4.1. CAM ÜFLEMEC‹L‹⁄‹
4.1.1. ‹STANBUL-BEYKOZ’DA CAM ÜFLEMEC‹L‹⁄‹
Derleyen: Lale Mete
Derleme yeri ve tarihi: Ö¤ümce Köyü/‹stanbul(cam oca¤›), 2004 Kaynak kifli: ‹zzet Özdemir, 1960 do¤umlu, evli, ortaokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 30 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Yusuf Görmüfl adl› ustas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: ‹flçilerine ö¤retmektedir.
Ak›c› haldeki s›cak cam›n üflenerek ve çeflitli aletler kullan›larak flekillendiril-mesine cam üflemecili¤i ad› verilir. Cam üflemecili¤i; cam ifllemek, eritme f›r›n›-n›n yüksek ›s›s›na dayanmak, ak›flkan olan malzemeyi yer çekiminden korumak ve tüm bunlar› yaparken ona flekil vermek gibi uzun ve özveri isteyen bir süreç gerektirir.
Cam, hem ihtiyaçlara cevap verir hem de s›n›rs›z yarat›c›l›¤a aç›kt›r. Cam üf-lemecili¤i de bu s›n›rs›z yarat›c›l›¤›n ortaya ç›kard›¤› geleneksel bir meslektir.
Yap›m Aflamalar›
1200 derece s›cakl›kta ›s›t›lan f›r›nda eritilen s›cak cam bu sanat›n ana mal-zemesidir. F›r›nlar LPG ile yanmaktad›r ve bu f›r›nlar›n 24 saat kapanmamas› ge-rekir. Erimifl haldeki s›cak cam, pipo çubu¤u veya fonga çubu¤u ile f›r›ndan ç›ka-r›l›p kepçe, makas, mafla gibi bir tak›m aletlerle flekillendirilir.
S›cak cam f›r›ndan ç›kar›ld›ktan sonra panga tezgah›nda oturulup pipo yar-d›m›yla üflenir. Üflenen cam, kepçe yaryar-d›m›yla flekillendirilir. Bu flekillendirme ifl-lemine “f›ska” ad› verilmektedir. fiekillendirme ifllemi yap›lmadan önce yap›lacak ürünün fleklinin belirlenmesi önemli bir ayr›nt›d›r. Ürün, fleffaf yap›ld›¤› gibi renkli de yap›labilmektedir. F›ska iflleminden sonra so¤uyan cam, üzerinde çeflitli ifllemler yap›lmak istenildi¤inde tromel f›r›n›nda ›s›t›larak çevrilir. Hamur haline gelen cam, maflayla ve çeflitli aletlerle düzeltilip flekillendirilir. Önceden belirlenip çizilen flekle getirilir. fiekillendirilen cam, 460 derece s›cakl›kta olan “kalkez” ad›
verilen piflirme (so¤utma) f›r›n›nda en az 12 saat piflirmeye b›rak›l›r. 12 saatlik bekleme sonras›nda elle tutulur hale gelen cam, f›r›ndan ç›kar›l›r.
Finisaj malatura ad› verilen atölyede elmas testere ile, f›r›ndan ç›kar›lan ca-m›n fazlal›klar› al›n›r. A¤›z k›sm›, elmas tafllama tezgah›nda kesilip düzeltilir. Z›m-para tezgah›nda a¤z› tamamen düzeltilen cama parlatma z›mZ›m-paras› ile parlakl›k verilir. Parlatma iflleminden sonra cam›n iç ve d›fl kenarlar› “zehim tezgah›” ad›
verilen tezgahta keskinli¤inin giderilmesi için düzeltilir. Son aflamada ise dekor tafl› tezgah›nda cama desen ve renk verilir.
Ürünün yap›m süresi yap›lacak ürüne göre de¤iflir. 1 ile 5 saatte bir ürün ya-p›labildi¤i gibi ayn› sürede 30-40 tane ürün de yap›labilmektedir.
Cam üflemecili¤inde önce dizayn önemlidir. Her fleyin önce ka¤›tta belirlen-mifl olmas› gerekir.
Cam üflemecili¤inin ürünleri özellikle yabanc› turistler taraf›ndan büyük ilgi görmektedir.
4.2. ÇÖMLEKÇ‹L‹K
4.2.1. DEN‹ZL‹-KIZILH‹SAR’DA KIZILH‹SAR BARDA⁄I YAPIMI Derleyen: Halime Kocakelle
Derleme yeri ve tarihi: K›z›lhisar/Denizli, 2004
Kaynak kifli: Cemil Y›lanl›, 1950 Denizli do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 35 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.
K›z›lhisar barda¤› k›rm›z›ya çalan kiremit renginde, a¤›z k›sm›ndaki emzi¤i ve kulpuyla kendine has özellikleri olan toprak bardakt›r. (F: 26)
Yap›m Aflamalar›
Öncelikle K›z›lhisar’›n da¤lar›ndan getirilen k›rm›z› toprak bir elek yard›m›yla elenir. Böylece toprak içindeki tafl ve iri kum tanelerinden ay›rm›fl olur. E¤er bu tafl ve kum taneleri topraktan ayr›lmazsa, bu topraktan elde edilmifl olan bardak-lar piflirilme s›ras›nda patlay›p parçalanmaktad›r.
Toprak bu eleme iflleminden sonra büyük bir alanda, su verilerek özlü bir hamur k›vam›na gelinceye kadar yo¤rulmaktad›r. Yo¤rulan bu çamur, kullan›l-madan bir iki gün k›vam›n› almas› için bekletilir. Bu çamur haftalarca depolana-bilme özelli¤ine de sahiptir. Daha sonra çamurdan bardak yapmaya yetecek ka-dar al›n›r ve “çark” denilen düzenek üzerine koyularak döndürülmeye bafllan›r.
Çark döndükçe usta, elini ›slatarak çamura su verip çamuru flekillendirmeye bafl-lar. Çamurdan, barda¤›n önce genifl karn› meydana gelir. Kar›n k›sm› meydana gelirken “elcik” ad› verilen ceviz a¤ac›ndan yap›lm›fl kare ve dikdörtgen, ortas›n-da delik olan ince tahta parçalar› ile düzeltilir. Elci¤e bu düzeltme ifllevinden do-lay› “ düzlembeç” de denilmektedir. Kar›n k›sm› fleklini ald›ktan sonra barda¤›n bo¤az k›sm›na geçilir. Bo¤az k›sm› emziksiz ve kulpsuz tamamlan›r. Daha sonra çark dönmeye devam ederken ince bir tel yard›m›yla bardak, taban k›sm›ndan kesilir ve toprak bardak tamamlanm›fl olur. Bu aflamadan sonra bardak, çamurun kurutulmas› için güneflte b›rak›l›r. Güneflte kuruyan bu bardaklar›n bo¤az k›s›m-lar› özenle k›r›l›r. K›r›lan bu k›s›mlara yap›lan emzik (ümzük) ve kulp yerlefltirilir ve toprak bardak hiç nemi kalmamak üzere yeniden kurumaya b›rak›l›r.
Hiç nemi kalmayacak biçimde kuruyan toprak bardaklar özel piflirilme f›r›n›-na yerlefltirilir. Bu f›r›n bir seferde yaklafl›k sekiz yüz, dokuz yüz bardak alabilmek-tedir. Bardaklar yerlefltirildikten sonra f›r›n›n ön k›sm›nda bulunan odunlar a¤›r a¤›r yak›l›r. F›r›n›n içinde atefl, çal›larla harlat›l›r. S›cakl›k yaklafl›k yüz elli- iki yüz dereceyi buluncaya kadar çal› yak›lmaya devam edilir. Bu s›cakl›kta toprak bar-daklar hemen hemen yirmi dört saat piflirilir ve barbar-daklar bu süreç içinde k›rm›z›
rengini al›r. Atefl söndükten dört befl saat sonra so¤uyan bardaklar f›r›ndan ç›ka-r›l›r ve ortaya kullan›ma haz›r hale gelmifl K›z›lhisar barda¤› ç›kar.
Meslekle ‹lgili Sorunlar ve Ürünün Pazarlanma Durumu Eskiden her evde mevcut olan toprak bardaklar plastik ve cam ev aletlerinin yayg›nlaflmas› üzerine giderek önemini kaybetmifltir. Bu sebeplerle bardak ya-p›mc›l›¤› da varl›¤›n› devam ettirememifl ve toprak bardak yapan ustalar›n say›s›
oldukça azalm›flt›r. Öyle ki barda¤›yla meflhur K›z›lhisar ilçesinde bile bu ustalar›n say›s› bir elin parmaklar›n› geçmez. fiu anda bu mesle¤i yapan ustalar da üretim-lerini siparifl üzerine yapmaktad›r. Turistik yerlerdeki oteller bu bardaklar›, içinde kebap türü yemekler yapmak amac›yla siparifl etmektedirler.
Toprak bardak üreticisi olan bu ustalar geçimlerini sa¤layabilmek için
barda-¤›n yan›nda balkon ve bahçe saks›lar›, güveç tencereleri, vazolar vb. üretimlere de yönelmifllerdir.
4.2.2. BURSA-GÜRSU’DA ÇÖMLEKÇ‹L‹K Derleyen: Ayfle Özen
Derleme yeri ve tarihi: Gürsu ‹lçesi/Bursa, 2004 Kaynak kifli 1: Sami Öztürk, emekli ziraat mühendisi.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir. Meslek babadan o¤ula geçmektedir.
Kaynak kifli 2: Ali Y›ld›r›m.
Mesle¤i ne zamand›r yapt›¤›: 8 ayd›r bu meslekte çal›flmaktad›r.
Kaynak kifli 3: Fikret Tomar, çömlekçi dükkan›n›n sahibi, seramik okulu mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 25 y›ld›r yapmaktad›r.
Kaynak kifli 4: Hanife Tomar, Fikret Tomar›n efli.
Çömlekçilik; Anadolu’da çok eskiden beri yap›la gelen el sanatlar›ndan biri-dir. Günümüzde fonksiyonel yap›s› kaybolmakla beraber, ülkemizdeki yeni kulla-n›m alanlar›nda de¤erlendirilmeye bafllanan çömlekçilik sanat›, az say›da ustayla devam ettirilmektedir.
Günümüzde pek çok yerleflim yerinde çömlek yap›lmaktad›r. Bu mekanlar-dan biri de Bursa’n›n Gürsu ilçesidir. Plastik malzemelerin yayg›nlaflmas›yla pek çok yörede oldu¤u gibi burada da çömlekçilik olumsuz yönde etkilenmifltir. Ne var ki turizm, tam da bu aflamada çömlekçilere yeni olanaklar yaratm›flt›r. Hedi-yelik eflyaya yönelik daha nitelikli ürünlerin üretildi¤i, biçim ve yöntemde çeflitli-li¤in artt›¤› bir süreç bafllam›flt›r.
Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
Çömlekçilik yap›m›nda kullan›lan hammadde Bilecik’in K›n›k köyünden ç›ka-r›lan toprakt›r. Buradan ç›kaç›ka-r›lan toprak çamur yalaklar›nda depolan›r ve su ile
yo¤urulur. Silindirlerden geçirilerek çamur içinde bulunan sert ve yabanc› mater-yaller ezilir ve çamurun havas› k›smen d›flar› at›l›r. Ard›ndan kumlu düz bir zemin üzerinde ayakla çi¤nenmek suretiyle rulo haline getirilir ve istenen boyda kesilir.
Sonra da çamur, topaç haline getirilir. Topaçlar çömlekçi çarklar› üzerindeki tab-lada elle flekillendirilerek çeflitli çömlek malzemesine dönüfltürülür. Dekoratif amaçl› yap›lan süs eflyalar›nda ise önce eflyay› süslemek için seramik boyas› daha sonra ise eflyaya parlakl›k vermek amac›yla kimyasal bir madde olan s›r kullan›l-maktad›r. Çömlek yap›m›nda kullan›lan araçlar ve fonksiyonlar› ise flu flekildedir:
Tel: Genellikle kapak yap›m›nda kullan›lan bir alettir. Kapak yap›ld›ktan son-ra kesilmesi için kullan›l›r.
Deve Boynu: Testi, ibrik gibi bo¤azl› eflyalar›n boyun k›sm›na flekil vermek için kullan›lan bir alettir.
Puçula: Yap›lan eflyan›n büyüklü¤üne ve küçüklü¤üne göre iki çeflittir. Birisi cetvel gibi düz, di¤eri ise elips fleklindedir. Düz olan puçula genellikle düz eflya-lar›n çekiminde, yuvarlak puçula ise yuvarlakl›k vermek amac›yla kullan›l›r. E¤er düz eflyalar›n çekiminde elips fleklindeki puçula kullan›l›rsa eflyan›n üzerinde bir boflluk, çizik b›rak›r.
Dip Demiri: ‹brik, testi gibi eflyalar›n dibine flekil vermek için kullan›l›r.
Safiyen: Yap›lan eflyalara parlakl›k vermek amac›yla kullan›l›r. Eflyalar›n yü-zeyindeki pürüzleri düzeltmeye yarar.
Ölçü Aleti: Eflyan›n boyunu, kar›n k›sm›n›n büyüklü¤ünü ayarlamak, eflya-ya esas fleklini vermek için kullan›l›r. Ayr›ca usta, eflya-yap›lan nesnelerin a¤›z ve kapak büyüklü¤ünü ayarlamak için basit aletler gelifltirmifltir.
Çark: Çark, eflyalar›n as›l flekillerinin oluflmas› için kullan›lmaktad›r. Daha önceleri h›zl› çarkla ayakla çevrilirken flu anda elektrikle çal›flmaktad›r.
Misina ‹pi: Yap›lan eflyay› çarktan ç›karmak için kullan›l›r.
Yap›m Tekni¤i
Çömlek yap›m›nda kullan›lan toprak iki çeflittir. Çömlek yap›m›nda kullan›-lan sert çamur, haz›r olarak, paketler halinde gelmektedir. Kal›pç›l›kta kulkullan›-lan›kullan›-lan toprak ise kildir. Bu toprak Bilecik pazar yerinin K›n›k köyünden gelmektedir.
Çömlek yap›m›nda ilk ifllem çarkta çekmedir. Bu, h›zla dönen çömlekçi çark›n›n tablas› üzerinde çömlek yapma tekni¤idir. Çarkta çekmenin temel yöntemi, dö-nen çamur kütlesinin merkezkaç kuvvetine karfl› bir bask› kullan›lmas›d›r. Bütün bask›, çamurun merkezine yöneltilir; e¤er bu bölgede baflar›l› olunamazsa çamur merkezde tutulamaz ve dönüflü düzensizleflir. Çevirme iflleminde çamura elle ya da basit aletlerle flekil verilmektedir. fiekil verildikten sonra ürünler, atölyelerde tahta üzerinde aral›kl› olarak raflarda s›ralan›p 7-20 gün gölgede bekletilerek su-yu çekildikten sonra, çömlekçi f›r›n›na ›zgaran›n üzerinden bafllayarak f›r›n›n
ta-van›na do¤ru yükseltilmek suretiyle üst üste istif edilir. E¤er ürünler s›rl› de¤ilse y›¤ma yöntemiyle dizilirler, ancak e¤er s›rl›ysa ürünlerin birbirine de¤ip, zarar vermesini önlemek amac›yla teker teker f›r›na dizilirler.
F›r›nlama genelde iki aflamada yap›l›r. Birinci aflama “bisküvi” f›r›nlamas›d›r.
Buna “hamlama”da denilmektedir. Hamlamadan sonra 950 derece ile 1000 de-recelik bir ›s›da çömlekler f›r›nlan›r. Özellikle bu ›s›da f›r›nlamaya dikkat edilir.
Çünkü 1000 dereceyi geçtikten sonra topraktaki demir oksitler nedeniyle karar-malar oluflur. E¤er ürünler s›rlanacaksa bisküvi f›r›nlamas›ndan sonra s›ra bat›r›l›r ve tekrar f›r›nlan›r. S›r, feldspat, boraks, dolamit gibi kimyasal maddelerden ha-z›rlanm›flt›r ve ürünler üzerinde saydam bir cam tabakas› oluflturur. Dekoratif amaçl› yap›lan baz› çömleklerde ise kil kullan›lmaktad›r. Kil önce çamur makine-sinde suyla birlikte s›v› hale getirilir ve sonra da süzülür. Süzüldükten sonra veril-mek istenen flekle göre haz›rlanan kal›plara dökülür. 15-20 dakika belli bir
yo-¤unluk almas› için bekletilir. Sonra kal›ptan ç›kar›larak tekrar kurumaya al›n›r. Ku-ruduktan sonra oyma ifllemi yap›l›r. Oyma ifllemi kesme b›ça¤› ile yap›l›r ve oy-ma yap›l›rken herhangi bir yönteme ba¤l› kal›noy-maz. Oyoy-ma yapan kifli nesneye kendi içinden geldi¤i gibi flekil verir. Sonra da bu nesnelere yaz› yaz›lmas› veya flekil çizilmesi gerekiyorsa seramik boyas›yla bu ifller de yap›l›r. Bu ifllem de ta-mamland›ktan sonra kimyasal bir madde olan s›rla s›rlama yap›l›r ve f›r›na verilir.
S›rlamada ürünlerin f›r›nda birbirine dokunup zarar vermemesi için ürünler, te-ker tete-ker itina ile dizilir. S›rlama yap›lmayan ürünler ise birbiri üstüne y›¤›larak pi-flirilir. Bu iflleme y›¤ma denilir. Ürünler müflterinin iste¤ine göre s›rlan›r veya s›r-lanmadan kahverengi bir boyayla boyama yap›l›r. Daha sonra da istenen bölge-lere, gazete ka¤›tlar›na ve straforlara sar›l›p, kutulara konularak sevk›yat yap›l›r.
Çal›flanlar›n Kar›fllaflt›klar› Sorunlar
Çömlek ustas› Sami Öztürk, ç›rak bulmakta zorluk çektiklerini, gençlerin da-ha kolay kazanç getiren dada-ha zahmetsiz ifllere yöneldiklerini, çömlekçili¤in okulu olmad›¤›n›, çömlekçilik yerine seramik sanat›n›n yayg›nlaflt›¤›n› ve bu yüzden çömlekçili¤in genelde aile içinde yaflat›lan bir meslek oldu¤unu belirtmifltir. Ayr›-ca çömle¤in yerini çelik, plastik gibi araçlar›n almas›yla çömlekçilik mesle¤inin zay›flamaya bafllad›¤›n› ve bu nedenle daha çok kazanç getiren dekoratif amaçl›
ürünlere yönelindi¤ini belirtmifltir. Hammadde bulmakta zorluk çekilmedi¤i fa-kat bundan 10 y›l öncesinde bu konuda çeflitli s›k›nt›larla karfl›laflt›klar›n› belirt-mifltir.
Ürünlerin Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu
Çömlekler ve dekoratif ürünler ülke içinde çok çeflitli kesimlerde al›c› bul-maktad›r ve iste¤e göre ürünler yap›l›p sevk›yat edilmektedir. Çal›flanlar, yaklafl›k 25-30 y›ll›k bir geçmifllerinin oldu¤unu, piyasay› iyi tan›d›klar›n› ve bu nedenle de çok güç bir durumla karfl›laflmad›klar›n›, karfl›laflsalar bile kolayca atlatt›klar›n›
ancak ödemelerde özellikle de çekle yap›lan ödemelerde baz› çeklerin karfl›l›¤›n›
alamama gibi baz› problemlerle karfl›laflt›klar›n› belirtmifllerdir. Ayr›ca Türkiye’de daha önce ç›kan krizlerden de ciddi flekilde etkilendiklerini, ürünlerinin ucuza mal oldu¤unu, esnaf›n kendilerinden daha fazla kâr etti¤ini bu kar›n da
%300-%500’lük bir kar oldu¤unu ve kazanç durumlar›ndan da bu sebeple çok mem-nun olmad›klar›n› belirtmifllerdir.
Çömlekçilik flu anda dar bir alanda s›n›rlanm›flt›r ve Bursa’n›n Gürsu ilçesin-de bu iflle u¤raflan sailçesin-dece bir iflyeri bulunmaktad›r. Çömlek kullan›m› da art›k fazla olmad›¤› için çömlekçilerin daha çok dekoratif amaçl› süs eflyalar›na yönel-di¤i görülmektedir.