür temennisidir. Tamamen bu figürle bezenen çok eski ha- l›lar bulunmakla birlikte bugün hayat a¤ac› küçük motifler halinde dokunur.

Mühr-ü Süleyman: Dilimler halinde çizilmifl sekiz köfleli bir y›ld›zd›r. Kenar sular›nda, yan boflluklarda veya hal› içi süslemelerde kullan›l›r. Bu figür, hal›y›

dokuyan›n ruh s›k›nt›s›n› anlat›r. Mühr-ü Süleyman, bu s›k›nt›y› giderecek bir u¤urdur.

Salyangoz: Genellikle genç k›zlar›n ailelerine mesaj vermek amac›yla doku- du¤u bir figürdür. Bu mesaj genellikle evlilik iste¤idir.

Kedi Bast›: Kenar sular›nda kullan›l›r.

Lokum: Kenar sular›nda kullan›lan, çok s›k rastlanan bir motiftir.

Zincir: Hayat›n iniﬂli ç›k›ﬂl› bir zincir oldu¤unu anlat›r.

Gül Ayﬂe: Baklava dilimi ﬂeklinde bir kar tanesi görünümündedir.

Koca Kuﬂ: Kanatlar›n› açm›ﬂ bir kartal motifidir. Hal›y› dokuyan›n, evinin erke¤ine ba¤l›l›¤›n›n ifadesidir.

S›nd›rg› yöresinde Ya¤c›bedir hal›s›n›n d›fl›nda Yunt Da¤› ve Somak ad› verilen hal›lar da dokunmaktad›r. Yunt Da¤› hal›s›n›n çarpma denilen kilim ve ilmek denilen hal› tipi vard›r. Somak ise kufl motiflerinden oluflan bir kilimdir.

1.3. ‹ﬁLEMEC‹L‹K

1.3.1. ANKARA-BEYPAZARI’NDA B‹NDALLI ‹ﬁLEMEC‹L‹⁄‹

Derleyen: Hüseyin Akça

Derleme yeri ve tarihi: Beypazar›/Ankara, 2004 Kaynak kifli 1: fiirin Yaflar, 28 yafl›nda, Beypazar› do¤umlu.

Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Halas›n›n k›z›na ö¤retmektedir.

Kaynak Kiﬂi 2: Filiz Gül, 20 yaﬂ›nda, Beypazar› do¤umlu.

Bindall›; dü¤ünlerde, özel günlerde, k›na gecelerinde giyilen bir giysidir.

Bindall› ifllemecili¤i emek ve sab›r isteyen bir ifltir. Bindall› ifllemecili¤i Beypaza- r›’nda birkaç yerde halen yap›lmakta ve bindall›lar yöre halk› taraf›ndan k›na gecelerinde, dü¤ünlerde kullan›lmaktad›r.

Bindall›lar›n çeﬂitli kesimlerden al›c›lar› vard›r. Beypazar›’nda gelinlik k›zlara niﬂanl› olduklar› sürede erkek taraf›n›n en az bir bindall› al›nmas› gelenektir.

Bindall› ‹ﬂlemede Kullan›lan Malzemeler

Kadife Kumafl: Bindall› ifllemecili¤inde genellikle kadife kumafl kullan›l›r.

Bu kumaﬂ simle, boncuklarla, pullarla iﬂlenerek süslenir.

Dikifl Makinesi: Bindall› ifllenirken genellikle dikifl makinesi kullan›l›r.

Nak›fl Kasna¤›: Kadife kumafl dikifl makinesi yan›nda nak›fl kasna¤›yla da ifllenebilir. Nak›fl kasna¤› genellikle yast›k k›l›f› gibi küçük kumafllar›n ifllenmesin- de kullan›l›r. Nak›fl kasna¤› kumafl›n gerdirilmesini sa¤lar. Gerdirilmifl kumafl daha kolay ifllenir.

Nak›fl Makas›: Nak›fl makas›n›n özelli¤i ucunun e¤ri olmas›d›r. Bu e¤im sa- yesinde yuvarlak flekiller daha kolay kesilir.

Simli ‹p: ‹ﬂlemede genellikle simli ip kullan›l›r.

Bindall›n›n ifllenmesi çeflitli aflamalarla yap›l›r. Önce kullan›lacak kumafl ölçü- lere göre kesilir. Daha sonra kumafla ifllenecek desenler belirlenir. Belirlenen desenler özel bir karton üzerine çizilir. Daha sonra bu desen, nak›fl makas›yla kesilip, kumafla yap›flt›r›l›r. Kumafla yap›flt›r›lan bu desen simle kumafla ifllenir. (F:11) Bu aflamalar yap›lan ürüne göre de¤iflebilir. Bindall›n›n yan› s›ra yörede giyilen “kuy- ruklu” ve “hafllama” ad› verilen geleneksel k›yafetler de burada ifllenir ve dikilir.

(11)

Ürünlerin Pazarlanmas›, Kazanç Durumu ve Karﬂ›laﬂ›lan Sorunlar

Bindall›n›n kullan›m alanlar›n›n k›s›tlanmas›, günümüz flartlar›na ayak uydu- ramamas› bindall› ifllemecili¤inin de unutulmas›na sebep olmufltur. El eme¤i göz nuru bu giysiler sadece k›na gecelerinde, Beypazar›’n›n tan›t›lmas›n›n amaçland›-

¤› tarihi evlerde, lokanta vb. ticari alanlarda kullan›lmaktad›r.

Bindall› ifllemecili¤inin yaflat›labilmesi için Beypazar›’nda aç›lan halk e¤itim merkezinde bu meslek halka ö¤retilmektedir. Burada iflleme tezgahlar› aç›larak hem halka geçimini sa¤layabilece¤i ifl imkanlar› sa¤lanmakta hem de unutulma- ya yüz tutmufl mesleklerimizin canland›r›lmas›, yaflat›lmas› amaçlanmaktad›r. Bu- nun yan›nda Beypazar›’nda hem geçimini sa¤lamak, hem de anne baba mesle-

¤ini yaflatmak isteyen kiflilere ait iflyerleri de bulunmaktad›r.

1.4. KEÇEC‹L‹K

1.4.1. AFYON’DA KEÇEC‹L‹K Derleyen: Ayﬂe ‹lhan

Derleme yeri ve tarihi: Afyon, 2004

Kaynak kiﬂi: Hasan Kundak, 1931 Afyon do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.

Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ye¤enlerine ö¤retmektedir.

Koyun, deve gibi hayvanlar›n yünlerinin s›cak bir ortamda sabunlu su ile dö- vülerek ve s›k›laﬂt›r›larak sergi malzemesi haline getirilmesi iﬂine keçecilik denilir.

Hasan Usta keçenin yap›l›fl›n› flöyle anlatmaktad›r: ‹lk ifllem olarak yünler ku- rutulur. Yünlerin kuzu yünü olmas› gerekir. Çuval veya uzun ve genifl bir amerikan bezi yere serilip kenarlar›na düzgün olmas› için a¤›rl›klar konulur. Haz›rlanan sergi üzerine yünler belirli bir kal›nl›¤a kadar saç›l›r. Yün saçma ifllemi “ç›b›k” denilen aletlerle yap›l›r. Belirli bir kal›nl›¤a gelen yünlerin üzerine sabunlu su dökü- lür. Su döküldükten sonra tekrar yün saç›l›r. Fakat bu ifllemde ince bir tabaka fleklinde saç›l›r. Saçma iflleminden sonra amerikan bezine yünler yuvarlan›p sar›- l›r. Bu yuvarlama birkaç kez yap›l›r. Yuvarlanan yün eski bir keçeye sar›l›p kal›n ve sa¤lam bir iple ba¤lan›r. Sar›lan ve ba¤lanan keçe, s›k›flt›rma makinesine verilir.

1-1,5 saat bu makinede s›k›fl›r. Makineden ç›kan ve s›k›flm›fl olan uzun keçe ikiye katlan›r. ‹kiye katlanan keçenin kenarlar› düzeltilir. Köfleleri bükülür. Katlanan k›- s›mlar›n tutmas› için dü¤ümler yap›l›r. Dü¤ümden sonra kapaklama denilen ifllemle keçe orta k›s›mlar›ndan çekilir. (F: 12) Kapaklamadan sonra keçe tekrar su- lan›r. Sulanan keçeye yün saç›l›r. Seçilen modele uygun renkli yünler kesilir. Kesi- len renkli yünler döflenir ve keçe tekrar sar›l›p ba¤lan›r. Keçe s›k›flt›rma makinesine ikinci kez verilir. Bu ifllemde keçeye 2.5 ton bask› uygulanmaktad›r. Piflirme s›- ras›nda keçeye sabunlu su dökülür. Piflirme ifllemi 2 saat sürmektedir. Makine- den ç›kan keçe rulo fleklinde sar›l›r ve suyunun süzülmesi için 1 gün bu flekilde bekletilir. Ertesi gün keçenin önce alt daha sonra orta k›sm› kesilip kurumaya b›- rak›l›r. Bir gün sonra kurur ve kullan›ma haz›r hale gelir.

Meslekle ‹lgili Sorunlar

Afyon’da 30 y›l önce keçe imal edilip sat›lan 40 dükkan›n bulundu¤unu fakat bugün say›n›n dörde indi¤ini ifade eden Hasan Kundak bu durumu keçenin kullan›m alan›n›n daralmas›na ba¤lamaktad›r. Keçecilik mesle¤inin devam etme- si için ye¤enlerini yetiﬂtirdi¤ini söyleyen Hasan Kundak günümüzde keçecili¤in kazanç getirmedi¤inden yak›nmaktad›r.

(12)

1.4.2. KAHRAMANMARAﬁ’TA KEÇEC‹L‹K Derleyen: Burak Telli

Derleme yeri ve tarihi: Kahramanmaraﬂ, 2004

Kaynak kiﬂi: Hayri Geceyatar, 1970 Kahramanmaraﬂ do¤umlu, evli, ilko- kul mezunu.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Mahmut ‹pçio¤lu isimli ustas›ndan ö¤ren- miﬂtir.

Keçenin en önemli özelli¤i koyunlar›n ilk yününden yap›lmas›d›r. Koyunlar›n kuzu iken ç›kan ilk yünleri k›rp›l›r ve keçe bu yünlerle yap›l›r. ‹lk yünden yap›lma- s›n›n sebebi ise ilk yünün, keçe yap›l›rken birbirine daha çabuk kaynaflmas›d›r. ‹lk yünler keçe yap›lmadan önce makinede iyice ayr›flt›r›l›r. (F: 13) Bu ayr›flt›rmada yünler tel haline gelir. Makinede tel haline gelen yünler yere serilmifl naylon par- ças› üzerine dökülür. Serilen yünler “sebki” denilen tahta çubuklardan yap›lm›fl aletle her taraf› eflit olacak flekilde düzenlenir. Sebki yard›m›yla bu ifllem yap›ld›k- tan sonra yünlerin alt›nda serili olan büyük naylon parças›, içindeki yünlerle beraber sar›larak rulo haline getirilir. Sonra “depikleme” denilen ifllem yap›l›r. De- pikleme denilen ifllemin yap›lmas›n›n sebebi ise büyük naylon parças› üzerine serilen, makinede ayr›flt›r›lm›fl yünlerin rulo yap›ld›ktan sonra birbirine kaynaflmas›- n› sa¤lamakt›r. Depikleme denilen ifllem yaklafl›k 45-60 dakika sürer. Bu depikleme ifllemi baz› keçeciler taraf›ndan basit bir makine taraf›ndan yap›l›r. Derleme yap›lan usta, böyle makinesi olmad›¤› için depikleme denilen ifllemi ilk ve as›l yöntemi ile yapmaktad›r. Keçelerin baz›lar›n›n üzerine renkli yünlerle desen ya- p›lmaktad›r. Bu desenler, yünlerin yere serilme aflamas›nda yap›l›r. Sebki ile yün- ler yere serildikten sonra renkli yün parçalar› ara ara, yere serilmifl yünün üzerine konulur. Rulo yap›l›p, depikleme iflleminden sonra yünler birbirine kaynafl›rken, konan renkli yünler keçenin üzerinde kaynafl›r ve böylelikle keçe üzerinde desen haline gelir. Depikleme ifllemi bittikten sonra yap›lan rulolar aç›l›r ve keçenin ilk hali meydana gelmifl olur. Keçenin ilk halinde, kenarlar› düzensizdir. Yani bir taraf› kal›n bir taraf› ince olabilir. Keçe üzerinde “payvat” denilen ifllem yap›l›r. Bu payvat denilen ifllem ile keçenin kenarlar›n›n düzenli olmas›, her taraf›n›n eflit olmas› sa¤lan›r. Depik iflleminden ç›kan keçe, tekrar kal›nl›k incelik durumuna göre di¤er taraflarla eflit olacak flekilde kenarlar› içine katlan›r. Bu katlama ifllemi ile beraber s›cak sabunlu su, keçenin üzerine serpifltirilir. Bu aflamadan sonra tekrar rulo yaparak keçe ustas› bilekleri ve kollar›n› kullanarak keçeyi okflar gibi üfler. Bu ifllem, depikleme denilen ifllemle hemen hemen ayn› ifli yapar. S›cak sabunlu suyun kullan›lmas›n›n sebebi ise önceden depikleme ile kaynaflt›r›lan yünlerin daha iyi kaynaflmas›n› ve havaya kalkmamas›n› sa¤lamakt›r.

Keçenin, kollar›n alt›nda yuvarlanma ifllemi yaklafl›k 45 dakika ila 1,5 saat sürmektedir. Bu ifllem de yap›ld›ktan sonra keçe ilk önce suyunun s›k›lmas› için rulo yap›l›p bekletilir. Bunun sebebi ise ilk aflamada keçenin çok ›slak olmas› ve kurutulma s›ras›nda fleklinin bozulma ihtimalidir. Suyu s›k›lan keçeler damlara kurutulmak üzere serilir. Kurutma ifllemi ya yere serilerek ya da iplere serilerek yap›l›r. Keçeler tamamen kuruyana kadar bu flekilde bekletilir. Kuruyan keçeler toplan›r ve dükkanda üst üste serilerek sat›fla sunulur. (F: 14)

Kullan›m Alanlar›

Üretilen bu keçeler kullan›m alanlar›na göre farkl› isimler alabilir. Keçe hep- sinde ayn› yap›dad›r fakat ebatlar› farkl›d›r. Bu ebatlar kullan›m amac›na göre belirlenir. Keçe türlerinden biri “kedene keçesi”dir. Kedene keçesi çift sürerken hayvanlar›n bo¤az›na tak›l›r. Bunu hayvanlarda kullanmalar›n›n sebebi hayvan›n bo-

¤az›n›n ac›mamas› içindir. Di¤eri “hamut keçesi”dir. Bu keçe türü de at arabala- r›nda kullan›l›r. Di¤er keçe türü ise “belleme keçesi”dir. Bu, at arabalar›nda at›n s›rt›na üflümesin diye konulmaktad›r. Keçe yünden yap›ld›¤› için so¤u¤u geçir- mez ve s›cak tutar. Çobanlar›n giydi¤i kepene¤in keçeden yap›lmas› da bu yüz- dendir. Di¤er keçe “e¤er keçesi”dir. Bu keçe de e¤erin alt›na konulur. Konulma- s›n›n sebebi e¤erin kay›fl›n›n hayvan› rahats›z etmemesi içindir. Di¤er keçe türü ise “palan keçesi”dir. Bu keçe de semerde kullan›l›r. Keçenin kullan›ld›¤› alanlar- dan biri de semerlerdir. Semerin alt›na keçe döflenir.

(13)

1.5. K‹L‹MC‹L‹K

1.5.1. ANKARA’DA K‹L‹MC‹L‹K Derleyen: Seda Türko¤lu

Derleme yeri ve tarihi: Alt›nda¤/Ankara, 2004

Kaynak kiﬂi: Cuma Korkmaz, Gaziantep do¤umlu, 5 çocuk sahibi.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmifltir. Çocuk yaflta ç›rakl›k yaparak ö¤renmifltir. Ailesinde bu meslekle u¤raflan bulunmamaktad›r.

Derleyen: Nurten Akça

Derleme yeri-tarihi: Ankara, 2004

Kaynak kiﬂi: Sedat Eyibardakç›, 1956 Gaziantep do¤umlu.

Mesle¤i kaç y›ld›r yap›ld›¤›: 24 y›ld›r yapmaktad›r.

Kilim; döﬂeme, sedir, divan ve benzeri yerlere serilen genellikle renkli ve desenli dokumad›r.

Kilimi hal›dan ay›ran en önemli özellik, deseninin ve yüzeyinin hal›da oldu-

¤u gibi çözgülerin üstüne at›lan tek tek ilmeklerle oluﬂturulmamas›d›r. Kilimde desen, renkli yün ipliklerin, çözgülerin aras›ndan sürekli olarak geçirilmesiyle ya- p›l›r. Bunun sonucunda kilim yüzeyi ince ve düz bir dokuma görünümü kaza- n›r.Tersiyle yüzü aras›nda da fark olmaz.

Kilim, hal›ya nazaran daha canl› ve parlak renklerle dokunur. Kullan›lan renkler bölgelere göre farkl›l›k gösterse de en çok yeﬂil, turuncu, mavi, lacivert ve k›rm›z› hakimdir.

Kilimlerde nak›fllar belli bir düzene ba¤l›d›r. Baz›lar›nda ayn› motif tekrar ederken baz›lar›nda birden çok motif bulunmaktad›r. Kilim deseni flemalar› gele- nekseldir ve kolay kolay de¤ifltirilmez. (F: 15)

Kullan›lan Araçlar

Yün ‹plik: Kilimler saf yünden dokunur. Kilimin kalitesine etki eden en bü- yük etkenlerin baﬂ›nda hammadde gelir.

Tezgah: Kilim yap›m›nda üç tezgah kullan›labilir: Yatay tezgah, dikey tez- gah, sarma tezgah.

Yatay Tezgah: Dokuma tezgah›n›n en basitidir. Yere yatay kurulu olarak dokuma iﬂlemi yap›l›r. Yörelere göre yer tezgah›, konar göçer tezgah gibi isimler al›r.

Dikey Tezgah: Yere dikey olarak konulan bir tezgaht›r. Yörelere göre, ›s- tar, ip a¤ac›, mazman gibi isimler al›r

Sarma Tezgah: Bu tezgahlarda kilim sar›larak dokunur.

Tezgahta kullan›lan araçlar ﬂunlard›r:

Gücü Tara¤›: Lifi taramada kullan›l›r. Kal›n bir tahtan›n ortas›na veya uç ta- raf›na, k›sa kenar›na paralel çak›lm›ﬂ iki s›ra, ucu sivri çelik çubuklardan ibarettir.

‹¤: Genellikle yün ve pamuk gibi k›sa lifleri iplik haline getirmekte kullan›l›r Ç›kr›k: Üzerinde i¤i bulunan ve i¤in dönmesi el ve ayakla sa¤lanan iplik bükme arac›d›r.

Mekikler: Dokumada atk› ipli¤i denilen iplikleri çözgü ipliklerinin aras›n- dan geçirmeye yarar. Kilim dokumalar›nda çeﬂitli büyüklükte yass› mekikler kullan›l›r. ‹ki ucunda ipliklerin sar›lmas›na yarayan oyuklar vard›r.

Kirkit: Atk›lar›n yerleﬂmesinde, ilmeklerin kaliteye göre yerlerini almas›nda ve s›k›ﬂt›rmada kullan›l›r.

Çözgü: Tezgah üzerindeki gerili ipliklerdir.

Terzek: ‹pliklerin sar›larak yumak hale getirildi¤i küçük tahta parçalar›d›r.

Mitit: Tezgah›n üzerindeki uzun tahtad›r. Dokunmuﬂ kilimin düz durmas›n›

sa¤lar.

Selmin: Dokunan kilimin sar›lmas›n› sa¤lar. Kal›n bir tahta parças›d›r.

Sarg› Kaz›¤›: Çözgü ipinin doland›¤› silindir ﬂeklindeki tahtad›r. 150 metre ip dolan›r.

Halaka: Tezgah›n en üstünde bulunur. Silindir ﬂeklindeki uzun demir çu- buktur. Çözgülerin tezgah›n üzerinden geçmesini sa¤lar.

Gerdirme Çubu¤u: ‹pliklerin gerdirilmesinde kullan›l›r.

Gücü Ayg›rlar›: Gücüye ba¤l›d›r ve onun çal›ﬂmas›n› sa¤lar.

Ayak Çal›k: Tezgah›n en alt›nda bulunan aya¤›n bas›ld›¤› birbirine eﬂit iki tahta parças›d›r.

Gücü Batakçal›k: Ayaklara ve gücüye ba¤l›d›r.

Mengire: Hal›larda ipliklerin sar›ld›¤› alettir.

Ak›ldak: Kilim dokuma aletinin üst taraf›nda bulunan bir a¤ac›n ad›d›r.

Düzen S›r›¤›: Kilim dokuma aletinin alt›ndad›r. Düzen s›r›¤› zincirle ak›lda-

¤a tutturulmuﬂtur.

Dizgi ya da Keflken Çubu¤u: Çözgülerin ortas›nda geçirilen oklava fleklin- de iki tane uzun çubuk vard›r. Bunlara dizgi ya da keflken çubu¤u denmektedir.

Kertme Kaz›¤›: Demirden yap›lm›ﬂt›r.

Ense Kaz›¤›: Sarma kaz›¤›ndaki çözgüler buradan geçirilerek gücüye git- mektedir.

Yan taraflarda kütük ad› verilen a¤açlar vard›r.Çözgüler sarg› kaz›¤›ndan baﬂlayarak ense kaz›¤›ndan geçer. Üstteki halakadan (Demirden yap›lm›ﬂ çubu-

(14)

¤un dönme özelli¤i vard›r.) geçer. Çözgüler aras›na keﬂken çubuklar›n› al›p m›h- l›ya kadar uzan›r. Daha sonra kücünün aras›ndan geçer. Taraktan sonra dokuna- cak yollu¤un aras›nda kalarak sermine tutturulur.

Kilimin Yap›m Aﬂamalar›

Kilim, çözgülerden bir basma ve bir düz atk› geçirilerek ve bunlar›n kirkit sayesinde vurularak iyice yerlefltirilmesiyle dokunmaktad›r. Çözgü, kaz›klar üzerine sar›larak çözülmektedir. Kilimlerde atk› ve çözgüler tamamen yündendir. Kilimi dokumak için ilk önce bafll›k olmak üzere 4-5 s›ra bafltan bafla dokunur. Çapraz çubu¤u yukar› itilerek, gücü aya¤›n›n üstünden ön s›ra ipliklerine bas›larak arka- daki ipliklerin öne al›nmas›yla sa¤lan›r. Daha sonra zemin rengini veya zeminde- ki fazla olan rengin ipli¤ini, di¤er elin parmaklar› aras›nda s›k›flt›r›larak çözgülerin aras›ndan boydan boya geçirilir. Sonra ipli¤in çözgüler aras›nda iyice yerleflmesi sa¤lan›r. ‹lk iplik sa¤dan sola geçirilmiflse soldan sa¤a olmak üzere bir bafltan di-

¤er baﬂa geçirilir. Buna da düz atk› denir. Bu iﬂlemler tekrar edilerek kenar k›sm›

dokunur. Bundan sonra as›l zeminin dokumas› yap›l›r. Bu da desene göre dokunur. Desenin belli olmas›, renkli ipliklerin çözgüler üzerinde geri döndürülmesiy- le mümkün olmaktad›r. Desenli k›s›m bittikten sonra yine 4-5 s›ra bütün atk› at›- larak kenar yap›l›r ve kilim çözgülerden kesilerek ayr›l›r.

Derleme yap›lan kilimci ustas› Sedat Eyibardakç› kilimleri iki flekilde dokumaktad›r. ‹lk olarak yolluk ad›n› verdi¤imiz kilimler, ikinci olarak büyük bir çaba ve emek isteyen motifli kilimlerdir. Yolluk adl› kilimlerin ipleri, el örgüsü kazaklar eskidikten sonra de¤erlendirmek amac›yla tekrar sökülüp kilim ipli¤i haline getirilmesiyle elde edilir. Bu flekilde haz›rlanan ipler ç›kr›k ad› verilen tahtadan yap›- lan bir alette sar›l›r. ‹pler ç›kr›kta ortas› delik olan uzun bir çubu¤a sar›l›r. Bu çu- bu¤a makara ad› verilmektedir. Makaralar mekik ad› verilen yine tahtadan özel olarak yap›lm›fl alete yerlefltirilerek yolluklar›n dokunulmas› için gerekli flartlar ha- z›rlanm›fl olur. Yolluklar dokunurken düzgün bir flekilde dokunulmas›, meki¤in düflmemesi için mitit yani kemer ad› verilen iki parça tahtadan oluflan uzun çu- buk kullan›l›r. Yolluklar dokunduktan sonra b›çakla çözgüler kesilir. Devam edile- cek di¤er yollu¤un ucu kertme tahtas›n›n (sermin) aras›na s›k›flt›r›larak yollu¤un bir k›sm› tahtaya sar›l›r. Daha sonra dokumaya b›rak›lan yerden tekrar bafllan›l›r.

Di¤er kilim dokuma aleti duvar tezgah›d›r. Mahrudi ad› verilmektedir. Bu tezgahta hal› ve kilim dokunabilir. Usta, daha çok motifli kilimleri dokumaktad›r.

Bu tezgaha çözgüler sar›lmaktad›r. Ölçülere göre çözgüler düzenli flekilde demir çubuklar›n aras›ndan geçirilir. Çözgü sar›lma ifllemi bittikten sonra art›k kilimler dokunmaya haz›r hale gelir. Tezgah›n alt taraf› sabit olup di¤er k›s›mlar› oynak- t›r. Kilimin boyu vidalar kullan›lmak suretiyle de¤ifltirilebilir. Dört parçadan oluflmaktad›r.

Cuma Korkmaz, atölyesinde müﬂterilerinin getirdi¤i ipe ve tercihlerine göre desenler oluﬂturmaktad›r. Yapt›¤› ürünleri dükkanlara satmaktad›r. ‹mkans›zl›k- lardan dolay› turizme yönelik üretim yapamamaktad›r.

Taleplerin art›ﬂ› özellikle turistlerin hal› kadar kilime de önem vermesi, kilim üzerine dikkatleri daha da art›rm›ﬂt›r.

1.5.2. OSMAN‹YE’DE K‹L‹MC‹L‹K Derleyen: Serdar Karakurt

Derleme yeri ve tarihi: Osmaniye, 2004

Kaynak kiﬂi: Cengiz Cafri, 1961 Osmaniye do¤umlu, evli, lise mezunu.

Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kurs vererek ö¤rencilerine ö¤retmektedir.

Kullan›lan Malzemeler ve Yap›m Aﬂamalar›

Karatepe kilimleri tamamen kök boyas› ve yünden dokunur. Hiçbir suni iflleme tabi tutulmaz. Kök boyas›n›n yap›m› bafltan sona kadar el eme¤idir. Bu boya yüzy›llard›r üretildi¤i gibi geleneksel yöntemlerle imal edilmektedir. Ceviz, zak- kum, indigo, mersin, murt, zeytin, ilabada, mefle, sandal gibi a¤açlar›n köklerini ve yapraklar›n› s›cak suda hafllamak yoluyla elde edilir. Karatepe kilimleri saf yü- nün, e¤irme denilen aletle ip haline getirilmesiyle yap›l›r. Bu yün, çeflitli ifllemler- le yap›lan kök boyas›yla kazanlarda kaynat›larak renklendirilir.

Karatepe kilimleri kirkit denilen bir alet yard›m›yla özel kilim tezgahlar›nda tamamen elde dokunur. Bu kilim motiflerine yörede çeﬂitli adlar verilir. Bunlar aslanbaﬂ›, merdivenli, y›ld›zl›, küpeli, tarakl›, zincirli, çiçekli, se¤men olarak adland›r›l›r.

Kilimin dokunmas› belirli bir s›ra izlenilerek yap›l›r. Bu s›ran›n en baﬂ›nda yü- nün ip haline getirilmesi, kök boyas› ile boyanmas› yer al›r. Daha sonra bu ip özel tezgahlarda ilmek ilmek dokunarak kilim haline getirilir.

Kullan›m Alanlar›

Kilimin ifllevleri çok yönlüdür. Bebeklerin befli¤inin üzerine at›l›r, çad›rda ka- p› olarak kullan›l›r. At e¤erinin, gelin arabas›n›n üzerine serilir. Duvara dekor olarak as›l›r. Evde hal› ile ayn› ifllevi görür. Sehpalar›n üzerine süs eflyas›, koltuklarda yast›klara yüz olarak kullan›l›r.

(15)

1.6. YORGANCILIK

1.6.1. ADANA’DA YORGANCILIK Derleyen: Edibe Akçay

Derleme yeri ve tarihi: Adana, 2004

Kaynak kiﬂi: Abdullah Özok, 1967 Kilis do¤umlu, evli.

Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kardeﬂine ö¤retmektedir.

Kullan›lan Araçlar ve Yap›m Aﬂamalar›

Yorgan yap›l›rken kullan›lan iki temel araç vard›r: Yorganc› yüzü¤ü ve i¤ne.

Bu ikisi yorgan›n yap›m›nda esast›r. Bunlar›n d›fl›nda kullan›lan di¤er araçlar flun- lard›r: Cetvel, oklava, pergel, tebeflir, pamuk ip, naylon ip, karton kal›plar ve makas.

Bu araçlardan cetvel, yorgan k›l›f›n›n kesiminde kullan›lmaktad›r. K›l›f›n tam istenilen biçim ve ölçülerde kesilebilmesi için cetvel flartt›r. Makas, bilindi¤i üzere kesim için kullan›lmaktad›r. Oklava ilk önce, kullan›lacak pamu¤un at›lmas› için kullan›lmaktad›r. Yorgan›n istenilen yumuflakl›kta olmas› için pamuk at›lmakta- d›r. Haz›rlanan k›l›f›n içerisine at›lan pamu¤un doldurulmas›ndan sonra tekrar oklava kullan›larak yorgan iyice dövülür. Bu dövme ifli de pamu¤un k›l›f›n içerisi- ne eflit olarak da¤›t›lmas› için yap›l›r. Cetvel, tebeflirle yorgana flekil çiziminde kullan›lmaktad›r. Yorganc›n›n haz›rlad›¤› ve pervane, armut, gül, yuvarlak ve es ad› verilen karton kal›plarla da yorgana desenler çizilir. Pergel arac›l›¤›yla da yuvarlak çizgiler, yapraklar çizilmektedir. Bu desen çiziminden sonra da çeflitli renk- lerdeki naylon ipliklerle esas ifl yap›lmaya bafllan›r ve desenler yorgana ifllenmeye bafllanmaktad›r.

Yorgan yap›m›nda iki türlü kumafl kullan›lmaktad›r. Biri yorgan›n alt taraf›na geçirilen beyaz kumafl, di¤eri ise üst taraf›na geçirilen ve desenlerin üzerine ya- p›ld›¤› çeflitli renklerde olabilen saten kumaflt›r. Bu kumafllar biçilip kesildikten sonra motorlu makine arac›l›¤›yla dikilmektedir. K›l›f›n elle de¤il de makineyle di- kilme amac› daha sa¤lam olmas›n› sa¤lamakt›r. K›l›f dikilirken yorgan a¤z› denilen bir kar›fl büyüklü¤ünde bir aç›kl›k b›rak›l›r. Bu aç›kl›¤›n sebebi ise pamu¤un k›l›f içerisine dolumunu sa¤lamakt›r. Dikilen k›l›f yere serilerek üzerine pamuk yerlefltirilmektedir. Pamuk, oklava arac›l›¤›yla bu k›l›f üzerinde iyice at›lmaktad›r.

Yorgan iyice at›ld›ktan sonra k›l›f, üzerindeki pamukla birlikte rulo ﬂeklinde sar›larak pamuk, k›l›f içerisine geçirilmektedir. (F: 16) Pamuk, k›l›f›n içerisine ge- çirildikten sonra, aç›k b›rak›lan yorgan a¤z› da makineyle kapat›lmaktad›r. Daha sonra pamu¤un k›l›f›n içerisine düzgün bir ﬂekilde da¤›lmas›n› sa¤lamak için ok-

lava arac›l›¤›yla yorgan dövülür. Yorgan sa¤›m› ad› verilen bu ifllem yorgan›n k›- r›fl›kl›¤›n› da düzeltmek için yap›lmaktad›r. Bu ifllemden sonra yorgan›n kenarlar›

elle dikilir. Böylelikle yorgan desenlerini içine alan kenar meydana getirilir. Yor- gan›n kenar› dikildikten sonra tebeflire bulanm›fl olan yün iplik, yorgan›n üzerin- de desenlerin çizgilerinin oluflturulmas› için bir uçtan di¤er uca vurulur. ‹plik vurma, iki kifli taraf›ndan iki ucun ayr› ayr› tutulmas› ve yorgana çizgiler oluflturacak flekilde yap›lmaktad›r. ‹plik vurma ifliyle yorgan üzerine befl tane çizgi çizilir. Bu çizgiler yorgan›n tam ortas›n› da iflaret etmektedir. Bu çizgiler vurulduktan sonra yorganc›n›n yapt›¤› karton kal›plar arac›l›¤›yla desenler çizilmeye bafllan›r.

Yorgan üzerine çizilen desenler farkl› isimler tafl›maktad›r. Tren yolu, tavus kuflu, güllü ‹stanbul, k›z kurdelesi, gelin t›rna¤›, so¤uti, ‹stanbul, has›r örgüsü, ikili parke, sekiz i¤ne, kabak çiçe¤i, batan günefl gibi isimlerle an›lan desenler müflterinin seçimi üzerine kullan›lmaktad›r. Ancak bu desenlerin kullan›m›n da dini ve örfi inançlardan etkilenilmifltir. Örne¤in tavus kuflu gibi desenler, yörenin dini inançlar›ndan kaynaklanan “insan, hayvan figürü olan yere melek girmez”

inanc› dolay›s›yla çok az kullan›lmaktad›r. Kal›plar›n kullan›m›ndan sonra pergelle dal, yaprak, yuvarlak çizgiler gibi ayr›nt›lar da tamamlan›r.

Bütün bu araçlar›n kullan›m›ndan sonra kesim ve çizim ifli tamamlan›r. Bu ifllemlerden sonra yorganc› renkli naylon ipliklerle deseni yorgana ifllemeye bafllar.

(F: 17)

Normal boyutlardaki yorganlar, bebek yorganlar› ve desenlerine göre yorganlar›n yap›l›ﬂ süreleri de¤iﬂmektedir. Yorganlar desenlerin zorlu¤u ve s›kl›¤›na göre bazen birkaç saatte bazen de bir haftada bitebilmektedirler.

Baz› yorganlar, gündelik kullan›m için yap›lmaktad›r. Bu yorganlar desenli olan ve s›r›kl› yorgan ad›n› taﬂ›yan yorganlardan farkl›d›rlar. Üzerinde hiçbir desen bulunmaz. Beyaz kumaﬂtan yap›l›p üzerlerine renkli bir k›l›f geçirilmektedir.

Desenli olan ve büyük el eme¤i isteyen yorganlar ise genellikle gelin çeyizinde bulundurulmak ya da evlilik y›l dönümleri, sünnet dü¤ünleri gibi özel günlerde kullan›lmak için yap›lmaktad›rlar.

1.6.2. AMASYA-MERZ‹FON’DA YORGANCILIK Derleyen: Esin Tutsak

Derleme yeri ve tarihi: Merzifon/Amasya, 2004

Kaynak kiﬂi: Müddez Aslan, 1954 Merzifon do¤umlu, evli, yorganc›.

Kullan›lan Malzemeler ve Araçlar

Yorgan yap›m›nda kullan›lan malzemeler gerek iklime gerekse iste¤e göre de¤iﬂebiliyor. Örne¤in Merzifon yöresinde k›ﬂ sert geçti¤i için yün daha çok ter-