SEDEF KAKMACILI⁄I

6.5.1. ANKARA’DA SEDEF KAKMACILI⁄I Derleyen: Gönenç ‹kinci

Derleme yeri ve tarihi: Ulus/Ankara, 2004

Kaynak kifli: Besim ‹rida¤, 1964 ‹stanbul do¤umlu, evli, iki çocuk babas›, lise mezunu.

Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 33 y›ld›r yapmaktad›r.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.

Sedef kakmac›l›¤› bugün sanayileflmifl olmakla beraber geçmiflten günümü-ze gelen bir el sanat›d›r. Süsleme için kullan›lan ve emek isteyen bu mesle¤i gü-nümüzde icra edenler az say›da kalm›flt›r.

Torna makinesi, flerit gibi aletlerin ceviz a¤ac›na flekil vermesi için kullan›l-mas›na karfl›n sedef kakmac›l›¤›, oymac›l›k ve marangozluktan ayr›lan bir meslek-tir. Çünkü sedefin en uygun ifllenebildi¤i ve damarl›, do¤al bir görünümün elde edildi¤i ceviz arac›l›¤›yla sedefi her fley için kullanmak mümkündür. Kap› süsle-mesinden sehpaya, bastondan flamdana kadar pek çok alanda kullan›lmaktad›r.

Sedef Kakmac›l›¤›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar Midye: Sedefçilikte kullan›lan hammadde tatl› su midyeleridir. Sedefin iflle-nebilmesi için midyenin kal›n olmas› gereklidir.

Torna ve fierit: Ceviz a¤ac›na istenilen flekli vermekte kullan›l›r.

Kerpeten: Midyenin küçük k›r›klar halinde parçalanmas› için kullan›l›r.

El Tafl›: Bu tafl›n, çevirince oluflturdu¤u sürtünme ile malzeme istenilen düzgünlü¤e ve flekle getirilmektedir.

Biz: Sedefi yerlefltirmek için kullan›l›r.

Pergel: Sedefi daire flekline getirmek için kullan›l›r.

Yap›flt›r›c›: Sedefi tutturmak için kullan›l›r.

Pirinç Tel: Sedefin etraf›na biz yard›m› ile aç›lan noktalara yerlefltirilen sar›

renkli tel. Süsleme için kullan›l›r.

Kadife veya Bez: Yap›lan aksesuar›n alt›n› kaplamada kullan›l›r.

Lama Törpü: Sedef ile a¤ac› ayn› seviyeye getirmek için kullan›l›r.

Z›mpara: Cilalamadan önce son aflama olarak 220 z›mpara ile yüzey uy-gunlu¤u sa¤lanmas› için kullan›l›r.

Yap›m Aflamalar›

fiekil, süsleme ve cila aflamas›yla birlikte yaklafl›k üç günlük bir sürede imal edilir.

Sedef kakmac›l›¤› için kullan›lan a¤aç ceviz a¤ac›d›r. Ceviz tercih edilmesi-nin nedeni a¤ac›n damarlar›n›n ortaya ç›kmas›d›r. Bu cevizle, sedef ve pirinç süs-lemeleri yap›labilmektedir. Sedefin 1 cm-5 cm olan kal›nl›klar› vard›r. ‹fllemede en kal›n noktas› kullan›lmaktad›r. Kaynak kifli sedefleri yuvarlak yerlefltirmeyi ter-cih etmektedir. Öncelikle midyeyi kesmek için kerpeten, yerlerine yerlefltirmek için biz kullan›l›r. Sedefi daire flekline getirmek için pergel kullan›l›r. Bunlar› ya-p›flt›rmak için de tutkal veya baflka tür bir yap›flt›r›c› kullan›l›r. Daha sonra tel ke-silerek pirinç yerlefltirilir. ‹nce törpü (lama törpü) ile bunlar› a¤açla ayn› seviyeye indirdikten sonra 220 z›mparayla z›mparalan›r. Üzerine lila yap›l›r. Daha sonra alt›na kadife veya bir bez parças› yap›flt›r›l›r.

Ürünlerin Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu

Pazar imkan›n›n k›s›tl› olmas› sebebiyle verilen siparifl üzerine üretim yap›l›r.

Teknolojik geliflmeler, yorucu ve uzun sedef ifllemesinin yerine plastik sanayi ürünleriyle elde edilen sedef ifllemecili¤ini öne ç›karm›flt›r. Çünkü bu yöntem da-ha kolay ve dada-ha az maliyetli olmaktad›r. Bu sebeple günümüzde bu iflle u¤ra-flan ustalar›n say›s› azalm›flt›r.

Seri imalat› yap›lamayan, özel bir beceri ve emek gerektiren bu mesle¤i Be-sim Bey talep oran›nda icra etmektedir. Küçük atölyesinde antika onar›m› yap-makta ve antika görünümü verdi¤i mobilyalarla geçimini sa¤layap-maktad›r. Bu se-beple sedefi genellikle masa üstü kalemlik, isimlik, flamdan gibi aksesuarlar üzeri-ne ifllemektedir.

6.6. SEMERC‹L‹K

6.6.1. AKSARAY-GÜZELYURT’TA SEMERC‹L‹K Derleyen: Aykut Koyun

Derleme yeri ve tarihi: Güzelyurt/Aksaray, 2004

Kaynak kifli 1: Mustafa Hül, 1955 Aksaray/Güzelyurt do¤umlu, ilkokul mezunu, semerci ve nalbant

Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 38 y›ld›r yapmaktad›r.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir. Bu meslek Sela-nik’ten Güzelyurt’a dedesi yoluyla gelmifltir.

Kaynak kifli 2: Veysi Hül, 1925 do¤umlu.

Kaynak kifli 3: Mevlüt Karaer, 48 yafl›nda.

Halen ulafl›m›n motorlu tafl›tlarla güçlükle yap›ld›¤› yerlerde kullan›lmakta olan kat›r, eflek ve at için semer yap›lmaktad›r. Binek hayvanlar›n s›rt›na konul-mak üzere çul, saman, kam›fl ve meflin kullan›larak yap›lan bu semerler çeflitli motiflerle süslenmifltir.

Semercilikte kullan›lan hammaddenin ve araç gereçlerin yast›kç›l›kta da kul-lan›labilmesi uzun y›llar bu iki zanaat›n bir arada yürütülmesini sa¤lam›flt›r; se-mer ustalar› günümüzde kullan›lan ve önemli say›labilecek bir pazar› olan berdi yast›k yap›mc›l›¤›na yönelmifllerdir.

Toplam 16 parçadan oluflan semerde 1 adet ön tahta bulunur. Bu tahta tak-ribi 35x60 cm çap›nda s›rlan sö¤üt diye tabir edilen a¤açtan yap›lm›flt›r. Yanlar›n-da 4 adet ba¤lant› deli¤i, 2 adet urgan yata¤› kerti¤i olan parça vard›r. 2 adet ar-ka çapraz tahta, mefle a¤ac›ndan oval olarak yap›lm›flt›r. Ayr›ca ayn› oval tahtalara monte edilen 2 adet kuflluk parças› ve ön tahtay› (al›n tahtas›n› ) oval arka tahta-lara ba¤layan ahflap iskelet bulunmaktad›r. Bir tane de döflek (Kar›n) bölgesi var-d›r. Bu döfle¤in d›fl bezi keçi derisinden, iç bezi kaput bezinden oluflur. Bu döflek 15 cm kal›nl›¤›nda içine çavdar saz› doldurularak “göbleme” sistemiyle s›k›flt›r›l›r.

Göbleme sistemi, astar›n içine konulan malzemenin bir noktaya toplamas›n› önle-mek yani eflit flekilde kalmas›n› sa¤lamak için çuvald›zla belirli noktalardan gelifli-güzel dikilmesidir. Daha sonra döflek flekillendirilerek ahflaptan oluflan iskelete yer-lefltirilir. Ahflap iskeleye sicim denilen 4 mm kal›nl›¤›ndaki iplerle tutturulur ve son flekli verilir. Bu bir dokumad›r. Semer sadece eflekler için kullan›l›r.

Bu semerin efle¤in üzerinde durmas› için kar›n alt› kolonuyla ba¤lanmas› ge-rekir. Kolon; 7 cm eninde, 3 mm kal›nl›¤›nda ve 2 metre uzunlu¤unda bir doku-mad›r. Ayr›ca kar›n alt› kolonunun malzemesinden yap›lm›fl kuskun, semerin yan oval ve yan tahtalar›na ba¤lanarak efle¤in arka ayak üstü çat›s›ndan, kuyruk al-t›ndan geçer. Kuskun efle¤in üzerinde bulunan, özellikle rampa afla¤› yük ve in-san tafl›rken, semerin kayarak bofla ç›kmas›n› önler.

Semerin arka oval tahtalar›n›n üstüne monte edilen kuflluk denilen tahta parçalar› ve ön al›n tahtas›ndaki kertiklere yerleflen tafl›y›c› tahtalar yük tafl›mak için urgan ba¤lama yeri olarak kullan›l›r. Ayr›ca semerin her iki taraf›nda bulunan üzengi denilen 12 mm kal›nl›¤›ndaki ipler ve arka k›s›mlar›nda 14 mm çap›nda mefle a¤ac›ndan halka haline getirilmifl urgan›n rahat kaymas›n› sa¤layan “do¤u-nuk” denilen 2 adet ahflap malzeme mevcuttur.

Semerin ahflap birleflimleri, arka oval tahtalara ve ön tahtaya aç›lan deliklere ba¤lant› tahtalar› yerlefltirilmesiyle olur. Ç›kmamas› için demir çiviyle keser yard›-m›yla tutturulur. Yükü yüklemek için de 8 metre uzunlu¤unda 12 mm çap›nda kendir urgan kullan›l›r.

Kullan›lan Hammadde ve Araçlar Kam›fl: Çavdar sap› veya kam›fllar kal›plar halinde temin edilir.

Teliz ya da Çuval: Döflek k›sm› meydana getirilirken kam›fllar önce teliz ya da çuvala doldurulur. Bu koruyucu bir iç bezidir.

Keçi Derisi ve Kaput Bezi: Semerin döflek k›sm›n›n d›fl› keçi derisinden, içi kaput bezindendir. Malzemenin hayvana zarar vermemesi için, yani s›rt›nda yara açmamas› için, yumuflak olmas›na özellikle dikkat edilir. Semerin kaliteli ol-mas› bu özelli¤inden anlafl›l›r.

Tahta: Semerin iskeletini oluflturmada kullan›l›r.

Kendir ve Sicim: Semeri baz› noktalardan tutturmaya ve yük tafl›mada yükleri ba¤lamaya yarar.

Keser: Kam›fllar›n fazla taraflar›n› kesmeye ve büyük çivileri çakmaya yarar.

Törpü: Semerin tahta k›s›mlar›n› yontarak düzeltmeye ve döflek k›sm›nda fazla ç›kan deri k›sm›n› törpüleyerek düzeltmeye yarar.

Nalbant Çekici: ‹pleri, çuval›, deriyi, kaput bezini kesmeye yarar.

Testere: Kam›fllar› kesmeye yarayan diflli bir alettir.

4 no’lu Delgi fiifli: Döfle¤i baz› yerlerinden delerek çuvald›z›n geçiflini ko-laylaflt›rmak için kullan›l›r.

Çuvald›z: Döflek k›sm›nda göbleme yapmak için kullan›lan yorgan i¤nesi-nin daha kal›n ve büyük olan çeflididir.

Kerpeten: Semerin arka taraf›n› ön tarafa yani kuflluk ya da üzengi denilen bölümü telle ya da vidayla kerpeten yard›m›yla tutturmaya yarar.

Ürünün Pazarlamas› ve Kazanç Durumu

Güzelyurt’ta eflek, az say›da kifli taraf›ndan ba¤ bozumu s›ras›nda üzüm ve çubuklar› tafl›mak için kullan›lmaktad›r.

Güzelyurt’ta semercilikle u¤raflan tek bir usta kalm›flt›r. O da oldukça yafllan-m›flt›r. O¤lu her ne kadar semer yap›m›n› bilse de talebin olmamas› sebebiyle bu iflle u¤raflmamaktad›r. Güzelyurt’ta semer talep üzerine yap›lmaktad›r.

6.6.2. ANKARA-BEYPAZARI’NDA SEMERC‹L‹K Derleyen: Rakibe Girgin

Derleme yeri ve tarihi: Beypazar›/Ankara, 2004

Kaynak kifli: ‹brahim At›c›, 1960 Beypazar› do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.

Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 31 y›ld›r yapmaktad›r.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.

Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›ra¤›na ö¤retmektedir.

Semer; at, eflek, kat›r gibi hayvanlar›n s›rt›na yerlefltirilen, üzerine yük ba¤la-nan veya binilen, iskeleti a¤açtan bir çeflit minderdir.

Kullan›lan Malzemeler ve Yap›m Aflamalar›

Öncelikle kullan›lacak malzemeler temin edilir. Bunlar kam›fl, teliz, ip, keçe, deri ve tahta iskelettir.

Bu ifllemlerde kullan›lan aletlerin bafl›nda çuvald›z gelir. Bunlar çelikten yap›l-m›fl i¤neye benzer aletlerdir. Bunlar›n yan›nda makas, el demiri ve hafla demiri de kullan›lmaktad›r. Bunlar da yine çelikten yap›lm›flt›r. Kal›b› al›flt›rmada kullan›l›r.

Ayr›ca Adapazar›’ndan elde edilen kam›fllar, telizle birleflerek semer kal›b› oluflur.

‹lk olarak kam›fllar telizle kaplan›r. Hafla demirinin ve ç›raklar›n yard›m›yla se-mer flekli verilir. Sa¤lam ipler oluflturulur. Daha sonra bunun üzerine derileme yap›l›r. Deri olarak da keçi derisi kullan›l›r. Semerin s›rt›na çukur oluflturmak için bir parça teliz top yap›larak derinin alt›na konur. Deri iyice gerdirilerek kal›b›n üzerine kaplan›r. ‹plerle semerin kal›b› ve deri birbirine dikilir. Ayr›ca sa¤lam ol-mas› için ortadan bir kez daha dikilir. Bu flekilde derileme ifllemi tamamlan›r.

Bundan sonraki aflamada keçeleme ifllemi yap›l›r. Keçe, koyun yününden ya-p›lm›fl bir malzemedir. Koyun keçesi, kal›b›n alt›na iyice yerlefltirilerek, gerdirile-rek dikilir. Bu ifllemde de yine çuvald›z, yün ip ve ç›raklar kullan›l›r. Derileme ve keçeleme bittikten sonra el demiriyle, oluflan kal›b›n kenarlar› dövülür. Daha sonra marangoza yapt›r›lm›fl olan tahta iskelet semerin üstüne s›k›ca, al›flt›rarak yerlefltirilir. ‹plerle iskelet kal›ba dikilir. Sonra iskeletin üstüne bir parça deri konur ve kal›ba dikilir. Bütün bu aflamalar›n sonunda semer kullan›lacak hale gelir.

Bundan sonraki aflamada süslemesi yap›l›r. Bu bölümde semerin keçeli olan ön taraf›na renkli yünlerle dikifl teknikleri uygulanarak süsleme yap›l›r. Usta bu ifl-leme makyajlama ve süsifl-leme demektedir.

Son olarak da gülleme ifllemi yap›l›r ve semer biter. Güllemede sar›, mavi, yeflil, k›rm›z› gibi göz al›c› renklerden yünlerle çiçe¤e benzer flekiller yap›l›r. Ma-kas yard›m›yla flekil verilir.

Kazanç Durumu ve Meslekle ‹lgili Sorunlar

‹brahim Usta, teknolojiye yenik düflen mesle¤iyle geçinememektedir. Bunun yan›nda h›rdavatç›l›kla da u¤raflmaktad›r. Semerlerini satt›¤› kesim; çobanlar ve

sürü sahipleridir. Ancak hayvanc›l›¤›n gerilemesi nedeniyle sat›fllar, geçimini sa¤-layacak kadar iyi de¤ildir. Bunun için kaynak kifli kullan›m amaçl› semerlerin ya-n›nda turistik amaçl› minyatür, süs semerler de yapmaktad›r.

6.6.3. KARABÜK-SAFRANBOLU’DA SEMERC‹L‹K Derleyen: Sezgin Karagül

Derleme yeri ve tarihi: Safranbolu/Karabük, 2004

Kaynak kifli: Mustafa Kemel A¤yaro¤lu, 1922 Safranbolu do¤umlu, evli, il-kokul mezunu.

Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 70 y›ld›r yapmaktad›r.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.

Yap›m Aflamalar› ve Kullan›lan Malzemeler

Kemal Usta’n›n dükkân› tarihî Safranbolu evlerinin ve çarfl›s›n›n ortas›ndad›r.

Kemal Usta ifle önce kam›fllarla bafllamaktad›r. Kam›fllar› yumuflatmak, es-neklik kazand›rmak, at veya efleklere batmas›n› önlemek için tokmakla iyice dö-vülür. Ezilen bu kam›fllar uzunlamas›na kivis denilen çuvala yerlefltirilir. Çuvala kam›fllar yerlefltirildikten sonra tekrar üstünün da¤›lmas›n› önlemek için siyaha boyanan branda ile kaplan›r. Etraf› da sa¤lam bir flekilde orlon iplikle dikilir. Eski-den orlon ip yerine kazug Eski-denilen ipler branda yerine de sedyen Eski-denilen malze-me kullan›l›rm›fl. Bu malze-meslek önemini kaybettikçe kullan›lan as›l malzemalze-meler de kaybolup gitmektedir. Dikme ifli, hayvan›n s›rt›na yerleflecek biçimde flekil veril-dikten sonra yap›lmaktad›r.

Da¤›lmas›n› önlemek, yük tafl›nmas›n› sa¤lamak ve gerekti¤inde at veya

efle-¤in üzerinde gidebilmek için branda ile kaplanm›fl çuval›n etraf›, kay›n a¤ac›n-dan yap›lm›fl tahtalarla özel bir flekil verilerek tutturulur. Semerin tahtaa¤ac›n-dan yap›l-m›fl ön taraf›na kafl, arka taraf›na da semer tahtas› denilir.

Bunlar tamamland›ktan sonra alt k›s›m keçe ile kaplan›r. Yumuflak oldu¤u için keçe tercih edilir. Böylece hayvan›n ya¤›r olmamas› ve rahat etmesi sa¤lan›r.

Bu ifllem de tamamland›ktan sonra hem semere süs vermek hem de semeri daha sa¤lamlaflt›rmak için renkli ipliklerle semerin d›fl›ndan do¤ru dikifller at›l›r.

Sonra semer kullan›ma haz›r hale gelir.

Yukar›da söylenenlerden baflka araç ve gereçler de vard›r. Tahtada delik aç-mak için kullan›lan burgus, kam›fllar› kesmek için kullan›lan b›çk›, çuval ve keçeyi kesmek için makas, çivi sa¤mak için kullan›lan kerpeten, dikifl yaparken ipleri gerdirmek için kullan›lan paland›z, tahtalar› düzlemek için kullan›lan alet, bir de ç›rak denilen bende¤il vard›r. Bende¤iller semer üzerinde çal›fl›rken semere sap-lan›r ve bunlar yard›m›yla semer sa¤a sola çevrilir.

7.

GELENEKSEL MESLEKLER