ANADOLU DEMİR ÇAĞI DEVLETLERİ TARİHİ

ANADOLU DEMİR ÇAĞI DEVLETLERİ TARİHİ

DOÇ. DR. ERKAN KONYAR

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İçindekiler

1. Mel d – Gurgum Ve Kummuhu Krallıkları

G r ş

1.1. Geç H t t Krallıkları 1.2. Malatya/mel d Krallığı 1.3. Gurgum Krallığı

1.4. Kummuhu Krallığı Ün te Soruları

2. Sam’al – Pat n (unq ) – Tabal – Kargamış Krallıkları

G r ş

2.1. Sam’al Krallığı 2.2. Pat n (unq ) Krallığı 2.3. Tabal Krallığı

2.4. Kargamış Krallığı Bölüm Özet

Ün te Soruları

3. Urartu

G r ş

3.1. Urartular Bölüm Özet Ün te Soruları

4. Urartu D l Ve Yazısı G r ş

4.1. Urartu D l

4.2. Urartu Ç v Yazısı Bölüm Özet

Ün te Soruları

5. Urartu D n – Mezar B ç mler Ve Ölü Gömme Gelenekler

G r ş

5.1. Urartu D n

5.2. Urartu Mezar T pler Ve Ölü Gömme Âdetler Bölüm Özet

Ün te Soruları

6. Urartu Mezarları Ve Gömü Âdetler

G r ş

6.1. Oda Mezarlar

6.2. Taş Sandık Mezarlar 6.3. Bas t Toprak Mezarlar 6.4. Urneler

6.5. Gömü Âdetler Bölüm Özet

Ün te Soruları

7. Urartu Metal İşç l ğ Ve Urartu Sulama Tes sler

G r ş

7.1. Urartu Madenc l ğ Metal İşç l ğ 7.2. Urartu Sulama Tes sler

Bölüm Özet Ün te Soruları

8. Urartu Çanak Çömleğ

G r ş

8.1. Urartu Çanak Çömleğ Bölüm Özet

Ün te Soruları

9. Phryg Krallığı

G r ş

9.1. Phryg a Tar h 9.2. Kral M das

9.3. Başkent Gord on 9.4. Phryg D n - Kybele

9.5. Yaşam B ç m Ve Ekonom 9.6. Sanat

Bölüm Özet Ün te Soruları

10. Ion a

G r ş

10.1. Ionlar Ve Ion a

10.2. S yas Yapı Ve Tar hçe Bölüm Özet

Ün te Soruları

11. Ion a’da Ekonom – B l m – Felsefe – Edeb yat - Sanat

G r ş

11.1. Lyd a Ve Pers Egemenl ğ – İon İsyanı 11.2. İon a’da Ekonom

11.3. İon a’da B l m Ve Felsefe

11.4. İon a’da Edeb yat Ve Tar h Yazımı 11.5. İon Sanatı

Bölüm Özet

Ün te Soruları

12. Ion a’da Heykel – M marlık – İnanç S stem

G r ş

12.1. Heykel Ve Heykeltıraşlık 12.2. M marlık Ve Kent

12.3. İnanç S stem / Yunan M toloj s Bölüm Özet

Ün te Soruları

13. Lyd a Ve Para

G r ş

13.1. Lydıa Krallığı

13.2. Lyd a’nın S yas Yapısı Ve Tar hçes 13.3. Başkent Sardes

13.4. Para: Tar h n Seyr n Değ şt ren Buluş Bölüm Özet

Ün te Soruları

14. Lyd a: Kültür Ve Sanat G r ş

14.1. Lyd a’da Toplum Ve Sosyal Yaşam 14.2. Lyd a Sanatı

14.3. M marlık Ve Kent 14.4. D n

Bölüm Özet

Ün te Soruları

1. MELİD – GURGUM VE KUMMUHU KRALLIKLARI

Giriş

H t t İmparatorluğu’nun yıkılışını müteak ben varlıklarını sürdürmeye devam eden Geç H t t Krallıkları hakkında genel b lg ler ver lecek, bu krallıkların etk l olduğu bölgelerden ve madd kültür kalıntılarından bahsed lecekt r. Asur’un, Geç H t t Krallıkları le olan mücadeles , dönem ve coğrafyanın durumunu ayrıca özetler durumdadır. H t t ve Asur g b güçlü mparatorluklara oranla daha dar ölçekte etk l olan bu yerel krallıklardan Mel d, Gurgum ve Kummuhu hakkında b lg ver lecekt r. Lokal zasyon olarak Malatya merkezl Mel d, Kahramanmaraş merkezl Gurgum ve Adıyaman merkezl Kummuhu krallıkları hakkında en gen ş b lg ler aldığımız yerel, Asur ve Urartu kaynaklarına değ n lecekt r.

1.1. Geç Hitit Krallıkları

H t t İmparatorluğu’nun ortadan kalkmasına rağmen güneydoğu eyaletler aşağı yukarı beş yüzyıl boyunca H t t kültürünü yaşatmayı sürdürdüler. Asur kayıtlarında, Sur ye ve Toros Dağları ‘Hatt Ülkes ’ olarak bel rt lmeye devam ett . Geç H t t Krallıkları se bulundukları bölgelerde üzerler nde H t t h yerogl fler bulunan b rçok kaya anıtları d kt ler. Bütün bunlardan yola çıkarak kuzeyde Malatya’dan güneyde F l st n sınırlarına kadar olan bölgeler n Asur egemenl ğ ne geçmes ne kadar Geç H t t Krallıkları vasıtasıyla H t t kültür ve gelenekler n n etk l olmaya devam ett ğ söyleneb l r.

Har ta 1: H t t Krallığı'ndan Sonra Anadolu (ArkeoAtlas 2004)

MÖ 12. yüzyıl boyunca Sur ye, H t t eyaletler nden gelen ve H t t uygarlığını ben msem ş Hurr l halklar tarafından st la ed lm şt . Tek b r önder n komutasında örgütlenm ş değ ld ve çok sayıda bağımsız küçük krallığın ortaya çıkmasına neden olmuştu.

Hattuşa düştükten sonra bölgeye gelen lk Asur kralı I. T glat P leser’d . Sonrasında Asur’un tekrar bölgeye gelmes çok uzun yıllar almıştı. Bu dönemde Aram aş retler Sur ye’de krallıklar kurdular. Bunların lk ve en güçlüsü Damaskos’tu (Şam). T l-Bars p, Ya’d ya ve Arpad hanedanlıkları devr l p yer ne Aram ler geçt . Ya’d ya’nın sm Sam’al olarak değ şt r ld . T l-Bars p ve Arpad da B t Ad n ve B t Agus s mler n alarak yen krallıkların başkentler oldular. Aram ler yazı yazarken Aram ce ve Fen ke d l n kullanıyorlardı. D ğer H t t hanedanları varlıklarını korudular ve H t t h yerogl f kullanmaya devam ett ler.

Asur krallarının Aram ve H t t krallıklarından verg almaları oluşan refah ve bolluğu etk lemed . H t t kültürü güneye doğru F l st n’e kadar yayıldı. H t t paralı askerler Ur ya ve Ah melek’te Musev ordularında çalıştılar.

Har ta 2: Geç H t t ve Aram Krallıkları (Roaf 1996:160)

Asur yen den güç kazanarak Asur-Nas r-pal dönem nde Sur ye seferler düzenled , Fırat Nehr ’n n doğusundak toprakların neredeyse tamamının kontrolünü ele geç rd . Asur kralı Karkamış önler ne geld ğ nde Karkamış kralı verg vermey kabul etmek zorunda kaldı. Asur ordusu Sur ye’ye doğru den ze kadar lerled . Karşısına çıkan d ğer H t t krallıkları Karkamış g b verg vermey kabul etmek zorunda kaldılar.

Asur kralı III. Salmaneser dönem nde kuzeyde Fırat’ı geçt ğ zaman H t t krallıkları arasında bu büyük güce karşı b rleşme g r ş mler oldu. Karkamış, Pat na, B t Ad n ve Sam’al b rleşt ler. Ancak bu d renç yeters z kaldı. Asur’un gördüğü lk etk l karşı koyma Hamat ve Damaskos krallıklarından geld . Asur le karşı

karşıya gel nen savaşta b rleş k kuvvetler ağır hasar verd lerse de Asur’un seferden vazgeçmes n başardılar. Fakat lerleyen zamanlarda Asur, Hamat’ı ele geç r p, Damaskos’a yaptığı seferlerle de güçsüz duruma düşmes n sağladı.

Bu sırada ortaya çıkan yen b r güç Asur’un d kkat n başka yöne çev rmes n sağladı; Urartular. Kuzey Sur ye H t t devletler Mel d, Gurgum, Sam’al, Pat na, Arpad, Karkamış, Kummuhu ve Que Urartu’nun destekç s oldular. III. T glat-P leser Asur tahtına geçt ğ nde tüm Sur ye’de düzen yen den sağlamak üzere sefere çıktı. Urartu kralı Sardur Sur yel vasallarının da desteğ yle Asur’un karşısına çıktıysa da ağır b r yen lg ye uğradı. MÖ 704 yılında bütün Sur ye devletler Asur egemenl ğ ne g rd . Ancak k yıl sonra

Sur ye’de y ne

syan çıktı. Bunun üzer ne Asur ordusu Sur ye’ye acımasız saldırılar gerçekleşt rerek tüm H t t krallıklarını ortadan kaldırdılar. Böylece Kuzey Sur ye’dek H t t devletler son buldu.

Geç H t t devletler ndek kral s mler n n çoğunun H t t kral s mler n n değ ş kl ğe uğramış hâl olduğunu söylemek mümkündür. Bu da bu devletler n kend ler n H t t’ n devamı olarak gördükler n n b r d ğer şaret d r. Küçük kentler ve dar alanlarda kurulan devletler Asur’a karşı zaman zaman tt fak yapsalar da çoğunlukla güçsüz kalmışlardır. Başlarındak kralların yetk ler tam olarak b l nmemekle b rl kte, savaşlarda orduyu yönett kler , barış dönemler nde rah pl k görev yaptıkları ve ayrıca yargıç olarak da var oldukları kabartmalar üzer ne yapılmış bet mlemelerden anlaşılmaktadır. Orduları hakkında yazılı belgelerde b lg ye rastlanmaz. Ancak kabartmalardan anlaşıldığı üzere ordularında süvar ler de yer alıyordu. Yaya askerler ok, yay ve mızrak taşır ve savaş arabalarında da k asker bulunurdu.

Res m 1: Malatya Arslanlı Kapı Avlusunda Yer Alan Kral Yontusu ve Kabartmalar, Ankara Anadolu Meden yetler Müzes

1.2. Malatya/Melid Krallığı

H t t İmparatorluk Çağı’nın sona erm ş olması ve başkent arş vler n n artık b zlere b lg vermed ğ b r dönem olan Geç H t t Krallıkları dönem nde Mel d Krallığı le lg l b lg ler Asur belgeler le Urartu kral yazıtlarından öğreneb l yoruz. Ayrıca Mel d’de bulunmuş Luv ce h yerogl f yazıtlarından da MÖ 2. b n yılın son yüzyılından, MÖ 9. yüzyıla kadar olan dönemdek hanedan s ls les n tesp t etmek mümkündür.

Günümüzde Malatya sınırları çer s nde yer alan Krallığın başkent olan Mel d, Yukarı Fırat’ın batı kıyısında, çer s nde Tohma Suyu’nun aktığı ovanın güney nde Arslantepe olarak b l nen höyüğün üst katmanlarıdır.

Bu ovada Fırat Nehr büyük b r kav s ç zerek daha yavaş akar. Bu nedenle, başkent görece nehr n rahat geç leb ld ğ b r bölgeye kurulmuştur.

Fransız H t tolog Lou s Delaporte tarafından 1932 yılında kazılan bu alanda Mel d Kales ’n n kabartmalı kapısı bulunmuştur. Kapı bulunur ancak kalen n d ğer kısımları le bağlantıları açığa çıkartılamaz. Ancak y ne de Rudolf Naumann b r rekonstrüks yon yayınlar. Bu rekonstrüks yonun zaman çer s nde gerçekl ğ bulunan d ğer yapı parçalarıyla spatlanır ve burada ayrıca Asur kralı II. Şarru-k n tarafından yaptırılmış b r sarayın kalıntıları da bulunur.

1.3. Gurgum Krallığı

Güneydoğu Toroslarının uzantılarından b r olan Ahır Dağları’nın güney etekler ndek alçak tepeler üzer ne kurulu Kahramanmaraş, önünde uzanan ve aynı adı taşıyan ovaya hâk m konumdadır.

Bölgen n güney , batıda Amanoslar, doğuda se Kurt, Sof ve Gan dağları arasında uzanan ovalar d z s n n oluşturduğu dar b r kor dorla Amuk Ovasına ve Kuzey Sur ye düzlükler ne açılır. Bu yönüyle Kahramanmaraş bölges Kuzey Sur ye dolayısıyla

Mezopotamya coğrafyasının Türk ye topraklarındak sınırlarını bel rler. Bu noktada ortaya çıkan Güneydoğu Torosları, Mezopotamya le Anadolu arasındak bağlantıyı keser.

Geç H t t Krallıklarından “Gurgum” coğraf olarak bugünkü Kahramanmaraş bölges ne lokal ze ed l r.

Kahramanmaraş’ın yakın çevres nde bulunmuş olan yazıt ve steller bunu doğrular.

Gurgum, Asur yazıtlarında k m zaman b r kent k m zaman se b r bölge adı olarak kullanılır. Kuzeyde Ahır Dağı, batıda Amanos Dağları ve doğuda Gan Dağları beyl ğ n doğal sınırlarını bel rler. Batıda Que (Çukurova/Adana), doğuda Kummuh (Adıyaman), güneydoğuda Kargamış (Gaz antep), Güneyde Sam’al (İslâh ye-Z nc rl ) beyl kler yle komşudur.

1.3.1. Asur Kaynaklarında Gurgum/Kahramanmaraş

Gurgum adı Asur kaynakların da lk kez II. Aşurnas rpal (MÖ 883-859) dönem yazıtlarında geçer. II.

Aşurnas rpal bugün N mrud olarak anılan Kalhu’dak sarayının açılışına, Hatt , S don, Mal du, Habuşk a, G lzanu, Kumu ve Muşaş ru ülkeler nden beş b ne yakın yüksek memur ve elç y davet etm şt r. Davetl ler arasında Gurgum’dan gelenler de vardır. Kral, sarayın açılışı dolayısıyla 10 gün boyunca davetl lere z yafet ver r ve onurlandırır.

Res m 2: Pazarcık Stel , Kahramanmaraş Müzes

II. Aşurnas rpal’ n oğlu III. Şalmaneser dönem nde Asur Devlet ’n n Kuzey Doğu Akden z’e (Çukurova, Antakya, Kahramanmaraş) gerçekleşt rd ğ seferler n oldukça sıklaştığı görülür. III. Şalmaneser bölge beyler nden haraç toplar, aynı zamanda Amanos Dağları’ndan da kereste tem n eder. MÖ 858 yılına a t b r Asur belges , Gurgum kralı Mutall 'n n, Asur kralı III. Şalmaneser’e (MÖ 858-824) haraç öded ğ nden bahseder MÖ 853/2 yıllarına tar hlend r len y ne III. Şalmaneser’ n seferler n n anlatıldığı “Kurkh Anıtı”nda Fırat’ın batı yakasında, gümüş, altın, kalay, bronzun haraç alındığı k ş ler arasında Qalparunda adında b r Gurgum kralı karşımı za çıkar.

Kahramanmaraş’ın güneydoğusunda Pazarcık’ın 7 km. güney nde Pazarcık Ovası’nı doğu yönden çevreleyen Kazankıran Dağı’nın güney etekler nde, Kızkapanlı Köyü-Gözlügöl obasında Asur ç v yazısıyla yazılmış b r sınır taşı bulunmuştur. Gaz antep, Adıyaman Kahramanmaraş l sınırları arasında yer alan Gan Dağları’nın güneye uzanan dağ sıraları üzer ndek yaylada -muhtemelen or j nal buluntu yer nde- d k len bu sınır taşı çer ğ bakımından konumunu öneml kılmaktadır.

Asur kralı III. Adad-n rar (810-783) dönem ne a t olan stel 140 cm. yüksekl ğ nde, 44 cm. gen şl ğ nde ve 16. 5 cm. kalınlığındadır ve Kahramanmaraş Müzes nde serg lenmekted r. III. Adad-n rar ve annes Sem ram s’ n Kummuh kralı Uşp lulume’n n çağrısı üzer ne olasılıkla MÖ 805 yılında Fırat Nehr ’nden geçerler ve Arpad’lı Atarşum k’e karşı asker güç uygularlar. Bundan sonra gelen satırlarda se III. Adad- n rar , Kummuh kralı Uşp lulume le Gurgum kralı Palalam oğlu Qalparunda arasında sınır taşı d kt ğ n söyler.

“Aynı yıl Kummuh kralı Uşp lulume le Gurgum kralı Palalım’ın oğlu Qalparunda arasında bu sınır taşını d kt ”.

Y ne III. Adad-n rar dönem ne a t b r yazıtta olasılıkla MÖ 796 yıllarında Arpad başkanlığında Asura karşı oluşturulan b rl ğ n ç nde Gurgum kralı Qalparunda yer alır.

Yukarıda ele aldığımız Pazarcık-Kızkapanlı stel üzer ndek MÖ 773’lü yıllarda yazılmış olan k nc b r yazıt se III. Adad-n rar ’n n oğlu IV. Şalmaneser’e (MÖ 782-773) a tt r. Babası III. Adad-n rar ’n n pol t kasını zleyerek Kuzey Sur ye seferler n sürdüren IV. Şalmaneser Şam’a yaptığı b r seferden dönüşünde babasının d kt ğ taşa yen b r yazıt eklem ş, Kummuh kralı Uşp lulume’n n sınırını tey t etm şt r.

III. T glat-p leser’ n (MÖ 744-727) saltanatının üçüncü yılına a t b r başka Asur belges nde, Asur’a karşı tt fak oluşturan Urartu kralı II. Sardur ’n n başını çekt ğ ve Mel d, Kummuh g b Geç H t t Krallıklarının da yer aldığı b rl ğ n ç nde Gurgum kralı Tarhulara’nın adı geçer.

II. Sargon Dönem (MÖ 721-705) Asur kayıtlarında Asur le Gurgum arasındak s yas l şk ler daha net b r b ç mde ortaya çıkar. Yazıttan MÖ 711 yıllarında Tarhulara’nın oğlu Mutallu ta rafından öldürüldüğü anlaşılmaktadır. Bu olay üzer ne Asur kralı II. Sargon b zzat Gurgum’a gel p Mutallu'yu tahttan nd r r ve

Gurgum'u Asur Devlet 'n n b r eyalet hâl ne get r r. Yazıtta Asur kaynaklarında lk defa Markaş (Maraş) sm geçer.

“Oğlu Mutallum, Gurgumlu Tarhulara’yı kılıçla öldürüp, ben m zn m olmadan tahta kend s geçt ve ülkes n yönett ; yüreğ m n kızgınlığı le h çb r tehl kel bölgede ben m yanımdan ayrılmayan savaş arabam ve süvar m le b rl kte son hızla Markaş şehr ne g tt m. Mutalluyu onun oğlu, a les , B t-Pa’llu ülkes ndek her şey, altın, gümüş ve saraydak tüm varlığı le b rl kte gan met olarak aldım. Gurgum halkını en uzak sınırına kadar bağışladım, onların başına kend memurumu yerleşt rd m; Asur halkı le b r tuttum.”

Korsabad’da bulunmuş b r başka yazıtta II. Sargon’un Markaş l Tarhulara’nın krallığını yıktığını ve tüm topraklarını Asur sınırlarına kattığı fade ed l r. Y ne Korsobad’da bulunmuş b r döşeme yazıtında II.

Sargon craatlarını ve n tel kler n sayarken

“Markaş şehr nde Tarhulara Krallığı’na son veren; Gurgum’un tamamını Asur sınırları ç ne katan…”

fades n kullanır.

Söz konusu yazıtlardan II. Sargon dönem nde Gurgum’un Asur’un etk alanı ç nde olduğu ve Asurlu yönet c ler tarafından yönet ld ğ anlaşılmaktadır.

Markaş sm sadece II. Sargon dönem Asur belgeler n de geçer. H t t h yerogl f yazıtlarında bu sme rastlamak mümkün değ ld r.

1.3.2. Yerel Kaynaklı Hiyeroglif Yazıtlı Stel ve Kabartmalarda Gurgum/Kahramanmaraş

Kahramanmaraş kent merkez nde yer alan Kahramanmaraş Kales ve Höyüğü le yakın çevres nde ortaya çıkarılan h yerogl f yazıtlı stel, kabartma ve heykeller Gurgum’un konumu ve kralları hakkında öneml b lg ler ver rler. Bu yontular üzer ndek h yerogl f yazıtlar olasılıkla 8. yüzyıldan daha erken b r kronoloj ye daha çok 9. yüzyıl veya daha önces ne yerleşt r l r. 711’l yıllara a t II. Sargon yazıtlarında adları geçen Gurgum kralları Tarhulara ve Mutallu’nun adlarına yerel kaynaklarda rastlanmaz. Bu da en azından Gurgum/Maraş steller n n 711’l yıllardan önceye a t olması gerekt ğ n göster r.

III. Halparuntaş (Asur yazıtlarında Qalparunda, III. Adad-n rar [MÖ 810-783] le çağdaş) dönem ne a t, Kahramanmaraş Kales ’nde bulunmuş olan ve bugün İstanbul Esk Şark Eserler Müzes nde serg lenen kapı aslanı kaleden çıkan öneml eserler arasındandır (Res m 2). Bu g b örnekler genell kle geç H t t merkezler n n kapı g r şler n n her k yanına b r yanları duvara yaslanacak b ç mde konulmaktaydı.

Üzer ndek h yerogl f yazıt Gurgum krallarının soy ağacını vermes bakımından oldukça öneml d r. Ayrıca üzer ndek h yerogl f yazıttan, aslanın bulunduğu yer n tanrılara adanmış kutsal b r alan olduğu anlaşılmaktadır.

“Ben prens Halparuntaş

Val Layamaş’ın oğlu

Kahraman Halparuntaş’ın torunu Cesur Muwatal ş’ n torun çocuğu

Prens Halparuntaş’ın torununun torunu Kutsanmış Muav ş’ n torununun torun çocuğu Büyük Layamaş’ın torununun torununun torunu, Val Laramaş’ın soyundan

Tanrılar tarafından sev len,

Halkın tanıdığı, uzak ülkelerde b l nen, yüce ve lütufkâr kral Ben ve atalarımı seven tanrılar

Ben babamın tahtına oturttular

Harap olmuş yerler tekrar ayağı kaldırdım

Tarhunzaş ve Ea’nın zn yle bu şeh rler hya ett m…”

Yazıtta adı geçen Halparuntaş’ın (III) III. Adad-n rar ’n n 805 yılında bölgeye yaptığı seferde d kt rd ğ sınır taşında adı geçen Palalam oğlu Qalparunda olab leceğ öne sürülmüştür. Ancak bu noktada Asur kaynaklarında Palalı’ın oğlu olarak geçen III. Halparuntaş (Qalparunda) H yerogl f yazıtlarda Laramaş’ın oğlu olarak geçmes n açıklamak güçtür.

Res m 3: Maraş Aslanı, İstanbul Esk Şark Eserler Müzes

Y ne Kahramanmaraş Kales ’nden çıkmış olan, bugün İstanbul Esk Şark Eserler Müzes nde yer alan gövdes n n alt kısmı günümüze ulaşmış heykel üzer ndek yazıt Gurgum krallarının soy ağacı hakkında

heykel üslup olarak z nc rl Sam’al örnekler yle paralell k taşımaktadır.

“Ben Hükümdar Halparuntaş,

Gurgum kralı, hükümdar Muwatal ş’ n oğluyum…

…fakat ben Halparuntaş “ona z n verd m”

Mutawal ş’ n oğlu Muw z ş’ n büyük torunu

Ben babamı, büyükbabamı, büyük-büyükbabamı ve atamı (?) yüceltt m…”

Yazıtta kend n Muw z ş’ n torunu olarak tanımlayan k ş n n II. Halparuntaş olduğu öner l r. Bu açıdan II.

Halparuntaş ve babası Muvatal ş III. Şalmaneser yazıtlarında geçen Qalparunda ve Mutall olmaları olası görülmekted r. Y ne yazıtta büyük büyük babası olarak tanımladığı I. Laramaş MÖ 10. yüzyılın lk yarısına tar hlend r l r. I. Laramaş’ın Maraş 8 stel n d ken ve kend n Astuwaramanzas’ın torunu ve Muwatal ş’ n oğlu olarak tanıtan hanedanın kurucusu kral olduğu anlaşılmaktadır (Hawk ns 2000: 253).

“Ben Laramaş, Astuwaramanzas’ın torunu, Muwatal ş’ n oğlu..”

Asur ve yerel h yerogl f yazıtlardan yola çıkılarak Gurgum krallarının soy ağacı şu şek lde düzenlenmekted r. I. Laramaş – Muw z ş-I. Halparuntaş-Muwatal ş-II. Halparuntaş-II. Laramaş-III.

Halparuntaş. Ancak bu ver ler n güven l rl ğ tartışmalıdır ve yen ver ler ve arkeoloj k buluntularla desteklenmes zorunludur. Anlaşılacağı üzere Asur yazıtlarının aks ne Maraş steller krallığın son dönem kralları hakkında b lg vermezler, bu durum da daha önce de bel rtt ğ m z g b bu soy ağacı olasılıkla MÖ 711 önces dönem ç n geçerl olmalıdır.

1.3.3. Kahramanmaraş Mezar Stelleri ve Heykeller

Kahramanmaraş Kales ve yakın çevres nden çıkarılmış olan steller de kend ne özgü b r üslubu serg ler.

Önceler H t t etk l b r üslupken, daha sonra Asur, Aram ve Fen ke unsurlarının artmasıyla daha eklekt k ve kompoz t b r b ç me dönüşür.

Mezar steller nde tekl , k l veya üçlü f gürlerden oluşan kompoz syonlar kabartma şekl nde bet mlenm şt r. İk l kompoz syonlarda genell kle kadın-erkek (karı-koca ?) veya kadın-çocuk, üçlü kompoz syonlarda se kadın-erkek ve olasılıkla çocuk f gürler şlenm şt r.

İstanbul Esk Şark Eserler Müzes nde karşılıklı oturmuş k kadın f gürünün bulunduğu b r örnek klas k anlatımın dışına çıkar. Konular daha çok z yafet sahnes ve a le b reyler n n gündel k yaşamlarıyla lg l d r.

Z yafet sahneler nde çoğunlukla arkalıklı sandalyelerde karşılıklı oturmuş karı-koca f gürler arasında b r yemek masası/sehpa bulunur. Kompoz syonların üzer nde y yecek ve çecek bulunan çapraz ayaklı masa ve f gürler n eller nde kupa veya y yecek tutar b ç mde oluşturulması “ölü yemeğ ” sahnes olarak adlandırılmalarına neden olmuştur.

Res m 5: Kahramanmaraş Mezar Steller ?, İstanbul Esk Şark Eserler Müzes , ve Kahramanmaraş Müzes Gövdeler cepheden, baş ve ayaklar se prof lden bet mlenm şt r. Erkek f gürler n n eller nde genell kle üzüm veya buğday salkımı, kupa, bazı örneklerde de asa bulunur.

Saç ve sakal sp ral buklelerle fade ed lm şt r k bu daha çok Aram etk s olarak yorumlanır. Y ne bazı erkekler n eller nde pap rüs yaprakları veya bunların konulduğu kutular, kalem, teraz g b olasılıkla meslekler n yansıtan objeler bulunur.

Kadınlar se genell kle yün eğ r rken bet mlenm şlerd r. Kenarları püsküllü, bazen başı da örten uzun b r entar g ym şlerd r. Üzerler nde b lez k, halhal, f bula (çengell ğne) kemer g b dekorat f unsurlar da taşırlar. Mezar steller ndek çocuklu sahneler de Maraş steller n özel kılan b r başka unsurdur. Çocuklar kadının kucağında bet mlenm ş böylel kle daha dünyev sahneler oluşturulmuştur. Z yafet sahneler nde

bazen kadınların el nde ğ, ayna g b nesneler tutar durumda göster lmeler aynı anlayışın ürünüdür.

Kadınlar yün eğ rme ve süslenme le l şk lend r lm ş, erkekler se olasılıkla meslekler yle lg l s mgelerle bet mlenm şlerd r. Maraş steller n bölgedek d ğer beyl k merkezler nde ortaya çıkarılanlardan ayıran en öneml özell kler şled kler konulardır. Stellerde Kral, Tanrı kabartmalarından çok sıradan nsanların yaşamları anlatılmıştır. Bu, sıradan nsanların y ne bölgen n varlıklı a leler olması olası görünmekle b rl kte, konular daha çok a le yaşamı ve kadınlarla lg l d r.

Bugün Adana Müzes nde serg lenmekte olan b r mezar stel farklı üslubuyla önem taşır. Burada d ğerler n n aks ne karı-koca tam cepheden bet mlenm şlerd r. Eller n b rb r ler n n omzuna atmışlardır.

Yüzler ndek hüzünlü fade d kkat çek c d r.

Maraş’ta mezar steller n n yanında genell kle Fırtına tanrısının şlend ğ adak steller de bulunmaktadır. Bu örneklerde de gövde cepheden, baş ve ayaklar prof lden ver lm şt r. Fırtına tanrısının b r el nde balta b r el nde se ş mşek demetler bulunur. Kon k başlığının üzer nde se kanatlı güneş kursu yer alır. Bu Fırtına tanrısı ç n gelenekselleşm ş b r kompoz syondur. Adana müzes nde bulunan b r örnekte se hayvan üzer nde duran b r tanrı bet mlenm şt r. Kon k, boynuzlu başlık taşıyan f gür kısa etekl d r ve uçları yukarı kıvrık ayakkabı g ym şt r. Başlığın üzer nde kanatlı güneş kursu bulunur. Sol el nde b r av hayvanı, sağ el nde se yay bulunur.

Kabartmalı mezar steller ve adak steller yanında, heykel b ç m nde, tanrı veya kral yontuları le aslan yontuları Maraş Kales ’nde ortaya çıkarılmıştır. Çoğu yazıtlı olan bu örneklerden yukarıda da değ nd ğ m z, İstanbul Arkeoloj Müzeler nde bulunan ve üzer ndek yazıtla II. Halparuntaş’a a t olan heykel n gövdes n n alt kısmı günümüze ulaşmıştır. Belde enl b r kemer ve sol yana asılı b r kılıç bulunmaktadır. Buna benzer b r d ğer heykel parçası se Maraş Müzes nde bulunmaktadır.

Kahramanmaraş/Gurgum çevres nde özell kle Kahramanmaraş Kales ve yakınlarında 19. yüzyılda ve 20.

yüzyılın başında, temel kazılarında tesadüfen bulunmuş bu mezar steller , heykel ve yazıtlar kend ne özgü yerel b r üslubu yansıtır. Özell kle kabartmalarda şlenen konuların bölgeye has olduğu anlaşılmaktadır.

Bunun yanında Asur, Aram özell kler n n ayrıntılarda zleneb ld ğ n söyleyeb l r z.

Kahramanmaraş bölges n n I. b n yıl kültürler , bölgede bu döneme yönel k b r arkeoloj k kazı yapılmadığından daha çok yüzey araştırmaları sonucu elde ed lm ş bulgular ve yazıtlı heykel ve kabartmalardan yola çıkılarak tasarlanab lmekted r. Yüzey araştırmaları sonucu elde ed lm ş arkeoloj k materyal n değerlend r lmes bu açıdan oldukça zorlaşmaktadır. Söz konusu bulguların bölgede yapılacak arkeoloj k kazılardan elde ed lecek strat graf k ver lerle b rl kte değerlend r lmes gerekmekted r.

Günümüze kadar kullanımı devam eden Kahramanmaraş kales ve höyüğünde yüzey araştırmalarından elde ed len ön bulgular değerlend r ld ğ nde lk yerleşmeler n en azından İlk Tunç Çağı’nın başlarına kadar g tt ğ n söyleyeb l r z. Böylel kle kale ve höyüğün Kahramanmaraş’ın 5 b n yıllık b r tar hsel

sürec ne tanıklık ett ğ anlaşılmaktadır. Kaleden çıkarılmış olan III. Halparuntaş ve II. Halparuntaş dönem ne a t aslan ve nsan heykeller Maraş Kales ’n n Geç H t t Dönem k ml ğ yle lg l öneml kanıtlar taşımaktadırlar ve özell kle kutsal açıdan öneml b r yerleşme olduğuna şaret etmekted r.

Kahramanmaraş Kales ve etekler ndek höyük günümüzde, modern kent dokusu tarafından tehd t ed lmekted r. Çevres ndek yapılaşma, yollar ve drenaj s stem le ağaçlandırma höyüğün tabakalarına zarar verm şt r.

Geç H t t Dönem hakkında daha sağlıklı ver lere ulaşmak ç n tar hsel ve arkeoloj k açıdan oldukça öneml olan kalede ve höyüğün kuzey, doğu ve batı yamaçlarında arkeoloj k kazıların yapılması oldukça faydalı olacaktır.

1.4. Kummuhu Krallığı

Bugünkü Adıyaman sınırları çer s nde kalan krallığın yapılan son araştırmalarla B rec k’e kadar uzandığı anlaşılmıştır. Kuzey nde Mel d, güney nde Karkamış, batısında Gurgum krallıkları bulunmaktaydı. Krallıkla aynı sm taşıyan başkent günümüzde Atatürk Baraj Gölü’nün altında kalmış olan Samsat Höyük’te yer almaktadır. Burada yürütülen kazılarda anlaşılmıştır k Dem r Çağı katmanları kend s nden sonrak Kommagene başkent n n m mar s altında tahr p olmuştur.

Bütün d ğer Geç H t t Krallıkları g b Kummuhu da Asur le st krarsız l şk ler çer s ndeyd . MÖ 886’da Kummuhu kralı Kataz lu’nun Asur’a verg öded ğ b l nmekted r. B r Asur pol t kası olarak yürütülen küçük krallıkların verg ödeyerek kontrol altında tutulması ve karşılığında korunma kazanmaları f kr Kummuhu Krallığı ç n de geçerl d r.

Bugün Kahramanmaraş Müzes nde bulunan ve Pazarcık Stel olarak b l nen yazıtta, Asur kralı Adad-n rar MÖ 805 yılında Gurgum le Kummuhu arasındak sınırı ç zmekted r.

Urartular tarafından oluşturulan tt fakta yer alan Kummuhu kralı Asur’a karşı ayaklanır. Bu ayaklanma Asur kralı II. Şarru-k n tarafından bastırılır ve başkent Mutalla s ml krala ver l r. Ancak bu kral da Urartu le tt fak yapar. Bunun üzer ne Asur kralı II. Şarru-k n Kummuhu’yu ele geç r r ve halkı güney Mezopotamya’ya yerleşmeye zorlar, yerler ne de Bab ll ler yerleşt r r.

Uygulamalar

1. Geç H t t Krallık merkezler n z yaret 2. Bölge müzeler n z yaret

Uygulama Soruları

1. Geç H t t Krallık eserler hang müzelerde bulunur?

2. Geç H t t eserler n H t t eserler nden ayıran özell kler nelerd r?

Anadolu ve Kuzey Sur ye bölges nde H t t İmparatorluğu sonrasında etk l olarak H t t kültürünün devamı olarak görüleb lecek Geç H t t Krallıklarına g r ş yapılmış ve bunlardan Mel d, Gurgum ve Kummuhu hakkında b lg ver lm şt r.

Ünite Soruları

1.

Aşağıdak lerden hang s günümüzde Malatya l sınırları ç nde yer alan Geç H t t Beyl ğ d r?

A) Mel d

B) Gurgum

C) Kummuhu

D) Tabal

E) Karkamış

2.

Aşağıdak lerden hang s günümüzde Gaz antep sınırları ç nde yer alan Geç H t t Beyl ğ d r?

A) Mel d

B) Gurgum

C) Kummuhu

D) Tabal

E) Karkamış

3.

Aşağıdak lerden hang s MÖ 704 yılında Urartu le b rl kte Asur kralı III. T glatp leser’e karşı oluşturulan tt fak çer s nde yer almamıştır?

A) Mel d

B) Gurgum

C) Kummuhu

D) Tabal

E) Karkamış

4.

Aşağıdak lerden hang s günümüzdek Kahramanmaraş l sınırları çer s nde yer alan Geç H t t Krallığıdır?

A) Mel d

B) Kargamış

C) Kummuhu

D) Sam’al

E) Gurgum

5.

MÖ 805 yılında Asur kralı Adad-n rar ’n n Gurgum le Kummuhu arasındak sınırı ç zd ğ n bel rtt ğ anıt hang s d r?

A) Z nc rl kabartmaları

B) Kargamış kabartmaları

C) Pazarcık stel

D) Maraş stel

E) Karatepe kabartmaları

6.

 Günümüzde Islah ye-Z nc rl ’de yer alan Aram Beyl ğ hang s d r?

A) Mel d

B) Sam’al

C) B t Zaman

D) B t Agus

E) Gurgum

7.

 III. T glat-P leser yönet m nde Asur’a karşı Geç H t t Kralları hang krallıkla ortak hareket etm şlerd r.

A) Aram

B) Mısır

C) Urartu

D) Hurr

E) Arzava

8.

Aşağıdak lerden hang s günümüzde Gaz antep sınırları ç nde yer alan Geç H t t Beyl ğ d r?

A) Mel d

B) Kargamış

C) Kummuhu

D) Sam’al

E) Gurgum

9.

Gurgum Krallığı’na da r daha çok hang madd kültür kalıntıları d kkat çek c d r?

A) Taş kabartma ve heykeller

B) Çanak-çömlek

C) Kaleler

D) Duvar res mler

E) Moza kler

10.

Mel d/Malatya Geç H t t Krallığı’na da r yazılı belgeler daha çok hang kaynaklardan gel r?

A) Mısır-H t t

B) Aram -Fen ke

C) Arzava-Ah yava

D) Urartu-Asur

E) F l st n-Sur ye

CEVAP ANAHTARI

1. a 2. e 3. d 4. e 5. c 6. b 7. c 8. b 9. a 10. d

2. SAM’AL – PATİN (UNQI) – TABAL – KARGAMIŞ KRALLIKLARI

Giriş

Geç H t t Krallıklarından, Sam’al, Pat n, Tabal ve Kargamış krallıkları hakkında b lg ler vereceğ m z bu bölümde, krallıkların coğraf konumları, kısa s yas tar hler ve madd kültürler n çeren konular yer alacaktır.

2.1. Sam’al Krallığı

Sam’al bugün Gaz antep’te Z nc rl Höyük’te yer almaktadır. Salmaneser dönem nde sm Aram ce B t Gabbar olarak değ şt r lm ş ve Asur’a verg ödemek zorunda bırakılmıştır. Aşağı şeh r da re şekl nde b r alana yayılmıştır ve ç sur duvarıyla korunur. Bu kentte çeş tl yazıtlar bulunmuştur. Bunlar Fen kece ve Aramca olup bu alfabet k s stemlerle yazılmışlardır. Ayrıca Sam’al kralı Barrak b’e a t h yerogl fl b r mühür ve y ne aynı krala a t h yerogl f yazıt bulunmuştur. Kral K lamuva’nın yazdırdığı b r yazıtta kend nden öncek kralların adı ver lmekted r.

B r başka stelde se Ya’ d kralları olarak Qaral ve oğlu Panamuva’nın s mler geçer. Yazıtın önem , Sam’al ülkes n n yaşadığı karışıklıklardan bahsederek Asur hâk m yet yle bunların son bulduğunu bel rtmes ve Sam’al krallarının s mler n vermes nded r.

Bunlar Qaral, oğlu I. Panamuva, Bansur, oğlu II. Panamuva, oğlu Barrak b’d r

Res m 1: Aslanlı Heykel Ka des , Tell Tay nat, Antakya Müzes

Pat n Krallığı bugünkü Antakya ve Amuk Ovası’nda yer alır. Yakın zamana kadar Hatt n olarak okunan sm n n yakın zamanda yapılan çalışmalar Pat n olduğunu ortaya koymuştur. Krallığın başkent Kunalua’dır. Aynı bölge H t t kaynaklarında başkent Alalah olan Muk ş ülkes n n b r parçasıdır.

Bu krallıkla lg l b lg ler daha z yade Asur kaynaklarına dayanır. Bu nedenle H t t İmparatorluğu’nun çöküşünden Asur kralı Aşşur-nas r-apl dönem ne kadar olan süreçte Pat n Krallığı le lg l b lg ye sah p değ l z. İlk kez MÖ 870 yılında Asur kralı Aşşur-nas r-apl ’n n batı sefer sırasında Pat n ülkes ne g rd ğ n ve kral Lubarna’dan haraç aldığını görürüz.

MÖ 858’de Asur kralı III. Şulmanu-aşer d Kuzey Sur ye’ye b r sefer düzenler. Bu seferde Pat n Krallığı’nın, B t-Ad n kralı ve Karkamış kralı tarafından desteklend ğ n görür. Kuzey Sur ye koal syonu olarak da değerlend r leb lecek bu durumu Asur kralı bozar ve Pat n Krallığı’nın b r kısmını şgal eder.

MÖ 857’de se Pat n tahtında Qalparunda’nın oturduğunu ve Asur’a verg öded ğ n görürüz. Bu kralın verg ödeme sahneler Balawat Kapı üzer ndek tunç kaplamalarda şlenm şt r. MÖ 829 yılında Pat n ülkes nde bazı taht kavgalarının meydana geld ğ n y ne Asur kaynaklarından öğren yoruz. Buna göre, Pat n kralı Lubarna, Surr adlı b r tarafından tahttan nd r lm şt r. Bu durum üzer ne Asur kralı III.

Şulmanu-aşer d orduyu Pat n’e göndererek Surr ’y öldürtmüş ve yer ne Sas ’y geç rm şt r.

Daha sonrak belgelerde ülken n adı Unq (Aram ce Amq, bugünkü Amuk) olarak geçer, bu nedenle bölgen n bu dönemden t baren Aram etk s ne g rd ğ n söylemek mümkündür. MÖ 743’te Asur kralına karşı oluşturulmuş ve yen lg ye uğramış, Gurgum, Kummuhu ve Mel d’ n de yer aldığı Urartu-Arpad tt fakında Unq yer almaz. Bu durum Asur yanlısı pol t kaların b r yansıması olmalıdır. Fakat bundan dört yıl sonra Unq kralı Tutammu anlaşmayı bozar ve ayaklanır. MÖ 738’de Asur buraya b r sefer düzenleyerek Tutammu’yu tahttan nd r r, kent yağmalar ve başkente Asurlu b r val atar. Böylece Unq Asur eyalet hâl ne gel r.

2.3. Tabal Krallığı

Tabal, Klas k Çağ’da Kapadokya olarak tanımlanan Kayser , N ğde, Nevşeh r ve Aksaray ller n kapsayan, batıda Bor, doğuda Malatya’ya kadar uzanan b r bölgey kapsar. Tabal, güneyde yer alan ve Asur etk s nde yer alan H t t devletler n n aks ne, Fr glerle komşu ve etk leş m çer s nde d ler.

Asur kaynaklarında 24 Tabal kralının adı geçer. Bu krallar Asur’a verg ödemek zorunda kalmışlardır. Tabal krallarından b r olan Ambar s’ n Asur kralı II. Sargon’un kızı le evlend ğ ve H lakku bölges n n kend s ne hed ye ed ld ğ yazılı belgelerden anlaşılmaktadır.

Tabal’ın geç m kaynakları tarım, at yet şt r c l ğ ve maden şlemeyd . Esk Ah t’te Tabal’dan “Tubal” olarak bahsed l r ve maden eşyalardak ustalıkları konu ed l r. Y ne Esk Ah t’e göre “Tubal” Nuh Peygamber’ n oğlu Yafes’ n soyundan gelmekted r.

İvr z’de yer alan b r kaya kabartmasında, Kral Warpalawas Bereket Tanrısının huzurundadır. Burada g ys ler ve başlıklar Tabal’ın üzer ndek Fr g etk s n n göstergeler d r.

Res m 2: Kargamış Kabartmaları, Ankara Anadolu Meden yetler Müzes

2.4. Kargamış Krallığı

Bugünkü ülke sınırları neden yle Kargamış’ın ç şeh r ve kales , Gaz antep, N z p, Kargamış köyü sınırları çer s ndeyken; dış şeh r Sur ye Jerablus (H erapol s) köyü çer s nde kalmıştır. Kargamış, Fırat’ın batı yakasında öneml b r ova üzer ndek geç ş noktası olarak Geç H t t Devletler çer s nde en öneml ler nden b r n oluşturur.

Geç H t t Devletler kurulmadan çok daha önce tar h sahnes ne çıkan Kargamış, Anadolu yüksek ovasının b tt ğ ve Sur ye düzlükler n n başladığı b r alanda kurulmuş olmasıyla, doğu Akden z l manlarına açılan t caret yollarının üzer nde yer almış, H t t İmparatorluğu zamanında H t tler n bölgedek anahtarı olmuştur. MÖ 717’de Asur kralı II. Sargon’un şehr yağmalayarak halkını Asur’a taşımasıyla, b r Asur şehr hâl ne gelm şt r.

Kargamış 17. yy.’da fark ed lm ş olmasına rağmen b l msel kazılar 1911’de Dav d H. Hogarth başkanlığında başlamıştır. 1920 yılına kadar üç dönem kazılab len Kargamış’ta çok sayıda eser ele geç r lm şt r. Bunlar, kral ve yönet c ler n h yerogl f yazılı steller , çeş tl orthostatlardır. Ayrıca şehr n surlarına a t kapılar da gün yüzüne çıkarılmıştır.

Uygulamalar

1. Bölge müzeler n z yaret

2. Geç H t t eserler n yer nde nceleme

Uygulama Soruları

1. Bölümde bahs geçen krallık eserler hang müzelerde yer alır?

Bölüm Özeti

Anadolu’ya yayılmış olan Geç H t t Krallıklarından Sam’al, Pat n, Tabal ve Kargamış krallıklarını çeren bu derste, H t t Krallığı’nın devamı n tel ğ taşıyan özell kler n n hem s yas hem de madd kültür üzer ndek etk ler nden değ n lm şt r. Asur le l şk ler ve Asur kaynaklarından sıkça öğrend ğ m z Geç H t t Krallıklarının tar hsel şlevler Anadolu coğrafyasının devamlılığı açısından öneml yer tutmaktadır.

Ünite Soruları

1.

Pat n/Unq olarak adlandırılan Geç H t t Beyl ğ ’n n merkez günümüzde hang l sınırları ç nded r?

A) Gaz antep

B) Kahramanmaraş

C) Malatya

D) Hatay

E) Adana

2.

Tabal Krallığı’na l şk n yazılı belgeler hang kaynaklara dayanır?

A) Urartu

B) H t t

C) Fr g

D) L dya

E) Asur

3.

 Hang s Kapadokya bölges nde kurulmuş olan Geç H t t Krallığı’dır?

A) Mel d

B) Gurgum

C) Pat n

D) Tabal

E) Kummuh

4.

Sam’al günümüzde hang l m z n sınırlarında bulunmaktadır?

A) Çorum

B) Adana

C) İskenderun

D) Kahramanmaraş

E) Gaz antep

5.

de Dav d H. Hogarth başkanlığında kazı çalışmaları başlayan Geç H t t Krallığı hang s d r?

A) Kargamış

B) Tabal

C) Alalah

D) Sam’al

E) Hattuşa

6.

 Kargamış Krallığı’na a t özell kle kapı aslanları ve taş kabartmalar bugün daha çok hang müzem zde yer alır?

A) Malatya Müzes

B) D yarbakır Müzes

C) Ankara Anadolu Meden yetler Müzes

D) İstanbul Arkeoloj Müzes

E) Uşak Müzes

7.

Hang Geç H t t Krallığı Fr gler le komşu ve etk leş m ç nded r?

A) Tabal

B) Kummuh

C) Sam’al

D) Karkamış

E) Mel d

8.

Pat n/Unq Krallığı le lg l yazılı belgeler daha çok hang kaynaklardan gel r?

A) Urartu

C) Asur

D) Mısır

E) Aram

9.

Sam’al kazılarında ortaya çıkarılmış olan yazıtlar hang alfabet k s stemde yazılmışlardır?

A) Fen ke-Aram

B) Asur

C) Bab l

D) H t tçe

E) Urartu

10.

H t tler zamanında da kuzeye nen öneml b r güzergâh üzer nde yer alan ve asker açıdan da H t tler n öneml b r üssü olan Geç H t t Krallığı hang s d r?

A) Tabal

B) Kummuh

C) Sam’al

D) Karkamış

E) Mel d

CEVAP ANAHTARI

1. d 2. e 3. d 4. e 5. a 6. c 7. a 8. c 9. a 10. d

3. URARTU

Giriş

MÖ 1. b n yılın sonlarında Anadolu ve Mezopotamya’dak değ ş mler ve bunların sonucunda MÖ 9 ve 6.

yüzyıllar arasında Doğu Anadolu’da öneml b r güç hâl ne gelen Urartu Krallığı hakkında b lg ver lecekt r.

Krallığı’nın ortaya çıkışı, krallar l stes ve Urartu Krallığı’nın öneml yerleşmeler anlatılacaktır. Bu yerleşmeler n konumları, krallık ç ndek önemler ve araştırma tar hçeler de yer alacaktır.

3.1. Urartular

MÖ 1. b n yıl Anadolu’da merkez yen güçler, büyük ordular ve savaşlarla kend n göster r. Dem r Çağ Krallıkları olarak adlandırılan doğuda Asur, Bab l, Med, Urartu g b devletler yanında batıda Yunan kent devletler le Fr g ve L dya devletler ortaya çıkar.

Büyük savaşların, nsan kıyımlarının, tehc r uygulamalarının yapıldığı bu dönem, özell kle madenc l k ve m mar başta olmak üzere b rçok yen l k ve gel şmen n de ortaya çıktığı dönemd r. Yen toplumlar d ller ve yazılar artık Anadolu’nun etn k ve kültürel yapısını çeş tlend rmekte ve zeng nleşt rmekted r.

İşte bu s yasal ve toplumsal panoramada Doğu Anadolu yüksek yaylasında yen ve gel şm ş b r kültür ortaya çıkar. Bölgen n zorlu kl m koşulları, geç t vermeyen yüksek dağları, bu zeng n kültürün ve merkez yapının gel ş m n lk defa engelleyemem ş, ac z kalmıştır. Dağların krallığı artık ş başındadır ve Doğu Anadolu’nun yazgısını değ şt recek, lk defa Anadolu’nun d ğer bölgeler yle ölçüşeb lecek b r teknoloj k ve kültürel b r k m yansıtacaktır.

3.1.1. Urartu Tarihinin Ana Hatları

MÖ 9-6. yüzyıllar arasında Yakındoğu tar h nde öneml b r rol oynayan ve merkez n Van Gölü havzasının oluşturduğu Urartu Krallığı le lg l b lg ler m z MÖ 13. yüzyılın başlarına kadar ner. Asur kaynakları bu konuda b lg ed neb ld ğ m z tek yazılı kaynak n tel ğ nded r.

Asur yıllıklarından anlaşıldığı kadarıyla Urartu’nun merkez devlet örgütlenmes n n lk adımları Arame le başlamakla b rl kte merkez devlet s stem ne geç ş Lut pr oğlu I. Sardur (MÖ 840-830) le gerçekleşm şt r.

I. Sardur adı, Van Kales ’n n güneybatı etekler nde yer alan Madırburç üzer nde geçer ve I. Sardur Ašurca yazılan bu k tabede kend n “Na r topraklarının kralı” olarak tanıtır.

“Büyük kral Lut pr ’n n oğlu, kudretl kral, Ka natın kralı, Na r ülkes n n kralı,

Eş olmayan kral,

Savaştan korkmayan dehşet ver c çoban,

Kend ne boyun eğmeyenler mahveden kral Sardur ’n n yazıtı (Ben) Lut pr ’n n oğlu, karlar kralı

Bütün krallardan verg kabul eden Sardur ’y m” (Payne 2006)

Van Kales ’ndek bu yazıt Urartu’nun lk yazılı belges d r. Daha önce b lg ler hep Asur kaynaklarından gelmekted r. MÖ 9. yüzyıldan t baren Urartu yazıtları karşımıza çıkar, bu lk yazıtlar se Asur alfabes yle ele alınmıştır. Asur kültürel etk s da ma Urartu üzer nde baskındır. Yazıtlardak bu üslup da y ne Asur krallarının üslubuyla b reb r örtüşür. Evren n kralı, bütün krallardan haraç alan kral, kentler fetheden, ş n kısası kend n oldukça abartan, bol keseden atan b r üslup vardır.

Tablo 1: Urartu ve Asur Krallarının Karşılaştırmalı Kronoloj s (Salv n 2011)

Urartu krallığı I. Sardur le b rl kte s yasal ve kültürel açıdan hızlı b r gel şme ç ne g rm şt r. I. Sardur 'den sonra Urartu tahtına sırasıyla oğlu İşpu n (MÖ 830-810) ve Menua (MÖ 810-785/780) geçer.

Krallığının lk yıllarında bayındırlık faal yetler ne önem veren Menua başkent Tuşpa'dan çeş tl yönlere g den yollar üzer nde asker amaçlı b rçok kale yaptırmıştır. Bu dönem nde krallığın gen ş ölçekte yayılımı, krallığın tar h boyunca sürdüreceğ gen şleme s yaset n n temel n oluşturmuştur. Menua'dan sonra Urartu krallık tahtına I. Arg şt (MÖ 790-765) II. Sardur (MÖ 764-735) I. Rusa (MÖ 730-714/3) II. Arg şt (MÖ 714-685 -?-) II. Rusa’a geçer (MÖ 673/72-?). II. Rusa saltanatı dönem nde Urartu Krallığı kt sad ve kültürel b r gel şme ç ne g rer. II. Rusa dönem Önasya’da asker ve s yasal dengeler n değ şmeye başladığı, göçebe kab leler n güçler n her zamank nden çok h ssett rmeye başladıkları b r dönemd r. K mmerler artık, onları kuzeyden zorlayarak harekete geçmeler ne neden olan İsk tlerle b rl kte İran, Kuzey Mezopotamya ve Anadolu’da tehl ke yaratmaya başlamışlardır. Ayrıca MÖ 7. yüzyılın sonlarına doğru İran’da Medler güçlenmeye ve Aššur Krallığı’nı zorlamaya başlamışlardır. Urartu Krallığı bütün bu gel şmeler önceden tahm n ederek göçebe toplulukların yaratmaya başladığı st la rüzgârından sağ çıkab lmek amacıyla daha çok merkez bölges nde yan Van Gölü havzasında ve Transkafkasya bölges le İran Azerbeycanı’nda konumunu güçlend rmek ç n yen kaleler kurmuşlardır.

Urartu kralı II. Rusa'nın ölümünden sonra Urartu Krallığı Önasya tar h nde esk önem n y t rm şt r. Bu dönemden sonra Urartu Krallığı’nın yıkılışına kadar geçen süre ç nde b lg ler n azlığı yıkılış aşamasını ve nedenler n tam olarak anlamamızı güçleşt rm şt r. Bundan sonrak Urartu krallarının s mler nden başka kayda değer b lg ler pek fazla olmamıştır. Yakındoğu tar h nde Beyl kler/Aş retler Dönem le b rl kte 600 yıl boyunca ön planda kalan Urartu Krallığı'nın nasıl ve k mler tarafından ortadan kaldırıldığı tam olarak çözüme kavuşturulamamıştır.

3.1.2.1. Van Kalesi (Tuşpa)

Prof. Dr. M. Taner Tarhan tarafından kazılmıştır. Urartu’nun en öneml kent d r. Urartu’nun anıtsal n tel ktek m mar örnekler yle, lk yazıtlarını burada görmek mümkündür.

Başkent, s tadel ve aşağı şeh rden oluşuyor. S tadelde yönet c ler n oturduğu saraylar, tapınak, anıtsal kaya mezarları g b yapılar var.

Res m 1: Van Kales , güneyden

Aşağı şeh rde halkın oturduğu s v l yapılar vardı. Tuşpa’da en d kkat çeken Urartu öğeler Anıtsal kral mezarlardır, bunlar kayalara oyulmuş odalardan oluşmaktadır. I. Arg şt mezarı tar hleneb l r tek örnekt r.

Cephes nde I. Arg st n n saltanatı süres nce yaptığı craatların anlatıldığı b r yazıt vardır. Van kent merkez nde, Van Gölü kıyısında yer alan bu anıtsal başkent, b r anıt müze n tel ğ nded r ve b r başkent n bütün unsurlarını taşımaktadır.

3.1.2.2. Aşağı ve Yukarı Anzaf

Prof. Dr. Oktay Bell tarafından kazılmıştır. Van’ın kuzeydoğusunda, Van-Özalp yolunun 10. km’s nde bulunmaktadır. Yukarı Anzaf’ta Hald tapınağı, büyük depolar ve surlar vardır. Yukarı Anzaf Kales Urartu kale m mar s n n ve yer seç m kurallarının t p k örnekler ndend r. Kale daha yüksekte bulunan dağların koruması altında b r kaya çıkıntısı üzer ne nşa ed lm şt r.

3.1.2.3. Çavuştepe (Sardurihinili)

Gürpınar Ovası’nda, Hakkar yolu üzer nde. 1960’lı yıllarda Prof. Dr. Af f Erzen tarafından kazılmaya başlanmıştır. Kazılar yaklaşık 30 yıl sürmüş. II. Sardur tarafından nşa ed len Çavuştepe Kales , Bol Dağı s ls les n n batı b t m noktasında yer alır. Burada Aşağı Kale ve Yukarı Kale olarak k ana skân alanı bulunmaktadır. Çevres surlarla kuşatılmış bu alanlarda Urartu baş tanrısı Hald ’ye ve İrmuş n ’ye adanmış b rer tapınak bulunmaktadır. Tapınaklar çevres nde rah pler n oturdukları kompleksler, depolar ve şl kler bulunmaktadır. Ayrıca aşağı kalede oldukça büyük b r saray kompleks bulunmaktadır.

Buradak depolar, mutfaklar ve saray odaları lg çek c d r. Bol Dağı s ls leler üzer ne oturtulmuş Çavuştepe Kales doğu ve batı uçlarına açılan hendeklerle bağlantıda oldukları tepeden ayrılırlar. Van kent merkez ’ne 30 dak kalık b r mesafede bulunan Çavuştepe kales Urartu’ların m mar dek ustalığının en y örnekler ndend r.

Res m 2: Çavuştepe Aşağı Kale

3.1.2.4. Toprakkale (Qilbani Dağı Önündeki Rusahinili)

Urartu’ların k nc başkent olarak kabul ed l yor. Van kent merkez n n hemen doğusundadır.

3.1.2.5. Ayanis (Eiduru Dağı Önündeki Rusahinili)

Prof. Dr. Altan Ç l ng roğlu tarafından kazılmaktadır. Son yıllarda Urartu kültürünün ve tar h n n aydınlatılması aşamasında en öneml yerleşme alanıdır. Ortaya çıkarılan tapınak kompleks ve buluntular II. Rusa dönem nde Urartu kültürünün gel ş m aşaması, doruk noktasını göstermes açısından çok öneml d r. Ayrıca tapınak cephes nde yer alan Urartu’nun en uzun yazıtlarından b r olan met nde Urartu tar h n n son dönemler n n aydınlatılması açısından öneml b lg ler ed n lm şt r. Ayan s’te kazılar hâlen devam etmekte. Van merkezden yaklaşık yarım saatl k çoğu Van gölü kıyısında seyreden yolu zleyerek kaleye g deb l r s n z. Eşs z b r Van Gölü ve Süphan Dağı manzarası s z bekl yor olacaktır.

3.1.2.6. Karagündüz

Höyükte s v l yerleşme, Prof. Dr. Vel Sev n tarafından kazılmaktadır. Van’ın kuzeydoğusun’da Erçek Gölü’nün kuzeydoğu uç noktasında yer almaktadır. İlk Tunç Çağı’ndan ber yerleşmeye sahne olmuş höyük ve bunun yaklaşık 1.5 km. kuzey doğusunda yer alan b r Urartu nekropolünden oluşmaktadır.

Mezarlıkta ç nde 80’ bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar bulunmaktadır.

3.1.2.7. Altıntepe/Van

Başkent Tuşpa’nın mezarlığı, Prof. Dr.Vel Sev n tarafından kazısı yapılmıştır. Urartu’nun klas k dönem ne tar hlenen tümü soyulmuş 40 kadar yer altı, kayaya oyulmuş mezar ortaya çıkarılmıştır. Başkent Tuşpa halkı tarafından kullanıldığı anlaşılan mezar odaları, kral mezar yapılarının m nyatür ölçektek örnekler n yansıtırlar. B rer kuyuyla ulaşılan mezar odaları, kayaya oyulmuş tek veya b rden fazla küçük boyutlu mezar odalarından veya gömü alanlarından oluşur. B rden fazla gömünün yapıldığı bu alanlarda, ölü yatakları veya yakarak gömünün yapılmış olduğu çömlekler, çömlekler n konulduğu n şler saptanmıştır.

3.1.2.8. Dilkaya

Prof. Dr. Altan Ç l ng roğlu tarafından kazılmış olan höyük, Van Gölü’n n doğu kıyısında, Edrem t’de yer alır. İlk Tunç Çağı’ndan ber yerleşmeye sahne olmuş höyükte Urartu mezarları saptanmıştır. Urartu dönem köy yerleşmes d r. Höyükte s v l yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum

mezarlar bulunmaktadır.

3.1.2.9. Altıntepe/Erzincan

Prof. Dr. Tahs n Özgüç tarafından 1960’lı yıllarda kazılar yapılmıştır. Tapınak, yönet c yapıları, oda mezarlar bulunmuştur.

Uygulamalar

1. Urartu merkezler n z yaret, Van Kales kazısını z yaret ve b l msel çalışma 2. Van Müzes n z yaret Urartu eserler n tanıma

Uygulama Soruları

1. Urartu kaleler n n özell kler nelerd r?

2. Urartu’nun bel rg n madd kültür ver ler hang malzemeden üret lm şt r?

Bölüm Özeti

MÖ 1. b n yılın sonlarında Anadolu ve Mezopotamya’dak değ ş mler ve bunların sonucunda MÖ 9 ve 6.

yüzyıllar arasında Doğu Anadolu’da öneml b r güç hâl ne gelen Urartu Krallığı hakkında b lg ver lm şt r.

Krallığın ortaya çıkışı, krallar l stes ve Urartu Krallığı’nın öneml yerleşmeler anlatılarak, bu yerleşmeler n konumları, krallık ç ndek önemler ve araştırma tar hçeler de bel rt lm şt r.

Ünite Soruları

1.

Urartu tar h le lg l en erken yazılı belgeler hang kaynaktan gel r?

A) Asur

B) H t t

C) Mısır

D) Amarna

E) Aram

2.

MÖ I. b n yılda Doğu Anadolu, Güney Kafkasya ve Kuzeybatı İran coğrafyasında varlık gösteren devlet hang s d r?

A) Asur

B) Urartu

C) Fr g

D) Pers

E) Med

3.

Urartu Krallığı’nın başkent aşağıdak lerden hang s d r?

A) Çavuştepe

B) Anzaf

C) Hattuşa

D) Alalah

E) Tuşpa

4.

Van Kales ’nde mezarı kes n olarak b l nen ve tar hlenen Urartu kralı k md r?

A) Menua

B) I. Arg şt

C) II. Arg şt

D) I. Sardur

E) Er mena

5.

Aşağıdak Urartu yerleşmeler nden hang s nde Prof. Dr. Af f Erzen kazı çalışmaları yapmıştır?

A) Ayan s

B) Yoncatepe

C) Anzaf

D) Çavuştepe

E) Bastam

6.

Urartu’nun lk yazılı belges nerede yer alır?

A) Çavuştepe

B) Van Kales

C) Altıntepe

D) Ayan s

E) Ern s

7.

Urartularda merkez devlet s stem ne geç ş hang kralla gerçekleşm şt r?

A) Arame

B) I. Sardur

C) II. Sardur

D) I. Rusa

E) II. Rusa

8.

B l nen lk Urartu yazıtında hang alfabe kullanılmıştır?

A) Asur

C) Pers

D) Bab l

E) Sümer

9.

Urartu kralı Menua daha çok hang yönüyle ön plana çıkar?

A) Bayındırlık faal yetler

B) D n uygulamaları

C) Barışçıl pol t kası

D) Komşularıyla kurduğu tt faklar

E) Taht kavgalarıyla

10.

Urartu hang kraldan sonra, Önasya tar h ndek esk önem n y t rm ş ve yıkılış sürec ne g rm şt r?

A) I. Rusa

B) I. Arg şt

C) II. Sardur

D) II. Rusa

E) I. Sardur

CEVAP ANAHTARI

1. a 2. b 3. e 4. b 5. d 6. b 7. b 8. a 9. a 10. d

4. URARTU DİLİ VE YAZISI

Giriş

Bu bölümde Urartu d l ve Urartu ç v yazısı hakkında b lg ler yer alacaktır. Urartu d l n n köken ve gel ş m le lg l tartışmalar ve özell kler anlatılacaktır. Urartu ç v yazısının örnekler üzer nden yazının tanımı yapılacaktır.

Doğu Anadolu bölges ne yazı geleneğ Urartu Devlet ’yle b rl kte g rm şt r. Oldukça geç başlayan yazı geleneğ pek yaygın değ ld r. Mezopotamya kültürler n n aks ne, gündel k yaşama, sıradan nsanın yaşamına da r met nler, m toloj k met nlere rastlanmaz. Oldukça sınırlı b r kullanım ve konu alanı olmuştur. Öneml yapılarda, yapı k tabeler nde, sınır taşlarında, bazen su yapıları üzer nde ve bazı tunç objeler üzer nde oldukça standart met nlerden oluşan b r gelenek söz konusudur. Met nler n çer kler genell kle kralların mar faal yetler , asker seferler ve zaferler yle d nsel yükümlülüklerle sınırlıdır. Söz konusu bu üslup oldukça sertt r. Daha çok kralların ağzından çıkan sözlerd r. Sert ve buyurgan b r fade söz konusudur.

Urartular başlangıçta Asurca olarak kullandıkları yazıyı zamanla kend d ller ne adapte etm şler ve daha çok anıtsal yapılar le y ne törensel amaçlı tunç eşyalar üzer nde kullanmışlardır. Bunun yanında k m mühürlerde de ç v yazısı karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanında çanak-çömlekler üzer nde daha çok bel rtmek amacıyla res m yazısını da kullanmışlardır.

Yapı k tabeler nde, tapınak ve mezar cepheler nde bazen ana kayaya oyulmuş anıtların cepheler nde ç v yazısı, m mar n n b r unsuru olarak, belk bezeme amaçlı olarak da kullanılmıştır.

Yazı d l oldukça standart ve b rb r n tekrarlayan ezber met nler şekl nded r. Tanrının adıyla başlar ve kralın bazen oldukça abartılı faal yetler nden bahseder. Sosyal yaşama da r yazıtlar yok denecek kadar azdır.

4.1. Urartu Dili

Urartu d l n n hang ana d l a les ne mensup olduğuna da r yapılan çalışmalarda gel nen nokta çok da bel rley c b r sonuca ulaşılamamıştır. Ancak MÖ II. b n yılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu le Kuzey Sur ye’de yaygın olarak konuşulduğu anlaşılan Hurr ce le akrabalık taşıdığı genel olarak kabul ed l r.

Ancak doğrudan doğruya Hurr ce'den de gel şmed ğ özell kle bel rt lmekted r. Bu aşamada anne kız akrabalığından, teyze-yeğen akrabalığına dayanan b r bağlantı tanımlaması yapılmaktadır.

Yaşayan d ller arasındak akrabalık dereces de oldukça tartışmalıdır. Ancak Kafkas d ller le yakınlığı b l nmekted r. Bu aşamada benzerl kler şu şek lde saptanmıştır:

Geç şs z f llerle yapılan cümlelerde özne yalındır. Geç şl f llerle kurulan cümlelerde se nesne yalın hâlded r, özne se ergat f hâlded r. Bundan hareketle son yıllarda yapılan çalışmalarda Doğu Kafkas D ller le k m bağlantıları saptanmıştır. Bu d ller se Darg -Lezg , Lak , Avar-And, Çeçen-İnguş d ller d r.

4.2. Urartu Çivi Yazısı

Daha önce de bel rtt ğ m z üzere Urartuların en çok kullandıkları yazıt türü kaya yazıtları olarak ortaya çıkar. Bugüne değ n saptanan Urartu yazılı belgeler n n toplam sayısı 1700 adet c varındadır. Bunlardan 300 tanes kapsamlı yazıtlardır. İçer k bakımından zeng nd rler. Bunun dışındak yazıtlar yaklaşık 30 adet k l tabletten ve ger kalanı se b r k satırlık met nlerden veya k ş adlarından oluşur. Bu tür kısa yazıtlar daha çok tunçtan yapılmış kral adak eşyaları üzer nde ve y ne krallık a les n n k ş sel eşyaları üzer nde bulunmuştur.

Res m 1: Urartu Ç v Yazılı Stel ve Yapı K tabeler , Van Müzes

Urartu yazısının gel ş m sürec n se üç aşamalı olarak ele alab l r z. Başlangıçtan Asur'dan alınmış yazı Asur d l le b rl kte kullanılmıştır. Yan Urartu'nun en erken yazı örnekler Asur ç v yazısı kullanılarak Asurca kaleme alınmıştır. İk nc aşamada se Urartu d l ne adaptasyon sürec başlar, bu aşamada yazı yerel d le uygulanır ancak met nler hem yerel d l, hem de alıntı yapılan kaynak d l kullanılarak yazılır.

Üçüncü ve son aşama se artık gel şt r len ve adaptasyon sürec n n büyük gel ş m gösterd ğ noktada tamamen yerel d l n kullanılarak kend yazı s stem n n oluşturulduğu aşamadır. Bu noktada artık yazı tamamen o d l n gerekl l kler doğrultusunda kaleme alınır. Hatta bazen o d l n fonet k ht yaçları çerçeves nde özel şaretler b le ekleneb l r.

Res m 2: Ç v Yazılı Urartu Stel

Urartu yazısı yukarıda ana hatlarıyla vermeye çalıştığımız yazı gel ş m n n bütün aşamalarını geç rm şt r.

Krallığın kurucusu I. Sardur tarafından Van Kales 'n n doğu uç noktasında yer alan Madırburç yapısındak taş bloklar üzer ndek lk yazıtlar Asurcadır:

“Lut pr ’n n oğlu, büyük kral, kudretl kral, evren n kralı, Na r ülkes n n kralı, benzer olmayan, savaştan korkmayan, kend s ne karşı gelenler d ze get ren Sardur ’n n yazıtıdır. Lut pr oğlu, kralların kralı, bütün krallardan haraç alan Sardur , şöyle konuşur: Aln unu şehr nden buraya bu temel taşlarını get rtt m, bu duvarı nşâ ett m.” (Payne 2006)

Urartu'da ç d ll yazıtlar çok fazla değ ld r. Başlıca örnekler arasında Topzawa ve Kel ş n steller le y ne Kevenl köyünde bulunan b r yazıttır. Ancak Prof. Dr. D nçol'a göre bu yazıtlar Urartu yazısının gel ş m seyr n yansıtmasından çok krallığın ç ndek Asur'ca kullanan ve b len halk gruplarına yönel kt r.

Urartu yazı karakter göz önüne alındığında, Urartu yazısının şlevsel kullanımının yanı sıra, yapı cepheler nde h ç kabartma kullanmayan Urartular ç n yazının dekorat f b r unsur olarak da ön plana çıktığı düşünülmekted r.

Urartu'da yapı k tabeler daha çok dro t ve bazalt g b sert taşlara yazılmıştır. Kaya yazıtları se daha yumuşak olan k reçtaşından ana kayanın yüzey tamamen pürüzsüz hâle get r lerek ç v yazısı uygulanmıştır.

Bu noktada özell kle sert volkan k taşlara yazılan ç v yazısının şlenmes n n oldukça c dd b r sanatsal ustalık gerekt rd ğ kes nd r. Bu aşamada k m b l m adamlarına, Urartulu taş ustalarının aslında kabartma sanatında da -Yakındoğu'nun d ğer çağdaş kültürler nde olduğu g b - üret m yapab lecek düzeyde olmalarına rağmen, k m kültürel nedenlerle kabartmaların terc h ed lmem ş olab leceğ n öne sürerler.

Z ra söz konusu anıtlar göz önüne alındığında ç v -yazısının estet k görünümü oldukça etk ley c d r. Van- Ayan s Kales Tapınağı'nın cephes n süsleyen ç v yazılı bloklar le Van Kales I. Arg şt mezarı bu duruma örnek olarak göster leb l rler.

Urartu yazısının Asur'dan alındığı aş kâr olmakla b rl kte dış görünüşünün kend ne özgü b r b ç m aldığı anlaşılır. Bu durum zamanla kend ne özgü b r yazım tarzı da gel şt rm şt r. Örneğ n Urartu'da ç v yazısının uygulanacağı malzeme de göz önüne alınarak şaretler n b rb r n kesmemes ne özen göster lm şt r. Bu noktada y ne daha çok yatay ve d key şaretler kullanılmıştır. Y ne bazı örneklerde satırlar düzgün yatay kanallarla b rb r nden ayrılmışlardır.

Urartuların met n d l n tekrar ele alırsak, oldukça buyurgan ve katı b r d l n, üslubun kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kralın mutlak otor tes yazıtlarda h ssed l r. Bu noktada da b r Asur etk s nden bahsed leb l r. Urartu örnekler nde de genell kle Tanrı adıyla, Tanrı’nın vek l b r kralın konuşması söz konusudur. Sonrak aşamada y ne kralın faal yetler ve buyrukları bell b r d s pl n ç nde ver l r. Örneğ n tanrının buyruğuyla sefere çıkış sefer güzergâhı ele geç r len kentler bell b r düzen ç nde ver l r. Y ne sefer esnasında hareket ed len orduya da r sayısal rakamlar ver l r. Ele geç r len gan metler ve es rler de bazen n tel kler ne göre sıralanır. Yazıtların sonunda se genell kle yazıta zarar vereceklere karşı b r beddua metn bulunur.

“Efend Tanrı Hald 'ye Sardur oğlu Işpu n ve İşpu n oğlu M nua bu stel d kt rd ler. Tanrı Hald , kend mızrağıyla sefere çıktı, U teruh boyunu yend , Lusa boyunu yend ve Katarza boyunu yend . Tanrı Hald güçlü ve tanrı Hald 'n n mızrağıyla güçlüdür. Tanrı Hald 'n n kudret yle Sardur oğlu İşpu n ve İşpu n oğlu M nua Luşa boyuna karşı sefere çıktılar. İşpu n güçlüydü ve Menua güçlüydü. Orduda 66 savaş arabası, ...

b n 460 suvar ve 15.760 p yade vardı. Tanrı Hald , Sardur oğlu İşpu n ve İşpu n oğlu M nua'nın önünden g tt . Onlar, Luşa ve Katarza boylarını püskürttüler ....Anşe Şehr 'ne doğru ve büyük kuquru Şehr 'ne doğru lerled ler. U teruh , Luşa ve Katarza boylarına... Et uh Ülkes 'n n krallarından takv ye b rl kler yardıma geld ler. Tanrı Hald , kend mızrağıyla U teruh , Luşa ve Katarza boylarına ve Et uh Ülkes 'n n krallarına karşı sefere çıktı. Tanrı Hald güçlü ve Tanrı Hald 'n n mızrağ da güçlüdür. Sardur oğlu İşpu n ve İşpu n oğlu M nua sefere çıktılar, U teruh , Luşa ve Katarza boylarını ve Et uh Ülkes 'n krallarının takv ye b rl kler n püskürttüler... Oradan Anaşe Şehr 'ne geld ler. ... b n 720 erkek, ... b n 670 kadın, ... yüz 26 at, 13.540 büyükbaş hayvan, 20.785..”. (Payne 2006)

“Her k m bu yazıta karşı suç şlerse, her k m buradan çalarsa, her k m gömerse, her k m suya atarsa, her k m yer n değ şt r rse, her k m b r başkasına bunları yaptırıp ‘tahr p et’ derse veya her k m değ ş k b r şey, yan ben yaptım derse; Tanrı Hald , Tanrı Te şeba ve Tanrı Ş v n onu bırakmasınlar. Ne adını ne de soyunu,

yeryüzünde...” (Payne 2006)

Res m 3: I. Arg şt Mezarı, Ç v Yazılı Mezar Cephes

Kales 'nde Menua s rş n ’s olarak tanımlanan yapının g r ş n n sağına ana kayaya oyulmuş şu yazıt yer alır. Söz konusu yazıtın çer ğ bu yapının n tel ğ n n bel rlenmes nde en öneml kaynak olarak kabul ed lm ş ve yapının b r kral yet ahırı olab leceğ öne sürülmüştür.

“İşpu n oğlu Menua bu yer s rş n olarak yaptırdı. Menua der k : her k m boğaları oradan sürerse, her k m büyükbaş hayvanları (?) oradan çalarsa, her k m bu yazıta karşı suç şlerse veya her k m b r başkasına bunları yaptırırısa, Tanrı Hald , Tanrı Te şeba ve Tanrı Ş v n onu güneş ışığından yoksun ets nler…” (Payne 2006)

Bugün Edrem t Kadembastı mevk nde yer alan ve Menua Dönem 'ne tar hlenen yazıtlar se farklı çer kler yle d kkat çek c d r. Menua, Van kent ne su get rmek ç n büyük b r kanal açtırmıştır ve bu kanalın k m yerler ne, destek duvarlarını oluşturan taş bloklarda ç v yazısı yer alır.

“İşpu n ’n n oğlu Menua, Tanrı Hald ’n n gücü sayes nde bu kanalı açtı. Adı Menua kanalıdır. Tanrı Hald ’n n büyüklüğü sayes nde, Menua, güçlü kral, büyük kral, B a n l Ülkeler n n kralı, Tuşpa kent n n efend s d r. Menua der k : K m bu yazıyı s lerse, k m bunu görürse, k m başkasına; ‘Bu kanalı ben açtım’

derse o, Tanrı Hald , Tanrı Te şeba, Tanrı Ş v n ve bütün tanrılar tarafından mahved ls n; güneş ışığından yoksun ed ls n” (Payne 2006).

Aynı bölgedek b r başka yazıt se çer ğ t bar le Urartu'da nad r görülen örneklerdend r. Daha önce de bel rtt ğ m z g b Urartu’da sosyal yaşam veya k ş ler n yaşamlarına a t b lg veren yazıt aslında yoktur.

Yazıt ve k tabeler, kralın faal yet ve pol t kalarını anlatan, güçlü b r kt dar d l ne sah p k tabelerden oluşur.

“Bu bağ M nua’nın kızı (karısı) Tar r a’nın (dır). Adı Tar r ah n l (d r).” (Payne 2006:81)

Menua karısı veya kızı ç n b r bağ yapmıştır. Bugün yazıtın bulunduğu yer Van Gölü’ne doğru açılan yarım da re b ç ml , y ne bağlarıyla ünlü b r yerd r.

Uygulamalar

1. Van Müzes n z yaret, Urartu steller üzer nde yazıyı tanıma çalışmaları 2. Van Kales ’ndek Urartu yazıtlarını tesp t ve b l msel çalışma

Uygulama Soruları

1. Urartu yazısının görüldüğü alanlar nerelerd r?

2. Urartu yazıtlarında konu ned r?

Bölüm Özeti

Köken hâlâ tartışmalı olan Urartu D l ’n n olası d l akrabalıkları ve benzerl kler açıklanmaya çalışılmıştır.

Doğu Anadolu bölges ne yazı geleneğ n get ren Urartu Krallığı, Asur le kuvvetl l şk s n yazının gel ş m ndek Asurca etk s nden de görmüş oluruz. Ç v yazısının krallık ç nde kullanım alanları, n tel kler örnekler üzer nden açıklanmaya çalışılmıştır.

Ünite Soruları

1.

 Urartuca aşağıdak d llerden hang s yle akrabadır?

A) Sam ce

B) Persçe

C) Hurr ce

D) H t tçe

E) Aram ce

2.

Urartuca yaşayan d ller göz önüne alındığında hang bölge d ller le benzerl k göstermekted r?

A) Orta Anadolu

B) Uzak Doğu

C) Kafkas

D) Doğu Akden z

E) Arap

3.

İlk Urartu yazılı belgeler hang d lde yazılmıştır?

A) Asurca

B) Bab lce

C) Persçe

D) Urartuca

E) H t tçe

4.

Aşağıdak lerden hang s üzer nde Urartuca-Asurca yazıt bulunan ç d ll b r steld r?

A) Madırburç Yazıtı

B) Meherkapı

C) Karahan Steller

D) Analıkız

E) Topzawa

5.

Urartuların en çok kullandıkları yazıt türü aşağıdak lerden hang s d r?

A) K l tablet

B) Metal eşyalar üzer ndek ler

C) Papürüs üzer

D) Kaya yazıtları/Yapı k tabeler