5. HAMMADDE OLARAK MADEN KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLERGELENEKSEL MESLEKLER
5.6. GÜMÜfiÇÜLÜK
5.6.1. ANKARA-BEYPAZARI’NDA GÜMÜfiÇÜLÜK (TELKAR‹ YAPIMI) Derleyen: Yücel Ünlü
Derleme yeri ve tarihi: Beypazar›/Ankara, 2004
Kaynak kifli 1: Hasan Çal›ml›, Ankara do¤umlu, 27 yafl›nda, bekar, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 10 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmifltir.
Kaynak kifli 2: Mehmet Gürer, Ankara do¤umlu, 31 yafl›nda, bekar, ilko-kul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 17 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ve a¤abeyinden ö¤renmifltir.
Kaynak kifli 3: Nabi Küçükyalvar, Ankara do¤umlu, 33 yafl›nda, evli, ilko-kul mezunu, gümüflçü dükkan›n›n sahibi.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 18 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmifltir.
Derleyen: Elif Gökkaya
Derleme yeri ve tarihi: Beypazar›, 2004
Kaynak kifli: Aleaddin Pekflen, 1962 Beypazar› do¤umlu, evli, ortaokul mezunu.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: ‹lyas Sar›men adl› ustas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›raklar›na ö¤retmektedir.
Beypazar›’nda herhangi bir gümüfl madeni yoktur. Eskiden oldu¤u gibi bu-gün de gümüfl baflka illerden getirilir. Daha çok süs eflyalar› ve tak›lar›n yap›ld›¤›
gözlemlenmektedir. Külçe halinde getirilen gümüfl bir çok safhalardan geçirile-rek ifllenir. Kullan›lan teknik “Telkari”dir. Gümüfl eritilip tel haline getirilip hadde-den geçirilerek inceltilir. (F:39) Hemen hemen saf halde oldu¤u için kolayca bü-külür. Sanatkâr küçük el aletleri kullanarak telleri istedi¤i flekilde keser ve k›v›r›r, parçalar› birbirine kaynak kullanarak ekler.
Bugün ilçede planl›, güzel bir çarfl› içinde gümüfl ustalar› bir araya toplan-m›fl ve usta ç›rak iliflkisiyle bu sanat›n gelifltirilmesine imkan sa¤latoplan-m›fllard›r. Pazar-lama ve turistik sat›m gücünün artmas› da üretimin eskiye oranla daha da ço¤al-mas›na imkan sa¤lam›flt›r.
Beypazar›’n›n geleneksel gümüfl ifllemecili¤i (Telkâri) ince telden tak› süsle-mecili¤idir. Tel ne kadar ince olursa tak›n›n de¤eri de o kadar artmaktad›r.
Yap›m Aflamalar›
Gümüflün do¤adan ç›km›fl saf hali alt›ndan sonra flekil vermeye en müsait madendir. Saf haldeki gümüfl, ki buna has da deniyor, alt›n ve gümüflün içinde eritildi¤i “pota”ya al›n›yor. Pota içindeki gümüfl, yüksek ›s› verilerek eritiliyor. Po-tan›n yüksek ›s›ya dayanmas›n›n sebebi topraktan yap›l›p, f›r›nlanm›fl olmas›d›r.
‹kinci aflamada eritilmifl gümüfl, flideye dökülüyor. fiide, gümüflün külçe hali-ni almas›n› sa¤l›yor. Külçe haline gelen gümüfl, çifte yard›m›yla flideden ç›kart›l›-yor.
Üçüncü aflamada haddeden geçirilip tel haline getirilen gümüfl daha sonra t›rt›r makinesinden geçiriliyor. T›rt›r makinesi telkaride esas olan k›vr›mlar› kolay-l›kla sa¤l›yor. Tel, t›rt›r makinesi sayesinde kolaykolay-l›kla bükülüyor. Bükülmemifl, t›r-t›r makinesinden geçmemifl telden çifte yard›m›yla bir halka yap›l›p kaynat›l›yor.
Bu halkan›n içi t›rt›r makinesinden geçerek, büklüm kazanm›fl tellerle çifte yard›-m›yla yavafl yavafl ve dikkatlice dolduruluyor.
Dördüncü aflamada doldurulan halkan›n üzerine boraks serpiliyor.
Beflinci aflamada üzerine boraks serpilmifl dolgulu halkaya kaynak yap›l›yor.
Kayna¤›n hafif ateflte ve özenli yap›lmas› gerekiyor. Aksi takdirde gümüfl kabar›-yor.
Alt›nc› aflamada kaynak halka, tokmak yard›m›yla dövülerek kabart›l›yor.
Böylece kolyenin üstüne hafif bir bombe verilmifl oluyor.
Yedinci aflamada cilalanan kolye ucu vitrine konup, sat›fla sunulacak duruma geliyor.
Gümüflçülükte Kullan›lan Baz› Araç-Gereçler
Boraks: Tuza benzeyen beyaz bir maddedir. Gümüflün üzerine serpilerek kolay kaynamas›n› sa¤lar.
Çifte: C›mb›za benzeyen ince uçlu demirden yap›lm›fl bir alettir. Kaynak yap›lan nesneyi atefle tutmak, telkarinin dolgusunu yapmak için kullan›l›r.
Karga Burnu: Silindirden çekilmifl ince gümüfl teli kesmeye yarar.
Külçe: Gümüflün flideden geçmifl halidir.
Mikron: Bir milimin %1’ine mikron denir. Telkaride mikron ne kadar düflük olursa eserin de¤eri o kadar art›yor.
Pota: Alt›n ve gümüflün içinde eritildi¤i küçük kapt›r. Pota topraktan yap›l-d›¤› ve yap›m esnas›nda f›r›nlanyap›l-d›¤› için yüksek ›s›da dahi erimemektedir.
fiarlama: Gümüflü eritirken tüpün bafll›¤›na tak›lan ve ›s›n›n bir gözde top-lanmas›n› sa¤layan alettir.
fiide: Potada eritilmifl gümüflün içine döküldü¤ü demir alettir. fiide gümü-flün külçe haline gelmesini sa¤lar.
T›rt›r Makinesi: Telkaride kullan›lan, büklümlü tellerin haz›rlanmas›n› sa¤-layan alettir. Tele kolayl›kla büklüm verir.
Tokmak: Yap›lan ürüne son aflamada bombe vermek için kullan›lan alettir.
Yüksük Kolu: Gümüfl tele flekil vermek için kullan›lan de¤iflik boyutlardaki demir aletlerdir.
Meslekle ‹lgili Sorunlar
‹lçe hatta ülke ekonomisine büyük katk› sa¤layan Beypazar› gümüflçülü¤ü çok canl› bir pazar› olmas›na ra¤men kaybolmaya yüz tutan geleneksel meslekler aras›ndad›r. Görüflülen kaynak kiflilerin en büyük kayg›s›, arkalar›ndan onlar› ta-kip eden yeni nesillerin gelmiyor olmas›d›r. Bu mesle¤in yetenek, emek ve feda-karl›k istemesi, ö¤renilmesinin uzun y›llar almas› bunun sebeplerindendir.
Görülüyor ki; gümüfl ifllemecili¤inde yap›lan ifllemler ve ç›kar›lan ürünler sa-y›lamayacak kadar çeflitlidir. Bu sebeple yap›lan her ürün için de¤iflik aletler kul-lan›lmaktad›r. Üretimde kolye, küpe, yüzük gibi kad›n tak›lar›n›n yan›nda tepsi-ler, tablolar, dekoratif amaçl› biblolar, nazarl›klar gibi daha pek çok ürün yer al-maktad›r.
Gümüflçüler çarfl›s›nda bulunan “Tak› Tasar›m ve ‹malathane Sat›fl Yeri” sa-hibi Aleaddin Peflken Usta ç›rak yetifltirmektedir. Onlar bu geleneksel mesle¤i gelecek kuflaklara aktarmak için çabal›yorlar. Telkari ile bafllayan bu sanat› tak›
tasar›m›na dönüfltürerek flu anda yurt d›fl›nda birçok ülke ile yar›flabilecek hale gelmifllerdir.
5.7. KALAYCILIK
5.7.1. ANKARA’DA KALAYCILIK Derleyen: Buket Gün
Derleme yeri ve tarihi: Samanpazar›/Ankara, 2004
Kaynak kifli: Tuncer Kofler, 1960 Ankara do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 35 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: ‹smail Kaygusuz isimli ustas›ndan ö¤renmifltir.
Kullan›lan Araçlar ve Yap›m Aflamalar›
Kalayc›l›kta kullan›lan araçlar flunlard›r: K›skaç, avurtlu k›skaç, edrenç, f›rça, tokmak, tuz ruhu, çinko, niflad›r, pamuk ve pardek çekici.
Kalaylanacak kab› düzeltirken tokmak ve pardek çekici kullan›l›r. Kab›n taba-n› tokmakla düzeltilir çünkü tokmak bak›r›n tabataba-n›taba-n› sertlefltirmez. Pardek çekici ise taban›n sertleflmesine neden olur. Kalaylanacak bak›r kab›n e¤ri yerleri düzel-tildikten sonra kalay ifllemine geçilir. Bak›ra sulanmas› için n›flad›r dökülür. Kab›n iç k›sm› atefle tutulur, edrenç ve k›skaç yard›m›yla kap çevrilerek ateflin her yeri-ne ulaflmas› sa¤lan›r. Avurtlu k›skaçla ateflten al›n›p pamukla silinir ve tekrar ate-fle tutulur. Avurtlu k›skaç bak›r›n a¤›z k›sm›nda iz b›rakmaz. Bir f›rça yard›m›yla kalaylanacak kap temizlenir. N›flad›r dökülür ve atefle tutulur. Sonra bak›r kap
so-¤umaya b›rak›l›r. Çinko ile sönmüfl tuz ruhunun kar›fl›m› olan s›v› içinde k›sa bir süre bekletilir. So¤uma ifllemi bittikten sonra pamukla son bir defa daha silinir.
Böylece kalaylama ifllemi son bulur.
Kalayc›l›kta ›s›, kok ve mefle kömürü ile sa¤lan›r.
Kalayc›l›kta önemli ifllemlerden biri de lehimlemedir. K›r›k ya da delik kaplar lehim denilen bir maddeyle kapat›l›r.
Müflteri kalaylanm›fl bir ürünü ald›ktan sonra ilk olarak kab› unlu suyla y›ka-mal›d›r. Ustaya göre, kapta kalabilecek kalay fazlas› bu flekilde al›nmaktad›r.
5.7.2. BOLU-GEREDE’DE KALAYCILIK Derleyen: Serdar Alkol
Derleme yeri ve tarihi: Gerede/ Bolu, 2004 Kaynak kifli: Yusuf Tül
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 34 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: A¤abeyi Hüseyin Tül’den ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: O¤luna ö¤retmektedir. O¤lu yan›nda ç›rak olarak çal›flmaktad›r.
Kalay Yap›m›nda Kullan›lan Araçlar
Kalay Madeni: Bak›r›n tekrar parlak ve temiz hale getirilmesi için kullan›lan madendir.
Bak›r: Kalay, bak›ra yap›lan bir ifllemdir. Bak›r ya eskilerle de¤ifltirilerek te-min edilmekte ya da tabaka halinde ‹stanbul’dan gelen toptanc›lardan tete-min edilmektedir.
N›flad›r Tozu: Kab›n temizlenmesi ve kalay yaymada kullan›l›r. Kalaylana-cak kab›n ›s›t›lmas›ndan sonra kab›n içine serpilmektedir ve bir pamuk yard›m›y-la kab›n içi silinerek paryard›m›y-lamas› sa¤yard›m›y-lanmaktad›r. N›flad›r tozu da ‹stanbul’dan te-min edilmektedir.
K›skaç: Kalay yap›lacak kab› veya nesneyi tutmaya yarayan araçt›r. Demir-den yap›lm›flt›r. Kalay ifllemi yo¤un bir flekilde ›s›t›lm›fl oca¤›n üzerinde yap›ld›¤›
için k›skaçlar›n kullan›m› da k›sa olmakta ve ateflte erimektedir.
‹nce Nari: Bir çekiç ad›d›r. Kapaklar› düzeltmede kullan›l›r. ‹nce ustal›k iste-yen ifllerde kullan›l›r.
Yass› Nari: Yine kaplar› düzeltmeye yarayan bir çekiç ad›d›r.
Çukurlama Çekici: Gelen bak›rlar bu çekiçle çukurlaflt›r›l›r. Tencere, tabak yap›m›nda ve kalayda, düzleme iflleminde kullan›l›r.
Destegül Çekici: Büyük tahta çekiç. Düzleme iflleminde kullan›l›r.
Örs Tak›mlar›: Orak, almabafl, e¤ri örs, sayamuklu (tencere do¤rultmak için kullan›l›yor.) aletlerinden oluflur.
Kalay ‹fllemi
Öncelikle kalay yap›lacak olan kap, çekiç ve örs tak›mlar›n›n yard›m›yla dü-zeltilir. Bu ifllem için yukar›da verilen aletler ve tak›mlar kullan›lmaktad›r. Daha sonra kalay, k›skaç yard›m›yla oca¤›n içinde ›s›t›l›r ve kalay yap›lacak yere kalay madeni sürülür. Üzerine n›flad›r tozu dökülerek pamuk yard›m›yla parlat›l›r. Ka-laylanan kap ateflten al›nd›ktan sonra tekrar silinerek iyice parlat›l›r.
Meslekle ‹lgili Sorunlar
Kaynak kifli, meslekle ilgili en büyük problemlerden birinin, yok olmayla kar-fl› karkar-fl›ya olan bu mesle¤e devlet taraf›ndan veya yerel yöneticiler taraf›ndan ge-reken ilginin gösterilmiyor olmas›n› belirtmifltir. Ayr›ca hammaddenin önemli bir bölümünün yurt d›fl›ndan temin edilmesi ve bu yüzden kalayc›l›k ve bak›rc›l›k ifli-nin dövize endeksli olmas› da önemli problemlerden biridir.
Çok önemli bir kazanca sahip olmayan ama büyük bir emek ve beceri iste-yen bu meslekte ç›rak yetifltirme ve ç›raklar›n sosyal güvencelerini sa¤laman›n da çok zor olmas› bu mesle¤in sorunlar›ndand›r.
Bak›r madeninin y›llarca kullan›lmas›na olanak sa¤layan kalay ifllemi art›k son
temsilcileri taraf›ndan yaflat›lmaktad›r. Gerede’de, bundan 40-50 y›l önce kalay ve bak›r ifliyle u¤raflan 25-30 kifli varken bu say› günümüzde 5 kifliye kadar düflmüfl-tür. Art›k ocaklar sürekli de¤il sadece müflteri oldu¤unda yak›lmaya bafllanm›flt›r.
5.7.3. ELAZI⁄’DA KALAYCILIK Derleyen: Ümit Akagündüz Derleme yeri ve tarihi: Elaz›¤, 2004
Kaynak kifli: Baki A¤a, 1955 Elaz›¤ do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 30 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.
Kalaylanacak bak›r kap önce örs, tokmak ve aya aletlerinin yard›m›yla vuru-larak düzeltilir. Tokmak a¤açtan yap›l›r ve kab›n düzeltilmesinde kullan›lan bafll›-ca alettir. Biçimi düzeltilen kap, toprak ve kül yard›m›yla silinir. Bu iflleme “silme”
ad› verilir. (F: 40) Sonra yumuflamas› için atefle verilir. Bu iflleme de “hafllama”
denilmektedir. Bu atefl oca¤› bir dinamo yard›m›yla çal›flmaktad›r. Dinamo, atefle alttan hava üfleyerek ateflin sönmemesini sa¤lar. Düzeltmede kullan›lan di¤er aletlerden biri de örstür. Aya ise üzerinde oturularak ifl yap›lan demir oturakt›r.
Ürünü kalaylamada kullan›lan aletler ise n›flad›r, k›skaç, pamuk, dinamo ve maflad›r.
5.7.4. KIRfiEH‹R-KAMAN’DA KALAYCILIK Derleyen: Yasemen Öztürk
Derleme yeri ve tarihi: Kaman/K›rflehir, 30.04.2004
Kaynak kifli: Yusuf Tez, 1948 Kaman/K›rflehir do¤umlu, ilkokul mezunu, kalayc›.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 40 y›ld›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Mesle¤i ustas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: 2 tane ç›rak yetifltirmifltir, fakat ç›raklar› mes-le¤i yapmamaktad›r.
Kalaylama ‹flleminde Kullan›lan Araçlar
Bak›r Eflya: Kalay, bak›r kaplara yap›l›r, bak›r le¤en, tepsi, kazan, tencere v.b.
Tokmak: Bak›r kab›n e¤rilerini düzeltmeye yarar. Tokmak, a¤açtan yap›l›r.
Tokma¤›n a¤açtan yap›lmas›n›n sebebi bak›r› ezmemesi içindir.
Pamuk: Kalaylama ifllemi s›ras›nda kalay yapan kiflinin elinin yanmamas›
için ve kalay ve n›flad›r› kab›n her yerine sürmek için kullan›l›r.
Bunlardan baflka örs, mafla, çekiç, kalay, n›flad›r tozu kullan›lmaktad›r.
Kalay Yap›m Tekni¤i Kalaylama ifllemi üç aflamada gerçekleflir:
Y›kama: Bu ilk aflamada bak›r kaplar le¤enlerde su ve kum ile y›kan›r ve te-mizlenir.
Do¤rultma: Bak›r kaplar, örs üzerinde tokmak ve yerine göre çekiç ile do¤-rultma ifllemine tabi tutularak e¤ri yerleri düzeltilir.
Kalaylama: Do¤rultulan bak›r kap veya eflya haz›rlanan ocak üzerinde gez-dirilir ve mesle¤in terimiyle tava getirilir. Usta, mafla yard›m›yla bak›r kab› atefl üzerinde tutar. Önce n›flad›r› kab›n içine serper. Daha sonra döküm halindeki laydan bir parça kab›n içine al›r. Büyük bir pamuk yard›m›yla n›flad›r ve kalay› ka-b›n iç yüzeyine sürer ve kalay› yuvarlak hareketlerle yayar. Artan kalay› s›y›r›r. Bir kaç dakika daha kab› ateflin üstünde tutar. Böylece kap kalaylanm›fl olur.
Kalayc›l›k Mesle¤inin Sorunlar›
Kaynak kiflinin verdi¤i bilgilere göre mesle¤in sorunlar›ndan biri bak›rdan yap›lan eflyalara talebin azalmas›yla kalay yapt›ranlar›n say›s›n›n da azalmas› ve böylelikle mesle¤in gelirinin düflmesidir. Bir baflka sorun da ç›rak bulma, yetifltir-me ve elde tutmada yaflanmaktad›r. Kalayc›l›k, geliri az olan bir yetifltir-meslek oldu¤u için ç›rak bulunamamaktad›r.
Kalayc›l›k mesle¤ini bir atölyede icra edenler için bir sorun da gezici kalayc›-lard›r. Gezici kalayc›lar, bak›r kaplar› kalay yerine kurflunla kalay yapmaktad›r. Bu da, kaynak kiflinin verdi¤i bilgilere göre, bu kaplar› bir daha kalay yapman›n mümkün olmamas› ve kurflunun zehirleyici olmas› gibi sorunlara yol açmaktad›r.
Ayr›ca kalayc›l›ktan elde edilen gelirin düflük olmas› nedeniyle atelyelerin özensiz ve yer alt›nda olmas› çal›flanlar›n sa¤l›¤› aç›s›ndan olumsuz bir durumdur.
Günümüzde bak›r eflyalar yerini çelik veya teflon gibi maddelerle yap›lan malzemelere b›rakm›flt›r. Bu durum bak›ra olan talebi ve do¤al olarak da kalaya olan ihtiyac› azaltm›flt›r.
5.7.5. MALATYA’DA KALAYCILIK Derleyen: Alper Al›c›
Derleme yeri ve tarihi: Malatya, 2004
Kaynak kifli: Zeynal Çelik, 1956 Malatya do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 35 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.
Kalayc›l›k, bilindi¤i üzere, bak›r kaplar›n zamanla afl›narak renklerini kaybet-mesi ve oksitlenerek sa¤l›¤a zarar verkaybet-mesi nedeniyle ortaya ç›km›fl bir meslektir.
Bunu önlemek için bak›r kaplar y›lda iki kez kalaylanmak suretiyle eski görünüm ve sa¤l›kl›l›¤›na kavuflturulur. Aksi halde, Anadolu a¤›zlar›nda “bak›r çalmas›” de-nilen oksit zehirlenmelerine yol açabilir.
Kullan›lan Araçlar ve Yap›m Aflamalar›
Kalaylama s›ras›nda kullan›lan araçlar kalay, n›flad›r, k›skaç, pamuk, kum, tuzruhu, a¤aç tokmak, çekiç ve örstür. Bak›r›n kalaylanmas› için gerekli ifllemleri ise flu flekilde s›ralayabiliriz: Öncelikle kalaylanacak bak›r eflyalar›n e¤rilikleri var-sa, örs özerinde çekiç vas›tas›yla flekillendirilir. Bak›r “kalay oca¤›” ad› verilen ocaklarda “k›skaç” yard›m› ile tutularak ›s›t›l›r. Bu ifllemin amac› kalaylanacak malzemenin ön temizli¤ini yapmakt›r. Bu ocaklar›n ›s›nmas› için genellikle odun kömürü kullan›lmaktad›r. Bak›r›n ocaktaki ilk ›s›t›lmas›n›n ard›ndan tuz ruhu ve pamuk yard›m›yla silinmesi ifllemine geçilir. Tuz ruhunun ard›ndan bak›r kaplar bu kez de kum ile ovulmak suretiyle bir kere daha temizlenir. Bu ifllemin sona er-mesi ile esas kalaylama ifllemi bafllar. Ocakta eritilen kalay, n›flad›r ile birlikte ba-k›r kaplar›n içine ve d›fl›na sürülür. (F:41) Böylece, kalaylama ifllemi gerçekleflmifl olur.
Karfl›lafl›lan Sorunlar
Kalayc›l›k mesle¤inin günümüzde de¤erini yitirmesinin, hatta yok olma afla-mas›na gelmesinin en önemli sebebi bak›r kullan›m›n›n azalmas›, bak›r›n mutfak-lardaki yerini çelik, alüminyum, krom ve plastikten yap›lm›fl eflyalara b›rakmas›-d›r. Teknolojinin geliflmesi ile seri üretimde fabrikasyona dayal› bu eflyalar bak›r-dan daha kullan›fll› ve sa¤lam olmalar› nedeniyle tercih edilmeye bafllanm›flt›r.
Bak›r›n önemini ve kullan›l›rl›¤›n› yitirmesi, bak›rc›l›¤a ba¤l› olan kalayc›l›k
mesle-¤inin de sonunu haz›rlam›flt›r.
Günümüzde kalayc›l›k, ç›rak yetifltirmeyen bir meslek dal› haline gelmifltir.
Bak›r›n ihtiflam›n› korudu¤u dönemlerde gözde bir meslek dal› iken, art›k bir ge-çim kayna¤› olarak görülmemektedir. Bu nedenle de bu mesle¤i ö¤renmek iste-yen ç›rak bulunmamaktad›r.
Kalaylanm›fl eflyalar günümüzde mutfaktaki yerini kaybetmifl olsalar da tu-ristler taraf›ndan büyük ilgi görmektedir.
Türkiye’de yok olmaya yüz tutan kalayc›l›k mesle¤i, Malatya’da da ayn› so-runla karfl› karfl›yad›r. Malatya’da “bak›rc›lar pazar›” olarak bilinen yerde bu mes-le¤i icra eden sadece befl usta kalm›flt›r. Günümüzde kalaylanm›fl bak›r eflyalar genellikle ata yad›gar› veya geleneksel bir süs eflyas› olarak saklanmaktad›r.
5.7.6. SAMSUN’DA KALAYCILIK Derleyen: Fuat Özbek
Derleme yeri ve tarihi: Samsun, 2004
Kaynak kifli: Mustafa Usta, 1966 Samsun do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 9 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: A¤abeyinden ö¤renmifltir.
Mustafa Usta, Samsun’da kalayc›l›k yapan 3-4 ustadan biridir. Bak›r mutfak eflyas› kullananlar›n azalmas›yla kalayc›lara pek ifl kalmam›flt›r.
Burada da kalaylama aflamas›nda bak›r kaplar önce tuz ruhuyla ard›ndan da kumla temizlenir. Sonra n›flad›r ve eritilmifl kalayla birlikte odun kömürü ateflinde
›s›t›l›r. Daha sonra pamukla silinerek kalay ifllemi tamamlanm›fl olur. Sürekli kulla-n›lan bir bak›r kab›n “bak›r çalmas›” denilen oksit zehirlenmesine yol açmamas›
için y›lda en az bir kez kalaylanmas› gerekir.
Kullan›lan Araçlar
Kalayc› örslerinin de¤iflik çeflitleri kullan›lmaktad›r. Bunlar: Kazan dibi örsü, yuvarlak tencere örsü, normal örs, sabit örs, gü¤üm dibi örsü, gü¤üm yan örsü, tencere, kazan yan örsüdür. Bunlar tencere, kazan, gü¤üm gibi mutfak eflyalar›-n›n kalaydan önce ve sonra düzeltilmesinde kullan›lmaktad›r.
Bunlar›n haricinde çekiç, körük, makas, k›skaç, çeflitli el demirleri ve perçin yapma aleti kullan›lmaktad›r.
5.8. NALBANTLIK
5.8.1 KIRfiEH‹R’DE NALBANTLIK Derleyen: Süleyman Özcan.
Derleme yeri ve tarihi: K›rflehir, Nisan-2004 Kaynak kifli: Hasan K›l›ç
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 40 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i:Babas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kaynak kifli ç›rak yetifltirmifltir fakat onlar mesle¤e devam etmemifllerdir.
K›rflehir yöresinde nalbantl›k günümüzde de yap›lmaktad›r. Fakat eskiye gö-re çok azalm›flt›r. Günden güne makineleflen köy ve kasabalarda hayvanlar›n ye-rini makinelerin almas›yla nalbantl›k git gide önemini yitirmektedir.
Nal Yap›m›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar Nal yap›m›nda kullan›lan malzemeler demir atölyelerinde üretilmektedir.
Nal: Nallanacak hayvan›n (At, kat›r, eflek, öküz) aya¤›na çak›lan demirden yap›lm›fl malzemedir.
M›h: Nal, nallanacak hayvan›n aya¤›na oturtulduktan sonra nal›n üstünde bulunan deliklere çak›lan çivilerdir.
Kerpeten: Nallanacak hayvan›n aya¤›ndaki nal› ç›karmak için kullan›l›r.
Çekiç: Nala m›h› çakmak için kullan›l›r.
Yontacak: Nal ç›kar›ld›ktan sonra nallanacak hayvan›n t›rna¤›n› temizle-mek ve yontmak için kullan›l›r.
E¤e: Naldaki pürüzleri temizlemek için kullan›l›r.
Nalbantlar›n kulland›klar› malzemeler her yerde ayn› olmakla birlikte kimi yerlerde bu malzemelerin çeflitlendi¤i görülmektedir.
At Nallama Aflamalar›
Nal Ç›karma: At›n aya¤›ndaki nal› ç›karma. Bu ifllemde at›n aya¤›ndaki eski nal kerpeten sayesinde sökülür. M›hlar ç›kart›l›r.
T›rna¤› (Toyna¤›) Yontmak: Bu ifllemde ise ç›km›fl nal›n alt›nda birikmifl pislikler yontacak ile temizlenir.
Nal› Oturtmak: At›n t›rna¤›n› temizledikten sonra nal, at›n t›rna¤›na otur-tulup nal› t›rna¤a yerlefltirme ifllemidir.
Nal› T›rna¤a Çakma: Nal aya¤a oturtulduktan sonra sekiz tane m›h (çivi) nala çak›l›r.
Törpüleme: Nal çak›ld›ktan sonra nal›n taban›n›n düz olmas›n› sa¤lamak için e¤e ile törpülenir.
Bu ifllemler s›ras›nda ustan›n yan›nda bir ç›rak, at›n nallanacak aya¤›n› kald›-r›r. Usta bu ifllemleri yaparken bu s›ray› izlemek zorundad›r.
Karfl›lafl›lan Sorunlar
Nalbantlar önceden belli bir mekanda çal›fl›rken flimdi gezici olarak çal›fl-maktad›r. Çünkü dükkan maliyetinin çok gelirinin az olmas› nedeniyle belli bir mekana sahip olamamaktad›rlar.
Ç›rak bulman›n zorlaflmas› ve ustadan sonra bu mesle¤i yapacak kimsenin olmamas› bu mesle¤in gelece¤i için büyük bir tehlike oluflturmaktad›r.
5.8.2. ZONGULDAK-ERE⁄L‹’DE NALBANTLIK Derleyen: Nuri Çak›r
Derleme yeri ve tarihi: Ere¤li/Zonguldak- Madenler Köyü, 2004 Kaynak kifli: Hüseyin Telli, Zonguldak/Ere¤li- Madenler Köyü do¤umlu, 50 yafl›nda, ilkokul mezunu, nalbant.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 30 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.
Kullan›lan Araç ve Gereçler
Nal, at›n veya efle¤in aya¤›na tak›lan yass› demir parças›d›r. Hayvan›n aya¤›-n› sert cisimlerden korumaya yarar.
Keski, at›n-efle¤in t›rna¤›n› yontmada yani at-eflek aya¤›n›n yüzeyindeki sert
Keski, at›n-efle¤in t›rna¤›n› yontmada yani at-eflek aya¤›n›n yüzeyindeki sert