2.5.1. ZONGULDAK-DEVREK’TE DEVREK BASTONU YAPIMI Derleyen: Esma Kuzu
Derleme yeri ve tarihi: Devrek/Zonguldak, 2004
Kaynak kifli 1: Mürvet Okur, 1950 Devrek/Zonguldak do¤umlu, iki çocuk annesi, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: Otuz yedi yafl›ndan beri bu mesle¤i yapmak-tad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Çocuklar›na ve birçok kifliye ö¤retmifltir.
Kaynak kifli 2: Murat Okur, 1973 Devrek/Zonguldak do¤umlu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: Sekiz y›ld›r bu mesle¤i yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Annesinden ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›rak yetifltirmifltir.
Devrek Bastonunun Yap›m Aflamalar›
Yurdumuzda baston yap›m›yla ün kazanm›fl yerlerden biri Zonguldak’›n Devrek ilçesidir. ‹lçe topraklar›n›n büyük bir bölümünü kaplayan ormanlar halk›n bafll›ca geçim kayna¤› durumundad›r. Devrek’te baston yap›m›nda kullan›lan en elveriflli a¤aç k›z›lc›k a¤ac›’d›r. Bu a¤ac›n baston olabilmesi için yirmi yafl›n› aflk›n olmas› gerekir. Yafl›n› doldurduktan sonra k›z›lc›k a¤ac› kesilir. A¤aç kesildikten sonra iki y›l dinlendirilir. Bu aflama kuruma aflamas›d›r. Kuruma aflamas›nda a¤aç f›r›nlan›r. Bunun amac› düzeltmektir. 80°C f›r›nda a¤aç befl dakika bekletilir. Da-ha sonra k›z›lc›k a¤ac› yumuflak bir a¤aç oldu¤u için f›r›nda e¤rilir. Düzeltme tahtas›nda düzeltilerek bu aflama tamamlan›r. Daha sonra a¤aç bir gece bekleti-lir. Bunun amac› so¤utmakt›r. Bekletildikten sonra fleritte boylar› ayarlan›r, varsa budaklar› rendelenir. Sonra da tornalama ifllemi yap›larak istenilen milimde ayar yap›larak yuvarlan›r. Yuvarlanan a¤ac›n üstüne hangi model isteniyorsa veya hangi model uyuyorsa bu model testereyle kesilir. Bu modeller y›lan, baklava, burma olabilir. Testereyle kesilen bu modeller daha sonra törpüyle yuvarlat›l›r.
Yuvarlanan bastonun üzerindeki desen, ilk önce e¤e’yle daha sonra da siliste ad›
verilen aletle iyice flekillendirilir. Ard›ndan kal›n z›mparayla z›mparaland›ktan sonra renklendirme ve iflleme ifllemlerine geçilir.
Baston yap›m›nda renklendirme ifli nitrik asit ve çini mürekkebiyle yap›l›r. ‹s-tenilen desen ifllenirken de divit, çini mürekkebi, yakma makinesi, difl frezesi kul-lan›l›r. Bu ifllemler yap›ld›ktan sonra da bastonun sap›na ve sap›na verilecek mo-dele geçilir. Bastonun kendisi ile bastonun sap› ayn› ham maddeden yap›lmaz.
Bastonun sap› ceviz ve gürgen a¤açlar›ndan yap›l›r. Bu a¤açlar daha sa¤lamd›r.
Bunun yan› s›ra ceviz, manda boynuzu, gürgen gibi de¤iflik a¤açlardan figürler yap›labilir. (F: 22)
Devrek bastonlar›n›n ucuna manda boynuzu tak›l›r. Ancak son y›llarda man-da boynuzu temin etmek zorlaflt›¤› için baston uçlar›na polemik tak›lmaya bafl-lanm›flt›r. Bastonun ucuna polemik tak›ld›ktan sonra cila yap›l›r. Cilada 1-2 gün bekler. Bu iki gün içinde baston, saatte bir cilaya bat›r›l›p ç›kar›l›r. S›ras›yla önce sap, sonra bastonun kendisi cilaya bat›r›l›r. En sonda da vernikten ç›kt›ktan sonra bir gece kurumak üzere bekletilir ve baston sat›lmaya haz›r hale gelir.
Devrek bastonlar› denilince akla “çoban çentikli baston” gelir. Ancak son y›llarda bu çeflit baston yerini “çift y›lan bafll›” veya “y›lan bafll› baston”a b›rak-m›flt›r. Çoban çentikli baston son derece de¤erli bir bastondur. Fiyat› da di¤er bastonlara göre daha yüksektir.
Devrek’te yap›lan bastonlar çok ince bir flekilde ifllenmektedir. Bastonlara yap›lan modeller ve bu modeller aras›ndaki ölçü tamamen göz karar›d›r. Baston yapan ustan›n hayal gücü ne kadar geniflse bastonlar üzerindeki modeller de o kadar farkl› olur.
Devrek’te baston yapmaya en elveriflli a¤aç k›z›lc›kt›r. Gürgen, kay›n, maun gibi a¤açlardan da baston yapanlar vard›r; ancak k›z›lc›k a¤ac› beyaz renkli ve lif-li bir a¤aç olmas›ndan dolay› daha çok tercih edilmektedir.
Baston modellerinde y›lan, burma, baklava modelleri önde gelir. Baston saplar›nda ise takma sapl› olanlar, kendinden sapl› olanlar ve fliflli sapl› olanlar ol-mak üzere üç’e ayr›l›r. Bunlar›n yap›m› ve yap›m›nda kullan›lan malzeme birbi-rinden farkl›d›r. Özellikle de sap› gümüfl olan bastonlar›n yap›m› son derece zor ve fiyat› yüksektir.
Ürünün Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu
Bastonlar›n en çok sat›ld›¤› dönem ilçede yap›lan festivaller ve yemin tören-leridir. Yaz mevsimi baston sat›fllar› için en uygun mevsimdir denilebilir.
Baston sat›fl›nda en çok karfl›lafl›lan sorun pazarlama sorunudur. Bastonlar›n yurtd›fl›na ihraç edilmesinde büyük sorunlar yaflanmaktad›r.
2.6. CURACILIK
2.6.1. KIRIKKALE’DE CURACILIK Derleyen: Ayfle Çamkara
Derleme yeri ve tarihi: K›r›kkale, 2004
Kaynak kifli: ‹brahim Gerin, 1960 do¤umlu, evli, lise mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 25 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›raklar›na ö¤retmektedir.
K›r›kkale, ‹ç Anadolu Bölgesi’nde saz çalma gelene¤inin önem kazand›¤› bir flehirdir. Özellikle Keskin ilçesinde bu gelenek önemli bir geçim kayna¤› olufltur-maktad›r. Derleme yap›lan atölye K›r›kkale’de cura, ba¤lama divan vs. sazlar›n yap›m›n›n neredeyse tamam›n› elinde tutmaktad›r. Atölyede farkl› sazlar›n üreti-mi yan›nda sat›fl ve taüreti-mir iflleri de gerçeklefltirilmektedir. Ayr›ca üretim, sat›fl ve tamir ifllerinin yan› s›ra müzi¤e ilgi duyanlara kurs hizmeti de sunulmaktad›r.
Kullan›lan Araçlar ve Yap›m Aflamalar›
Cura; tekne, kol, döfl (kapak) olmak üzere üç ana bölümden oluflur. Bu bö-lümlerin d›fl›nda alt ve üst eflikler, burgular, perdeler, tel takozu, teller curan›n bölümleri içinde say›labilir.
Tekne: Bir curan›n teknesi 15 cm ile 25 cm aras›ndad›r. Curada tekne iki farkl› flekilde oluflturulur. Bunlardan ilki oyma tekni¤iyle oluflturulan tekneler,
di-¤eri yaprak fleklinde oluflturulan teknelerdir. Oyma tekni¤iyle yap›lan tekneler için dut, kestane, gürgen a¤açlar› tercih edilir. Bir bütün halinde iflleme al›nan bu a¤açlar öncelikle bir keser yard›m›yla düzeltilir. Daha sonra yap›lacak tekne-nin büyüklü¤üne göre ölçü al›n›r. Bu a¤aç, tezgah yard›m›yla kabaca oyulur. Cu-ra teknesi farkl› ölçülerdeki keserler yard›m›yla oyulur. Oyulan cuCu-ra teknesi yakla-fl›k 1,5-2 ayl›k bir kuruma süresi geçirir. Yaprak fleklinde yap›lan tekneler ise kal›p üzerinde oluflturulur. Yaprak curalar için tercih edilen a¤açlar ard›ç, maun, kele-bek ve ceviz a¤açlar›d›r. Yaprak curan›n teknesinde yap›flt›rma tekni¤i uygulan›r.
A¤aç parçalar› kal›p üzerinde birlefltirilerek yap›flt›r›l›r. Yap›flt›rma ifllemi için s›cak olarak kullan›labilen özel bir yap›flt›r›c› tercih edilir.
Kol: Curan›n kol k›sm› için daha çok gürgen, akça a¤aç ve limon a¤açlar›
tercih edilir. Bu kol k›sm› iki parçadan oluflmaktad›r:
-Perde ba¤lanan bölüm.
-Burgular›n tak›ld›¤› bölüm.
Tamamen kurumufl olan tekne k›sm›, kurt a¤z› denilen flekilde kesilir. Kol k›sm› buraya yap›flt›r›l›r. Bu ifllemden önce kurutulmufl olan tekne, “planya” ad›
verilen araç yard›m›yla iyice düzeltilir. Tekne ve kol aras›ndaki oran› korumak için farkl› yöntemlerle ölçümler yap›l›r. Daha sonra belirlenen ölçüye göre kol k›sm›
tak›l›r.
Döfl(Kapak): Döfl k›sm› curan›n teknesinin üst yüzeyidir. Curan›n döfl k›sm›
için daha çok köknar, ladin, kanada çam› tercih edilir. Bu kapaklar daha çok ta-bakalar halinde temin edilir.
Tekne ve kol k›sm› birlefltirildikten sonra bir süre bekletilir. Daha sonra bir-lefltirilen tekne ve kol k›sm›na uygun olarak kapak ölçüsü al›n›r. Bu ölçüye göre kapak kesilip yap›flt›r›l›r. Planya yard›m›yla hiçbir aç›kl›k ve e¤rilik kalmayacak fle-kilde düzeltilir. Daha sonra ana bölümleri tamamlanm›fl olan cura çeflitli araçlar yard›m›yla düzeltilir. Bu düzeltme ifllemi için farkl› araçlar kullan›l›r. Törpüler, bast›ra kollar, sitralar, iyeler yard›m›yla bu düzeltme ifllemleri yap›l›r. Boyama ve cilalama ifllemleri için haz›r hale getirilir.
Curan›n boyanmas›nda özel ithal boyalar kullan›l›r. Pamuk yard›m›yla bu boyalar curaya sürülür. Boyanan ve cilalanan curalara, daha sonra perdeleri tak›-l›r. Bu perdeler atölye sahibi taraf›ndan boyanan misinalard›r. Daha sonra cura-n›n eflikleri tak›l›r. En son olarak curacura-n›n telleri ba¤lan›r.
2.7. ELEKÇ‹L‹K
2.7.1. ANKARA’DA ELEKÇ‹L‹K Derleyen: Funda ‹lkül
Derleme yeri ve tarihi: Samanpazar›/Ankara, 05.05.2004 Kaynak kifli: Saadettin Gökmen, 71 yafl›nda, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 45 y›ld›r yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.
Elek, taneli ya da toz durumundaki ürünleri yabanc› maddelerden temizle-mede ve taneli yiyeceklerin ö¤ütülmesiyle elde edilen unun incesini kabas›ndan ay›rmada kullan›l›r. Geçmiflten günümüze elek yap›m›nda kullan›lan malzemele-rin bir k›sm›nda flartlar gere¤i de¤ifliklikler olmuflsa da elek, Anadolu’nun hemen her yerinde bu isimle bilinir. Çeflitli boyutlarda yap›lm›fl elekler, bu ifl için daha önceden haz›rlanm›fl tahta ölçüler ile adland›r›l›r. Örne¤in 20’lik elek, 25’lik elek fleklinde ifade edilir. Ele¤e benzeyen fakat boyut ve kullan›m amac› farkl› olan bir de “kalbur” ve “gözer” vard›r. Elekten büyük olan kalbur; ekin, arpa, çavdar gibi taneli ürünlerin içindeki yabanc› maddeleri temizlemede kullan›l›r. Kalburdan daha büyük olan gözer ise daha iri maddeleri (taneyi samandan, kumdan, tafltan ay›rmak vb.) elemede kullan›l›r. Bunun yan› s›ra ele¤in, kalburun ve gözerin ya-p›l›fl› kullan›lan malzemelerdeki ufak tefek farklar›n d›fl›nda ayn›d›r.
Elek Yap›m›nda Kullan›lan Malzemeler
Kasnak: Ele¤in ana malzemesi olan kasnak, gürgen a¤ac›ndan yap›lmakta-d›r. Gürgen a¤ac›, Türkiye’de kolay yetiflmesi ve bol bulunmas›n›n yan›nda pü-rüzsüz, sert, dayan›kl› ve ucuz oluflu sebebiyle tercih edilmektedir.
Tel veya Naylon: Ele¤in gözeneklerini oluflturan tel veya naylon iptir. Da-ha önceleri tel ve naylon yerine keten, k›l, ipek, kaytan gibi maddeler kullan›l-makta ve bunlar›n gözenekleri de elenecek ürüne göre belirlenmekteydi. Daha önceleri kalbur ve gözer yap›m›nda s›r›m denilen ince derinin dilimlenmesiyle el-de edilen iplikler kullan›lmaktayd›.
Ç›ta: Ele¤in yüzünü kaplayacak olan hassas tel ya da naylonun zarar gör-memesi için çivi çak›lmadan önce kasnak ölçüsünde haz›rlanan ç›ta kullan›l›r.
Böylece tel veya naylon, kasnak aras›na s›k›flt›r›larak gerdirilir; bu flekilde de tah-rip olmamalar› sa¤lan›r.
Ölçü: Kasnak ve ç›tan›n geniflli¤inin ölçülmesi için haz›rlanm›fl tahta ölçüler-dir. 20’lik, 25’lik, 30’luk, 35’lik, 40’l›k, 45’lik, 50’lik ve daha büyük olan ölçüler de vard›r. Elek, kalbur ve gözerin ölçüleri bunlar›n d›fl›nda baflka bir ölçüye göre yap›lmaz.
Testere: Kasnak ve ç›tan›n, yap›lacak elek ölçüsüne göre ölçüldükten sonra fazlas›n›n iflaretlenerek kesilmesinde kullan›l›r.
Çivi: Ölçüye göre haz›rlanan kasnak ve ç›tan›n iki ucunun birbirine birleflti-rilmesinde 12’lik ve 14’lük çiviler kullan›l›r. E¤er kasna¤›n ölçüsü 20’lik, 25’lik, 30’luk, 35’lik, 40’l›k, 45’lik olursa 12’lik çivi kullan›l›r, 50’lik ve daha büyük ölçü-de haz›rlanan kasnak için ise 14’lük çivi kullan›l›r. Kullan›lan çivi ölçüsü kasnak kal›nl›¤›yla orant›l›d›r.
Çekiç: Kasnak ve ç›tan›n iki ucunun birlefltirilmesinde kullan›lacak olan çivi-lerin çak›lmas›nda kullan›l›r.
Rende: Kasnak yüzeyini kaplayacak olan tel ya da naylonun hassas oluflu sebebiyle kasna¤a monte etmeden önce, tel veya naylona zarar verecek olan kasnak yüzeyindeki tahta parçalar› rende ile temizlenir. Bu flekilde tel ya da nay-lonun tahrip olmamas› sa¤lan›r.
Biz: Tahta kulplu ucu sivri bir araçt›r. Kasna¤a çivi geçmedi¤inde bu alet ile delinerek çivi çak›lmas› sa¤lan›r.
‹skarpela: Kasnak ve ç›tan›n hammaddesi olan gürgen a¤ac› gençken sert ve dayan›kl› olmas›na karfl›n kurudu¤unda çabuk çatlar ve kolay zarar görür. Bu yüzden kasna¤a ya da ç›taya çak›lm›fl olan çivi sökülmek istendi¤inde bu alet kullan›l›r.
Kerpeten: Kasnak ya da ç›taya çak›lan çivinin sökülmesinde kullan›l›r.
Tokmak: Kasnak ve ç›ta aras›na s›k›flt›r›lm›fl olan tel ya da naylonun tam olarak gerilmesi için kullan›l›r.
B›çak: Kasnak ve ç›ta aras›na s›k›flt›r›larak gerdirilen tel ya da naylonun faz-lal›klar›n›n kesilmesinde kullan›l›r.
Elek Yap›m Tekni¤i
Ele¤in yap›m›na kasna¤›n haz›rlanmas›yla bafllan›r. Kasna¤›n hammaddesi olan gürgen a¤ac› düz tahtalar halinde kesilir. Yafl olan bu tahtalar belli bir tava gelinceye kadar kurutulur daha sonra pres makinesine verilerek çeflitli uzunluk ve kal›nl›kta bükülerek kasnak flekli verilir. Kasna¤›n geniflli¤i ise yap›lacak olan elek, kalbur veya gözer ölçüsüne göre belirlenir. Elek için 20’lik, 25’lik, 30’luk, 35’lik, 40’l›k, 45’lik; kalbur için 50’lik; gözer için ise bu ölçülerden daha büyük olan tahta ölçüler kullan›l›r. Hangi ölçüde elek yap›lacak ise kasna¤›n çap› da o ölçü ile ölçülür. E¤er kasna¤›n boyunda fazlal›k varsa iflaretlenerek testereyle kesilir.
Bu flekilde geniflli¤i tamamlanan kasna¤›n iki ucu birbirine 12’lik çivi ile birlefltiri-lir. Kalbur ve gözer kasna¤›, ele¤in kasna¤›na göre biraz daha kal›n oldu¤undan 14’lük çivi kullan›l›r. ‹stenilen ölçüde yap›lacak olan ele¤in kasna¤› bu flekilde ta-mamland›ktan sonra ele¤in gözenekleri kasna¤›n bir taraf›na, ele¤in hangi amaçla kullan›laca¤›na ba¤l› olarak tel ya da naylon ile kaplanarak oluflturulur. ‹ri taneli ürünler elenecekse kalbur yüzeyi tel ile, un gibi toz olan ürünleri elemek
için kullan›lacak ise naylon yüzle kaplan›r. Tel ve naylon hassas olduklar›ndan, kolay y›rt›lmalar›n› ve tahrip olmalar›n› önlemek için kasna¤›n yüzü bunlarla kap-lanmadan önce kasnak yüzeyinde olabilecek k›ym›klar rende ile temizlenir. Tel veya naylonun kasna¤a monte edilmesinde çivinin zarar verebilece¤i düflünce-siyle ç›ta kullan›l›r. Kasna¤›n yüzünü kaplayacak olan tel ya da naylon, ç›ta ve kasnak aras›na s›k›flt›r›l›p gerdirilir. Ç›tan›n kasna¤a tam oturmas› için tahtadan yap›lm›fl tokmak ile ç›taya vurulmak suretiyle tam olarak kasna¤a geçirilir. (F:23) Kasnak ve ç›ta aras›na s›k›flt›r›lan tel ya da naylonun fazlal›¤› b›çak ile kesilerek elek tamamlan›r.
Meslekle ‹lgili Sorunlar
Türkiye’nin daha çok tar›mla u¤raflan bölgelerinde kullan›lan ele¤in yap›-m›nda kullan›lan malzemelerde günümüz flartlar›na göre de¤ifliklikler olsa da, gi-derek elek yapan ustalar›n say›s›n›n azalmas› ve yerlerine yeni ustalar›n yetiflme-yifli, al›c›n›n azalmas›, yap›lan eleklerin daha çok fabrikalarda haz›rlan›yor olmas›
bu mesle¤in giderek talep görmemesine ve unutulmas›na yol açmaktad›r.
Elek yap›m›nda kullan›lan malzemelere kolay ulafl›lmas› ve ucuz olmas›n›n yan›nda yap›m› s›ras›nda herhangi bir güçlük çekilmeyen elek, bugün al›c›s›n›n az oluflu nedeniyle elek ustas›na maddi anlamda fazla bir gelir sa¤lamamaktad›r.