Mezar Tipleri

Urartu mezarları hakkında bugüne değ n çeş tl sınıflamalar yapılmıştır. Mezarlar boyutları, yapı malzemes , nşa şekl , planı g b m mar özell kler n tanımlayan adlandırmaların yanında; kralî mezar odaları, yönet c mezarları, halk mezarları g b gömülen k ş ler n sosyal statüsünü bel rten kavramlarla da tanımlanmışlardır. Burada bu sınıflandırmalar da göz önüne alınarak, kral mezarlar / kaya mezarları, yer altı oda mezarları, taş sandık mezarlar, bas t toprak mezarlar ve urne mezarlar g b başlıklar altında genel b r ayrıma g d lm şt r.

Res m 2: Van Kurucular ve Doğu Odaları, Esk Van Şehr nden

5.2.1.1. Kaya Mezarları / Krali Mezarlar

Urartu’nun başkent Tuşpa’da bulunan, Van Kales kayalıklarına oyulmuş anıtsal kaya mezarları, yüzyıllardır bölgey z yaret eden seyyahlar ve arkeologların lk lg s n çeken yapılar olmuştur. Anadolu’da kaya mezar geleneğ n n anıtsal ölçektek lk örnekler n Fr glerde ve Urartularda görürüz. Bu gelenek daha sonra başka Ant k Çağ uygarlıklarında da yaygın olarak kullanılmıştır. Urartu kaya mezarları, Urartu batı l şk s çerçeves nde değerlend r leb lecek en öneml argümanlar arasında sayılmıştır. Ancak bu geleneğ n batıyla olan olası b r kültürel l şk sonucu mu, yoksa bağımsız olarak mı gel şt ğ n henüz tam olarak açıklığa kavuşturab lm ş değ l z. Çok odalı, Urartu mezarlarının d ğer ç donanımlarıyla kend ne özgü, bağımsız b r gel ş m gösterd ğ anlaşılmaktadır.

Urartu coğrafyasında bugüne değ n 50’den fazla kaya mezarı saptanmıştır. Her geçen gün bu sayı daha da artmaktadır. Bunların büyük bölümü araştırmacılar tarafından Urartu Dönem ’ne tar hlend r lm şlerd r.

Ancak son yıllarda kaya mezarları hakkında yapılan bazı yayınlar, bunların kronoloj s yle lg l yen b r

Mezar odalarının kronoloj ler ne da r k m önermeler yapılmakla b rl kte, “Horhor Mezarı” olarak b l nen mezar, cephes nde yer alan I. Arg şt ’ye a t yazıtından dolayı tar hlend r leb len tek mezardır. Y ne Tuncel Mazg rt Mezarı da g r ş nde yer alan II. Rusa dönem ne a t yazıttan yola çıkılarak tar hlend r lm şt r.

Yazıtlarda sadece lg l kralların faal yetler le lg l met nler yer alır.

Genel kabul gören görüş; Urartu krallarının Van Kales ’ne gömülmüş oldukları yönünded r. Kralın asl kametgâhı veya ölüm yer başka yerde olsa b le, muhtemelen mezar odası Van kayalıklarına açılıyordu ya da var olan mezar odalarından b r ne gömülüyordu. Bu önermen n temel dayanağı Karm r-Blur

(Ermen stan), Ar nberd (Ermen stan), Çavuştepe, Ayan s, Anzaf, Toprakkale g b başlıca Urartu kralî merkezler nde kaya mezarına rastlanmamasıdır.

Van Kales örnekler dışında Varto/Kayalıdere, Palu, Mazg rt/Kaleköy, Tatvan, Doğubayazıt, Ağrı/Atab nd , Pas nler Kales g b örnekler, Urartu merkez bölges dışında m mar özell kler , konumları ve ç düzenler yle Urartu dönem ne tar hleyeb leceğ m z d ğer kaya mezarlarıdır.

Kuzeybatı İran’da Shar k, Sangar, Kale Hodar, Kale İsma l Ağa, g b merkezlerde çok odalı Urartu kaya mezarı kr terler ne uyan örnekler saptanmıştır. Shar k’da ana salon le b rl kte oda sayısı 5’ bulur. Kale Hodar II kale mezarı 4, Kale İsma l Aga kaya mezarları se 2 odalı düzenlemeler yle karşımıza çıkarlar. Kale Hodar I örneğ nde ana salonun doğu uç noktasında atık çukuru yer alır.

Res m 3: Van Kales , I. Arg şt Mezarı Ana Salon

Res m 4: Van Kales , Doğu Odaları Mezarı

Başkent Tuşpa dışında yer alan çok odalı kaya mezarları, olasılıkla Urartu’ya öykünen yerel yönet c veya prenslere a t olmalıdır. Ancak daha önce de bel rtt ğ m z üzere bu mezarlardan h çb r nde buluntuya rastlanmaması bu değerlend rmey sadece b r varsayımdan baret kılar. Z ra mezar odalarının kronoloj ler yle lg l st l-kr t ğ dışında herhang b r kaynağımız bulunmamaktadır.

Ulaşılması güç alanlara yapılan ve dar b r kapıyla ulaşılab len, çoğunlukla tek odalı, ç nde ölü yatağı bulunan mezar odaları, plan ve konum özell kler yle değerlend r ld ğ nde, yukarıda genel hatlarıyla ortaya koyduğumuz Urartu kaya mezarı özell kler ne uymadıkları görülür. Van Kales ’nde Küçük Horhor Mezarı, İç Kale Mezarı ve “Büyük Platform”un altındak küçük mezar, söz konusu ayrımı yansıtması açısından öneml örneklerd r. Bunların Van Kales ’ndek kral mezar örnekler nden -plan ve boyutlarıyla-oldukça farklı b r geleneğ yansıttıkları görülür. Küçük boyutlu, tek odalı, odaya açılan büyük n şler n bulunduğu bu mezarların Urartu sonrası dönemlere; Akha men d, Helen st k ve Roma dönemler ne a t olmaları olasıdır.

Daha önce de bel rtt ğ m z üzere, kral kaya mezarlarının boyutları ve şlen ş tarzlarıyla en görkeml ler Urartu başkent Tuşpa/Van Kales ’nde yer alır. “Kurucular”, “Ne Kuyu”, “Doğu Odaları” ve “I. Arg şt ” mezarları bu örnekler n başında yer alır.

Mezarların önünde genell kle b r platform yer alır, bu platformlara, s tadelden kaya merd venler veya uygun pat ka yollarla n l p çıkılmaktadır. Mezar odasına g r ş d kdörtgen b r kapı açıklığı sağlarken; bazı örneklerde odaya kayaya oyulmuş b rkaç basamakla ulaşılır. G r şten sonra b r ana salon/oda ve bu salona kapılarla bağlı daha küçük boyutlu gömü odalarından oluşan b r m mar düzen vardır. Van Kales örnekler nde oda ve salonlar büyüktür. Örneğ n Ne Kuyu Mezarı’nda ana salon boyutu 90 m y bulur.

Merkez dışındak kırsal örneklerde se mezar boyutlarının daha mütevazı ölçülerde oldukları görülmekted r.

2

Res m 5: Van Kales Ne Kuyu Mezarı

Oda sayıları ve ç düzenlemelere bakıldığında, oda veya salon tabanlarına açılmış ş şe b ç ml atık çukurları görülür. Bu durum, düzenlemen n bu mezar odalarına çok sayıda k ş n n gömülmes ç n tasarlandığını göster r. Ana salon le b rl kte oda sayıları değerlend r ld ğ nde, Van/İçkale (Kurucular) 7, Varto/Kayalıdere Mezarları ve Van-Arg şt Mezarı 6, Van/Ne Kuyu, İran-Shar k 5, Van-Doğu Odaları, Palu I-II, Atab nd , İran-Hodar II kaya mezarları se 4 odalı düzenlemeler le karşımıza çıkarlar. G r şten sonra ulaşılan alan genell kle ana salon olarak düzenlenm ş ve bu ana salondan yan gömü odalarına b rer kapı açıklığı le geç şler sağlanmıştır. Ana salon ve odaların duvarlarına ölü hed yeler veya kremasyon kaplarının (urne) konulab lmes ç n n şler açılmıştır. Oda ve salonların bazılarında lah t altlıkları veya zler le ölü yatakları tesp t ed lm şt r. Van/Arg şt , Varto/Kayalıdere, Ağrı/Atab nd , Palu II, Mazg rt-Kaleköy g b örneklerde, mezar tabanına açılan bazıları ş şe b ç ml çukurlar bulunur. Yeraltı oda mezarlarının n s tu durumunda saptanan buluntu durumundan hareketle, bu çukurların mezar odasında yen gömülere yer açab lmek amacı le esk gömüler n buluntuları le b rl kte toplandığı b rer kem k veya ölü hed yes depolama alanı; yan “atık çukurları” oldukları anlaşılmaktadır.

Mezar odalarının ç duvarları genell kle saded r. Bunun yanında Van/İçkale ve Ne kuyu mezarlarında, yan duvarlar le tavan kısmının b rleşt ğ alanlara, üst örtüyü taşıyan ahşap k r şler tems l ett ğ düşünülen yarım yuvarlak d şl s lmeler yapılmıştır. Aynı durum Mazg rt/Kaleköy mezarında da zleneb lmekted r.

Y ne Van/I. Arg şt mezarında ortasında b r del k bulunan, kenarları çbükey, karelerden oluşan oyuklar bulunur. Bunlar olasılıkla -bazı Urartu duvar res mler nde de tasv rler n gördüğümüz- bezemel tunç b r levhanın yerleşt r lmes ç n yapılmıştır. Tavan genell kle düzdür, bunun yanında Van/Kurucular ve Ne Kuyu mezarlarında tavan beş k tonoz b ç m nde oyulmuştur.

Res m 6: Doğubayazıt kaya mezarı cephes

Van Kales ’n n güney doğu etekler nde yer alan Kremasyon Mezarı se farklı b r plan anlayışı le karşımıza çıkar. Tek b r salondan oluşan mezar odasının üç duvarı boyunca açılmış n şler n tabanlarına urneler n konulması ç n oyuklar açılmıştır. Bu mezara ulaşım olasılıkla s tadelden değ l aşağı şeh rden sağlanmaktaydı. Mezarın tek b r salondan oluşması, aşağı kentten ulaşıma olanak tanıması ve m mar özell kler yle Van Kales ’ndek kral mezar örnekler nden ayrılır.

Doğubayazıt Kaya Mezarı cephes f gürat f kabartmalı tek kaya mezarıdır. Mezar cephes kayalığın batıya bakan yönüne açılmıştır. Kaya mezarında g r şten sonra b r ana salon bulunur. Salonun kuzey ve batı duvarlarına n şler açılmıştır. Salonun tabanına açılmış d kdörtgen b r açıklıkla n leb len alt katta k oda yer alır.

Küçük boyutlu mezar g r ş n n her k kenarında kabartmalar yer alır. G r ş n solunda k el n açmış b r f gür, g r ş n üstünde b r keç kabartması, sağda se b r tanrı (!) kabartması bet mlenm şt r.

Kompoz syonun b r kurban tören sahnes n tems l ett ğ anlaşılmaktadır. G r ş n sağında (güney nde) yer alan tanrı kabartmasının başında ç boynuzlu b r başlık bulunmaktadır. Kabartma, badem gözlü, haf f kemerl burunlu, sakalsız, b leklere kadar nen b r elb se g ym ş şek lde tasv r ed lm şt r. Saçları omuza kadar nmekted r ve saç uçları olasılıkla buklel d r.

Doğubayazıt kaya mezarının şlend ğ kayalık yüzey , güney batı yönden zleyen d k kayalık alanda ortaya çıkardığımız, kaya şç l ğ , mezarla lg l veya çağdaş b r yapı grubunun varlığını göstermekted r. Mezar odasının kuzey nde (sol) ana kayaya yaslanmış üç tane yan yana mekân kalıntısının doğu duvarı (oyukları)

le aralarındak bölme duvarı çıkıntıları kayaya oyulmuştur.

Uygulamalar

1. Van Kales ’n z yaret

2. Kaya mezarlarının tesb t ve b l msel çalışma

Uygulama Soruları

1. Kral mezarlarının yoğun olarak bulunduğu Urartu merkez neres d r?

2. Mezarlara ne tür hed yeler bırakılmıştır?

Bölüm Özeti

Urartu’nun tanrı ve tanrıçalarının özell kler ver lerek genel b r Urartu d n tanımı yapılmaya çalışılmıştır.

Çağdaşlarına göre b rçok yen l k ortaya koyan Urartu Krallığı’nın ölü gömme alışkanlıkları ve mezar t pler üzer nde de farklılıkları mevcuttur. Doğu Anadolu coğrafyasında lk defa gördüğümüz anıtsal kaya mezarları, Urartular Krallığı’nda öneml b r yere sah pt r, ayrıca krallık hakkında b r kaynak n tel ğ nded r.

Bu bölümde anıtsal kaya mezarları/kral mezarların dağılımı, f z ksel özell kler ve kullanımları hakkında gen ş b lg ler ver lm şt r.

Ünite Soruları

1.

Urartu panteonunun tüm tanrı ve tanrıçaları ve bunlara sunulan kurban l steler hang kaya yazıtında yer almıştır?

A) Meherkapı

B) Analıkız

C) Yeş lalıç

D) Pagan

E) Z v stan

2.

Van/Meherkapı Kaya Yazıtı’nın çer ğ daha çok neyle lg l d r?

A) Tarımsal faal yetler

B) Sulama s stemler

C) İmar faal yetler

D) Urartu panteonu

E) S yas faal yetler

3.

Urartu’da Fırtına Tanrısı Te şeba’nın bet mler nde üzer nde resmed ld ğ hayvan aşağıdak lerden hang s d r?

A) Aslan

B) Kartal

C) Dağ keç s

D) Boğa

E) Kaplan

4.

Atr büsü güneş kursu olan Urartu tanrısı aşağıdak lerden hang s d r?

A) Ş v n

B) Te şeba

C) Hald

D) Nala n

E) İrmuş n

5.

Urartu Dönem ’ne tar hlenen tek f gürat f kabartmalı mezar hang s d r?

A) Ne Kuyu Mezarı

B) Arg şt Mezarı

C) Doğubayazıt Mezarı

D) Mazg rt Mezarı

E) Atab nd Mezarı

6.

Urartu’da anıtsal kaya kapıları daha çok hang faal yetler le l şk lend r lm şt r?

A) D nsel/Kült uygulamaları

B) Sulama s stemler

C) Tarımsal uygulamalar

D) Astronom k faal yetler

E) Bağcılık

7.

Urartularda kralların da gömüldüğü anıtsal mezar t p hang s d r?

A) Yer altı taş örgü mezarlar

B) Bas t toprak mezarlar

C) Kaya mezarları

D) Urneler

E) Sandık mezarlar

8.

Aşağıdak yerleşmelerden hang s nde Urartu kral kaya mezarları yer alır?

A) Ayan s

B) Ad lcevaz

C) Van Kales

D) Anzaf

E) Ern s 

9.

Urartu başkent Tuşpa/Van Kales ’nde bulunan ve cephes ndek yazıttan dolayı tar hleneb len tek kaya mezarı hang s d r?

A) II. Sardur Mezarı

B) I. Arg şt Mezarı

C) II. Rusa Mezarı

D) Menua Mezarı

E) I. Sardur Mezarı

10.

Aşağıdak lerden hang s Urartu kral kaya mezarlarını tanımlamak ç n kullanılan ölçütlerden b r değ ld r?

A) Anıtsal ölçüler

B) Çok odalı düzenlemeler

C) Başken Tuşpa’da bulunmaları

D) S tadel ç nde yer almaları

E) Kırsal yerleşmelerde de bulunmaları

CEVAP ANAHTARI

1. a 2. d 3. d 4. a 5. c 6. a 7. c 8. c 9. b 10. e

Belgede ANADOLU DEMİR ÇAĞI DEVLETLERİ TARİHİ (sayfa 56-68)