EBRU SANATI

8.2.1. ‹ZM‹R’DE EBRU SANATI Derleyen: Hilal Ayd›n

Derleme yeri ve tarihi:‹zmir, 2004

Kaynak kifli: Güler Elhan, 1957 Kilis do¤umlu, ortaokul mezunu, evli ve 3 çocuk sahibi.

Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 15 y›ld›r yapmaktad›r.

Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Eflinden ö¤renmifltir.

Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kendi atölyesinde kurs vermektedir.

Derleyen: Yakup Güler

Derleme yeri ve tarihi: Kemeralt›/‹zmir, 2004

Kaynak kifli: Savafl Durmaz, doktor, ebru sanat› üzerine kurs vermektedir.

Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 14 y›ld›r yapmaktad›r.

Kitrenin su içerisinde boyan›n dibe batmamas› için çeflitli kimyasal maddeler (s›¤›r ödü Arap zamk› vb.) yard›m›yla serpilmesi ve serpilen boyalar›n su yüzün-de flekillendirilmesi ile oluflan sanatsal yüzün-de¤eryüzün-deki eserlere “ebru” yüzün-denir.

Ebru sanat›, su üstünde gerçeklefltirilen renklerin dans› olarak ifade edilebilir.

Ebruda renklerin kompozisyonu çok önemlidir. Usta-ç›rak terbiyesi içinde ö¤re-nilen, fazlas›yla sab›r ve titizlik gerektiren bu geleneksel sanat, eskiden sadece el yazmas› kitaplar›n kapaklar›n›, iç ve yan ka¤›tlar›n› süslerken; bugün kumafl, ah-flap, cam, seramik gibi pek çok farkl› yerde ve farkl› nesneler üzerinde uygulan-makta ve duvarlar›m›z› süslemektedir. (F: 55)

Bu sanat›n ürünleri battal ebru, gelgit ebru, taramal› ebru, bülbül yuvas›, serpme, ‹spanyol ebrusu, flal ebrusu, tarakl› ebru ve çiçekli ebru gibi pek çok çe-flit içerir. Bugün birçok çiçek çeflidi içinde (gül,karanfil,papatya,sümbül vs…) la-lenin yeri ayr›d›r. Çünkü lale ebrunun sembolüdür.

Ebru sanat›na özelli¤ini veren kitre, toprak boya, gül dal›, at k›l›, öd gibi malzemeler do¤al yollardan elde edilir. Bugün bu malzemelerin haz›rlanmas›n-daki zorluklar sebebiyle birçok kifli geleneksel yöntemlerden kimi noktalarda sap-makta, farkl› alternatifleri kullanmaktad›rlar. Toprak boya yerine haz›r boyan›n kullan›lmas› gibi.

Ebru yap›m›nda kullan›lan araçlar tekne, f›rça, tarak, biz, el tafl› (desteseng), spatula, ka¤›t, kurutma teli vs.dir. Ayr›ca ebru yap›m›nda kitre k›vam›,öd miktar›, ka¤›d›n do¤ru flekilde yerlefltirilmesi ve çekilmesi, kurutma gibi ifllemlere dikkat etmek gerekir. Örne¤in; ebruyu bitirdikten sonra parmak uçlar›yla hava kabar-c›klar› ve elektriklenme olup olmad›¤›na bak›l›r. Ebru tekneden çekilmeden önce

teknenin kenar› silinir. Bu gibi ayr›nt›lar önemlidir. Ebrunun yap›m›nda oluflan hatalar› gidermek için ka¤›t kullan›l›r. Baflka bir deyiflle ebrunun silgisi ka¤›tt›r.

Kullan›lan Malzemeler

Tekne: Ebru yap›m›nda kullan›lan temel araçlardan biridir. Tekne; sac, cam, tahta, çelik ya da emaye gibi maddelerden yap›labilir ama ideal olan› çelik-tir. Çünkü her an suyla temas halinde olan teknenin paslanmamas› ve k›r›lma-mas› gerekir. Kaynak kifli bu nedenle çelik tekneyi tercih ettiklerini, teknenin ide-al boyutlar›n›n ise 35 cm- 50 cm oldu¤unu belirtiyor. Bu boyutlar, yap›m› tasar-lanan ebrunun boyutlar›na göre de¤ifltirilebilir. Burada kaynak kiflinin önemle vurgulad›¤› nokta, ebrunun kesilmemesi gerekti¤idir. Yani hangi boyutlarda bir ebru isteniyorsa ona göre bir tekne kullan›lmal›d›r.

Kitre: Kitre, geven dikeni denilen dikenli do¤al bir bitkiden elde edilir. K›r-sal bölgelerde özellikle a¤açl›k olmayan, günefle daha çok maruz kalan bölgeler-de bulunan bu yabani bitki, haziran temmuz aylar›nda yetiflir. Siklamen rengin-de ya da beyaz olur. Çok dikenli bir bitkidir. Bitkinin sap› çapayla havaya kald›r›-l›p dallar› çizilir ve çizilen yerden beyaz bir s›v› ç›kar. Ç›kan bu s›v› havayla temas eder etmez donarak plaka haline gelir. S›v›n›n yere düflmemesi, kirlenmemesi için bitkinin alt›na bir bez ya da ka¤›t konulur. Kesilir kesilmez ilk ç›kan s›v› be-yaz, sonraki krem, daha sonraki fil difli, sonuncusu ise siyah renktedir. Ebru yap›-m›nda kullan›lan, ilk ç›kan beyaz renkteki saf s›v›d›r.

Islat›lan kitrenin üstü ka¤›tla kapat›l›r ve bir gece bekletilir. Ertesi gün su çekip, fliflen kitre elle yo¤rulur. Bundan sonra üzerine yine iki kar›fl kadar su konulur ve tekrar bekletilir. Kitre, cinsine göre az ya da çok su çekebilir. Bu nedenle suyu iyi ayarlamak, fazla koymamak gerekir. Ertesi gün süzdükten sonra tekrar iyice yo¤ru-lur ve Amerikan bezi ya da ince çorap vas›tas›yla süzdürülür. Bir kaptan bir kaba aktar›larak her kar›flt›r›flta su ilave edilir. Süzdürme ifllemi en az befl defa uygulan›r.

Daha sonra kitre hemen kullan›lacaksa tekneye konur ya da dolapta dinlenmeye b›rak›l›r. Tekneye konulan kitrenin üzerinde köpük, toz ve elektriklenme olmamas›

için gazete ka¤›d›yla en az on defa üzeri temizlenir. Kitrenin k›vam› sahlep k›va-m›nda olmal›d›r. Boza k›vak›va-m›nda da olabilir ancak zor çal›fl›l›r. Bu nedenle sahlep k›vam› kitre için en uygun olan›d›r. Kitrenin ömrü kullan›ma ba¤l› olarak de¤iflir.

Çok boya at›l›rsa kitre çabuk kirlenir. Ancak esas olarak kitre sulan›ncaya kadar kul-lan›labilir. E¤er kitre teknede b›rak›l›rsa her gün kullan›lmas› gerekir. Kaynak kiflinin belirtti¤i üzere e¤er tekneye konulan kitre kullan›lmazsa küser ve sulan›r. Bu ne-denle her gün kullan›lmayacaksa kitre buzdolab›nda saklanabilir.

Öd: Büyükbafl hayvanlarda ci¤erin üstünde bulunan bir kesedir. Oldukça kötü kokan bu madde daha az kokmas› için kaynak kiflinin benmari dedi¤i bir yöntemle piflirilir. Bu yönteme göre öd, küçük bir tencereye konularak daha bü-yük bir tencerenin içine yerlefltirilir ve piflirilir. Bu esnada ›s›nan ödün köpürüp taflmamas› için kald›r›l›p indirilir. Befl dakika süren bu ifllemden sonra so¤umaya

b›rak›l›r. So¤uduktan sonra da süzülüp fliflelere aktararak dolaba konulur. Öd pi-flirilmeden de kullan›labilir.

Ebru yap›m›nda ödün ifllevi, boyalar›n birbirine kar›flmamas›n›, dibe çökme-den kitrenin yüzeyinde kalmas›n› sa¤lamas› ve parlakl›k vermesidir. Bu neçökme-denle öd olmadan ebru yap›lmaz. Ayr›ca öd kitrenin de¤il boyalar›n içine konulur.

Boya içine konulan öd miktar› istenilen boya aç›l›m›na göre de¤iflir. Boyan›n çok aç›lmas› isteniyorsa çok, az aç›lmas› isteniyorsa az öd konulur. E¤er boyan›n ödü az olursa boya aç›lmaz, dibine çöker ve akar. ‹lk at›lan boyaya az; ikinci, üçüncü at›lan boyalara daha çok öd katmak gereklidir.

Toprak Boya: Toprak boya do¤ald›r. Sar›, k›rm›z› gibi parlak renkler pig-ment boyad›r. Parlak olmayan, pastel renklere de oksit boya denir. Bunlar›n için-de kimyasallar vard›r ama do¤al topraktan eliçin-de edilir. Ayr›ca bir için-de kaynak kiflinin belirtti¤i gibi bahçedeki topra¤› y›kayarak da boya elde edilebilir. Ancak bu ol-dukça zor bir yöntemdir. Toprak y›kan›p suyu al›n›r. Toprak, di¤er boyalar gibi ezilmez. Di¤er toprak boyalar desteseng ya da el tafl› denilen aletle mermer yüzey üzerinde ezilir. ‹ki yemek kafl›¤› pigment boya 25 dakikada, oksit boya ise 45 da-kikada ezilir. Ezilen boyalar spatula ile mermerden al›n›p ana kavanoza konulur.

Üzerine biraz su konularak bir hafta dinlendirilir. Daha sonra suyu bofl bir kavano-za konulur, üzerine de dipte kalan boyadan bir miktar ilave edilir. Sonra su tekrar geri ana kavanoza konulur ve a¤z› kapat›l›r. Sonra boyan›n içine öd ilave edilir.

F›rça: F›rça, boyalar› tekne üzerine damlatmaya yarar. Ebru yap›m›nda kul-lan›lan f›rçan›n sap› sürekli boya içinde kald›¤› için küflenmemesi için gül dal›n-dan, ucu ise at k›l›ndan yap›l›r. Ayn› zamanda esnek olan gül sayesinde f›rçaya vuruldu¤u zaman boyalar istenildi¤i gibi yumuflak flekilde tekneye düfler. Di¤er a¤açlardan yap›lanlar çürür ve küflenir. Ancak gül dal› ucu k›r›lmad›¤› sürece her zaman kullan›labilir. Gül dal› kopar›ld›ktan sonra hemen kullan›lmaz. Dikenleri ›s-lakken yontulur.Gül dallar› kesildikten sonra bir iple birbirlerine ba¤lan›p demet yap›l›r. Yaklafl›k dört ay beklendikten sonra çözülüp f›rça yap›l›r.

F›rçan›n ucu ise yafll› at›n kuyru¤undan yap›l›r. Çünkü yafll› at›n kuyru¤u serttir. Ne kadar sert olursa o kadar iyi olur. K›l›n sert olmas› boyan›n tane tane düflmesini sa¤lar.

Biz: Biz, ebrudaki çiçeklerin, desenlerin yap›m›nda kullan›lan, ucuna de¤iflik kal›nl›klarda çelik tel tak›l›, sap› ahflaptan yap›lm›fl bir alettir. Ucu kal›n olan biz ile yap›lan ebruda dalgalanmalar genifl olur, ince ile yap›landa daha dar olur. ‹s-tenilen ebru çeflidine göre de¤iflik kal›nl›klardaki bizler seçilir. Damlat›lan boya-n›n bizle flekillendirilmesi sonucu çiçekler ve desenler oluflur. Kitrede yap›lan her hareketten sonra biz, kuru bir bezle silinmelidir.

Tarak: Tahta bir ç›tan›n üzerine belli aral›klarla (s›k ya da seyrek) ve belli kal›nl›klarda çelik teller yerlefltirmek suretiyle yap›lan alete tarak denir. Tarak da

biz gibi kal›nl›¤›na ve seyrekli¤ine göre ayr›l›r. Tarak, tarakl› ebru denilen ebru çeflidinde kullan›l›r.

Arap Zamk›: Arap zamk› yaz›l› ebruda kullan›lan, yap›flkan bir maddedir.

Bal k›vam›nda eritilip, süzdürülerek kullan›l›r. Arap zamk› boyay› üzerine almaz.

Böylece sulu boya f›rças› ile istenilen flekil ya da yaz› çizilerek o k›sm›n beyaz kal-mas› sa¤lan›r. Arap zamk› bofl ka¤›t ya da aç›k bir ebru üstüne uygulan›r.

Ka¤›t: Ebru yap›m›nda birçok de¤iflik ka¤›t kullan›labilir. Ambalaj ka¤›d›, fotokopi ka¤›d›, saman ka¤›d› vs. Genellikle resim ka¤›d› tercih edilmektedir. An-cak önemli olan gramaj›d›r. E¤er ka¤›t çok kal›n ve gramaj› fazla olursa hava al›r, ebrunun flekli bozulur ve dibe çökme olas›l›¤› olur. E¤er ince olursa bu kez de çabuk ›slan›r, çekerken y›rt›labilir. Bu olumsuzluklar›n olmamas› için kaynak kifli ideal ka¤›t olarak doksan gramaj› önermektedir.

El Tafl› (Desteseng): El tafl› pigment ve oksit boyalar›n ezilmesi amac›yla kullan›lan bir taflt›r.

Spatula: El tafl› ile mermer üzerinde ezilen toprak boyan›n kavanoza konul-mas› amac›yla kullan›l›r.

Kurutma Teli: Ebru yap›ld›ktan ve tekneden al›nd›ktan sonra kurumas› için sineklikten yap›lan kurutma telinin üzerine konulur.

Mühre Tafl›: Ebru e¤er çerçevelenmeyecekse sabun sürülür ve mühre ta-fl›yla iyice parlat›l›p sabitlefltirilir. Böylece ele boya bulaflmaz ve ebruda y›pranma olmaz.

35-50 cm ebatlar›nda galvaniz çelikten bir tekne içinde su bazl› boyalar› k›-vam›na getirdikten sonra at k›l› f›rçan›n su üzerinde yüzdürülmesi ile boyalar fle-kil al›r. Daha sonra 90 graml›k beyaz matbaa ka¤›d› suyun üzerine b›rak›p ç›kar›-l›r. Ka¤›t üzerinde oluflan fleklin kurumas› için bir yerde bekletilir.

Mesle¤in Ürünleri

Battal Ebru: Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre en zor ebru çeflididir. Befl ren-ge kadar boya kullan›labilir. Boyalar hiç hareket vermeden üst üste at›l›r. Hepsi-nin ayn› boyutlarda olmas› gerekir. Ebru ö¤renmeHepsi-nin bafllang›c› da battal ebru-dur. Battal ebruda renkler koyudan a盤a do¤ru at›l›r. Renklerin birbiriyle uyum-lu olmas› gerekir.

Gelgit: Boyalar›n üst üste damlat›lmas›yla elde edilen battal ebrudan sonra bir biz ile sa¤dan sola, soldan sa¤a hareket vererek yap›lan ebruya da gelgit eb-ru denir. Bu hareketten sonra ayn› flekilde bu kez yukar›dan afla¤›ya, afla¤›dan yukar›ya hareket verilirse bu ebru çeflidine de taramal› gelgit ebrusu denir.

fial Ebrusu: Gelgit ebrusunun üstüne biz yard›m›yla küçük “m” harfi yap›-larak oluflturulan ebruya flal ebrusu denir.

Serpme Ebrusu: Battal, gelgit gibi ebrular›n üstüne kar taneleri gibi ufak ufak boya at›lmas›yla elde edilen ebruya serpme denir.

Tarakl› Ebru: Battal ebru ve gelgit ebru yap›ld›ktan sonra tara¤›n kitre üzerinde kayd›r›lmas›yla yap›lan ebruya tarakl› ebru denir.

Hatip Ebrusu: Bir tekne üzerinde yirmi, yirmi dört adet ayn› renkte daire flekline gelen rengin içerisine di¤er iki renk daha iç içe damlat›l›r. Bu daireler bir telle sa¤dan sola, soldan sa¤a çekilerek yap›l›r. Hatip ebrusunun birkaç çeflidi vard›r. Ayr›ca çiçek çal›flmalar› bu ebrudan itibaren bafllam›flt›r.

Çiçekli Ebru: Aç›k bir zemin üzerine boya at›l›p, gelgit ya da tarak yap›la-rak üzerine yeflil boya damlat›l›r ve dallar yap›l›r. Daha sonra dallar›n ucuna damlat›lan boyalara biz yard›m›yla çiçek flekli verilir. Lale, papatya, gül, sümbül, menekfle, karanfil gibi çeflitleri vard›r. Özellikle gül ve lale yap›m› zordur. Her çi-çe¤in yapra¤› farkl›d›r. Karanfil ince bizle, lale orta bizle yap›l›r. Karanfilin kenar-lar› t›rt›kl› yap›l›r.

Barut Ebrusu: Hikmet Barutçugil’in buldu¤u bir ebru çeflididir.

A¤açl› Ebru: Salih Elhan taraf›ndan bulunan, do¤a resimlerini an›msatan bir ebru çeflididir. Çiçekli ebrunun yap›m özelliklerini tafl›r ancak a¤aç yap›l›r.

Yaz›l› Ebru: Bofl ya da aç›k renkli bir ebru üzerine Arap zamk› kullan›larak yaz› yaz›lmas› suretiyle yap›lan ebrudur. Arap zamk›n›n sürüldü¤ü k›sma boya ifl-lemez böylece yaz›lan yaz› beyaz kal›r.

Kumlu Ebru: Kirlenen kitrenin üzerinde kum kum olan boyalar üzerine tekrar bu kez f›rças›z boya damlat›lmas›yla elde edilen ebruya kumlu ebru denir.

K›lç›kl› Ebru: Kumlu ebrunun yap›m› s›ras›nda meydana gelen noktalar›n irileflerek “v” harfini almas›yla oluflan ebru çeflididir.

Bülbül Yuvas›: Tekneye istenilen renkler at›ld›ktan sonra bir tel veya bir k›lla afla¤›dan yukar›ya, yukar›dan afla¤›ya çekilir ve ayn› telle kenardan merkeze do¤ru helezoni flekillerin meydana gelmesiyle yap›l›r.

Kaynak kifli Güler Elhan’dan derlenen ebru çeflitleri bunlard›r. Ancak baflka ebru çeflitleri oldu¤unu da belirtmifltir.

‹zmir’in Kemeralt›’nda ö¤retim amaçl› kurs veren Savafl Durmaz ebru sanat›-na sahip ç›k›ld›¤›n› ve sahip ç›kanlar›n say›s›n›n da her geçen gün artt›¤›n› belirt-mektedir.