Ünite Soruları
14. LYDIA: KÜLTÜR VE SANAT
14.3. Mimarlık ve Kent
Sardes ovadan yaklaşık 300 metre kadar yüksekl kte, surlarla çevr lm ş b r s tadel/kale yerleşmes n n etrafına kurulmuştur. Sart Çayı’nı geçt kten sonra kent n dış mahalleler ne g r l r, burada altın gümüş atölyeler , halkın ve tücarların yaşadığı atölyeler, pazar yerler ve mezarlıklar bulunur. Surlar ç ndek alanda se, saraylar, kamu b naları ve tapınaklar bulunmaktaydı.
Res m 4: L dya Dönem ne a t Sur ve Duvar Detayları
Res m 5: Sardes Kent Suru Yaklaşık 20 M Kalınlığında Duvarlara Sah pt r. Bu Surlar Bugüne 10 M Yüksekl ğe Kadar Koruna Gelm şt r (ArkeoAtlas 2012/01:113, Sarde s Arkeoloj k Araştırması)
Lyd a’nın bütün zeng nl ğ ne karşın halk oldukça sade ve yoksul görünümlü evlerde yaşıyordu. Çay aşlarından temeller üzer nde kerp ç bloklarla örülen duvarları vardı ve boyutları da küçüktü. Herodotos bu evler şöyle tanımlar: Evler n çoğu sazdan yapılmaydı; kerp ç yapıların b le üstler sazla örtülüydü.
İç nde 50.000 k ş l k b r nüfusun barındığı sanılan Lyd a başkent n n yayılım alanı b le henüz b l nmemekted r. Bu nedenle yapılan değerlend rmeler kes n olmaktan oldukça uzaktır.
Res m 6: Sardes Artem s Tapınağı (ArkeoAtlas 2012/1: 119)
Sardes Artem s Tapınağı’nın, İon syanı sırasında, tahr p ed len Kybele Tapınağı’nın yer ne yapılmış olması muhtemeld r. Yazıtlardan yapılan tapınağın Artem s kültüne a t olduğunu öğren yoruz. Bazı yazıtlarda hem Zeus hem de Artem s kültünden bahsed lmekted r.
Lyd a Krallığı dönem nde, bu bölgede tapınak tesp t ed lmem şt r. Artem s Tapınağı Helen st k Dönem’de yapılmıştır. İon düzen ndek tapınak b t m Roma Dönem ’n bulmuştur. Helen st k Dönem’de sadece cellası yapılmıştır. Cella k ye bölünmüştür. Doğu-batı yönünde k kapısı vardır.
14.4. Din
Lyd alıların d n le lg l fazla b lg yoktur. Tar h kaynaklardan anlaşıldığına göre, Lyd a'da Ana Tanrıça Kybele/Kybebo/Kuvava büyük b r saygı görmekteyd . Herodotos MÖ 499 yılındak Yunan saldırısından önce Sardes'te b r Kybele tapınağı bulundu ğundan söz eder. Lyd alıların en büyük lg y gösterd kler tanrıçalardan b r de, Artem s d . Böylel kle Lyd alıların k ana tanrısının Kybele ve Artem s olduğu anlaşılmaktadır.
Bu k tanrıçanın yanında, Ephesoslu yazar H pponax, Yunan tanrısı Hermes le eş t sayılan Lyd a tanrısı Kandaules'ten söz eder. Kandaules' n Thrako-Phryg kökenl b r tanrı olduğu ve onuruna ver len d nsel şölenlerde yen doğmuş köpek yavrularının boğularak kurban ed ld ğ ve sonra da yen ld ğ sanılır.
Sardes’te pazar yer nde yapılan kazılarda bulunan buluntu grupları bu gelenekle lg l öneml puçları sağlamıştır.
Bu buluntu grupları ç nde yer alan, d key kulplu, ş şk n karınlı ve gen ş ağızlı kaplarda b r köpek yavrusunun skelet vardı; bunların heps önce boğularak öldürülmüş ve sonra da der ler yüzülerek yen lm şt . Bu buluntu toplulukları MÖ 6. yüzyıl Lyd a'sında köpek-boğucu Tanrı Kandaules' n saygı gördüğü nü ve onuruna d nsel yemek törenler düzenlend ğ n ortaya koymuştur.
Sardes'te bulunan, daha sonrak dönemlere a t Yunan ve Roma yazıtları se Lyd a d n nde Athena, Apollon, Asklep os, D onysos, Hermes ve Zeus g b Yunan tanrılarının da bölgede önem kazandığı ve tapınıldığını göstermekted r. Batıdan gelm ş olanların yanında, Lyd a'da Doğu kökenl bazı tanrılara da tapınılmaktaydı. Ancak Kybele ve Artem s’ n heps nden öneml olduğu anlaşılmaktadır.
Lyd alıların tanrılarına bağlılıklarını göstermek ç n düzenled kler törenlerle lg l bazı Ant k kaynaklar b lg ver r. Bu törenlerde bazı rah pler n hadım ed ld kler , uzun saçlarını tanrılara sunmak ç n kest kler , bu sırada transa geçerek, törensel danslar yaptıkları ve çığlık attıklarını b lmektey z.
Res m 7: B ntepeler, Tümülüs (ArkeoAtlas 2012/1:124)
Lyd a kral ve soyluları ölüler n , Phrygler'de olduğu g b , yığma toprak tepeler (tümülüs) altında g zlenen odalara gömerlerd . Lyd alılardak tümülüs geleneğ Phryglerden gel r. Ancak Phryg dönem ndek lerden farklı olarak mezar odaları ana kayaya oyulmaktaydı ve duvarlar kesme taş bloklarla örülmekteyd . K m Lyd a tümülüsler n n etrafında toprağın kaymasının önlemek ç n krep s denen b r çevre duvarı da bulunmaktaydı.
Lyd a tümülüsler yle lg l en esk kaynak y ne Herodotos’a uzanır. Herodotos, kral Alyates Tümülüsü’nü bet mler ve Mısır ve Bab l’dek yapılardan sonra en görkeml yapı olduğunu söyler.
Lyd a bölges n n çeş tl kısımlarına dağılmış olan bu tür mezarların en tanınmış ve görkeml olanları Marmara Gölü le Ged z Irmağı B ntepe Nekropol s ’d r.
Bugün Sal hl - Akh sar karayolunun ç nden geçt ğ bu kral mezarlıkta 100 kadar yığma mezar tepes yüksel r. Bu mezarlardan olağanüstü boyutlarıyla ayrılan k tanes n n, doğudan batıya doğru, Mermnad sülales krallarından Alyattes ve Gyges'e a t oldukları sanılır. B ntepe mevk n n kral mezarlık alanı olarak seç lmes n n neden buranın Sardes ve Ged z Vad ’s nden rahatlıkla görülüyor olmasındandır. Kral Alyates’ n bugün Kocamutaf Tepe olarak adlandırılan mezar tepes , 355 m. çapında ve 61.46 m.
yüksekl ğ nded r. Yığma tepen n altındak mezar odası 3.33 X 2.37 m. boyutlarındadır. 9 m kadar2
gen şl ktek odanın yüksekl ğ 2.57 m.'d r ve düz damlıdır. Çok y perdahlanmış ve dem r kenetlerle b rb r ne tutturulmuş, mermerleşm ş k reçtaşı bloklarından oluşturulmuş olan mezar odası, Lyd a duvar şç l ğ n n en başarılı örnekler nden b r n yansıtır. Mezar, def nec ler tarafından soyulmuştur. Bu soygunun 19. yüzyılda yapıldığı anlaşılmaktadır.
Alyattes’a atfed len bu tümülüs yanında B ntepe mevk nde k anıtsal tümülüs daha bulunmaktadır.
Bunların da Lyd a krallarına a t olduğu, ünlü Ant k Dönem coğrafyacısı Strabon tarafından öner l r.
Karnıyarık tepe olarak adlandırılanı yaklaşık 50 m yüksekl ğ nde ve 239 m. çapındadır. Kırmutaf Tepe olarak adlandırılan se yaklaşık 45 m. yüksekl ğ nde ve 350 m çapındadır.
Res m 8:
Tümülüslere gömülen Lyd a kral ve soyluları, büyük cenaze törenler yle defned l yor olmalıydılar. Ölü çeş tl takılarla, aynalar, çk , yemek kaplarıyla b rl kte mezar odasına konulmuştur. Mezarlarda çok sayıda altın, gümüş, elektron, tunç, cam, f ld ş kem k ve ahşap eşyalar bulunmuştur.
Res m 9: Harta Tümülüsü ölü yatağı rekonstrüks yonu (ArkeoAtlas 2012/1:131)
Kral ve soyluların anıtsal mezar yapıları ve şaşaalı cenaze törenler ne karşın, halkın gündel k yaşamda olduğu g b oldukça mütevazı ölçülerde gömüldüğü anlaşılmaktadır.
Orta ve daha alt sını an halk yumuşak kayalara oyulmuş, küçük mezar odalarına gömülürlerd , t k yapılışı MÖ 6. yüzyıla uzanan böyle b r mezarlık Sardes akropolünün batısındak tepeler n eteğ nde ortaya çıkarılmıştır.
Res m 10: Kanatlı Güneş Kursu, Uşak veya Man sa'dak Lyd a Dönem Tümülüsler nden B r nden Çıkmış Olduğu Tahm n Ed lmekted r. Benzerler MÖ 8. Yüzyıl Asur Kral Mezarlarından B l nmekted r (ArkeoAtlas 2012/1: 129).
Uygulamalar
1. B ntepeler bölges n z yaret 2. Bölge müzeler n z yaret
Uygulama Soruları 1. Tümülüs ned r?
2. İlk para örnekler hang müzeded r?
Bölüm Özeti
Lyd a krallığında kent ç ndek sosyal yaşamın zeng nleşt ğ n ve çeş tlend ğ n bu bölümde anlattık. Lyd a sanatının gel şk n örnekler n vererek genel b r prof l ç z lm şt r. Sardes kent üzer nden Lyd a’da m marlık ve kent n görünü hakkında b lg ler ver lm şt r.
Lyd a d n n n özell kler n n anlatıldığı bölümde ayrıca ölü gömme ve mezarlar le lg l b lg ver lm şt r.
Alparslan, M. (Haz.) H t toloj ye G r ş, Türk Esk çağ B l mler Enst tüsü Yayınları, 2009, İstanbul.
Alparslan, M., Esk Anadolu'da T caret(MÖ II. b n yıl), Ege Yayınları, 2010, İstanbul.
Alparslan, M. "H t tlerde T caret", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:294.
Alparslan, M. "Gurgum Krallığı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:375.
Alparslan, M. "Patt n (Unq ) Krallığı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:387.
Akurgal, E., Anadolu Uygarlıkları, Net Yayıncılık, İstanbul, 1998.
Akurgal, E. Anadolu Kültür Tar h , Tüb tak Yayınları, İstanbul, 1998.
Akurgal, E., Hatt ve H t t Uygarlıkları, İstanbul, 1995.
Aktüre, S., Anadolu’da Bronz Çağı Kentler , Tar h Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1992.
Alp, S. H t t Çağında Anadolu, Tüb tak Yayınları, İstanbul, 2002.
Alp, S. H t t Güneş , Tüb tak Yayınları, İstanbul, 2002.
Bean, George E.,Esk Çağda Ege Bölges , Ar on Yayınev ,1995
B ber, H., "Urartu S lahları", URARTU: Doğuda Değ ş m - Transformat on n the East,(Ed: K. Köroğlu - E. Konyar) , Yapı Kred Yayınları,2011, İstanbul: 234-247.
Brandau, B., H. Sch ckert, H t tler, Arkadaş Yayınları, Ankara, 2002.
Bryce, T. H t t Dünyasında Yaşam ve Toplum, Dost K tabev , Ankara, 2003.
Boardman, J., Yunan Heykel -Arka k Dönem, Homer K tabev ,2001 Boardman, J., Yunan Sanatı, Homer K tabev ,2005
Cah ll, N."Lyd a Altın Muc ze", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 87-101, 2006.
Cah ll, N."Sardes Asyanın Metropolü", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 107-114, 2006.
Cah ll, N. "Sarde s Şehr /The C ty of Sard s", Cah ll, N. (ed) L dyalılar ve Dünyaları/The Lyd ans and The r World, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, İstanbul: 75-105.
Canpolat, F. (haz.), Boğazköy’den Karatepe’ye H t tb l m ve H t t Dünyasının Keşf , Yapı Kred Yayınları, İstanbul, 2001. (Serg , 25 N san-30 Haz ran 2001).
Casabonne, O. "Akamen d İmparatorluğu-Büyük Kral ve Persler, Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 6, 20-35, 2007.
Ceram, C. W., Tanrılar, Mezarlar ve B lg nler, Remz K tabev , İstanbul, 1994.
Ceram, C. W., Tanrıların Vatanı Anadolu, Remz K tabev , İstanbul, 1994.
Conka, S., "H t tlerde Müz k", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:295.
Çavuşoğlu, R., "Urartu Takıları", URARTU: Doğuda Değ ş m - Transformat on n the East,(Ed: K. Köroğlu - E.
Konyar) , Yapı Kred Yayınları,2011, İstanbul: 250-265.
Çev k, N., Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekler , Ankara, 2000.
Ç l ng roğlu, A. , The H story of the K ngdom of Van, Urartu, İzm r, 1975.
Ç l ng roğlu, A., Urartu ve Kuzey Sur ye: S yasal ve Kültürel İl şk ler (Ege Ün vers tes Edeb yat Fakültes yayınları; İzm r, 1984.
Ç l ng roğlu, A., Urartu Tar h (Ege Ün vers tes Edeb yat Fakültes Yayınları; Bornova - İzm r: Ege Ün vers tes Basımev ), İzm r, 1994.
Ç l ng roğlu, A. (1997), 'Urartu: M marlığı ve Sanatı', Eczacıbaşı Sanat Ans kloped s İstanbul, 1987 1845-50.
Ç l ng roğlu, A., Urartu Krallığı Tar h ve Sanatı (İzm r: Yaşar Eğ t m ve Kültür Vakfı), İzm r, 1997.
Ç l ng roğlu, A. "Urartu D n ", ,URARTU: Doğuda Değ ş m - Transformat on n the East,(Ed: K. Köroğlu - E.
Konyar) , Yapı Kred Yayınları,2011, İstanbul: 188-201.
Ç l ng roğlu, A. - Salv n , M. (eds.) (2001), Ayan s I: Ten Years' Excavat ons at Rusah n l E duru-Ka 1989-1998 (Documenta As ana, Roma: CNR, Ist tuto per gl Stud M cene ed Egeo-Anatol c ) 396 p., [3] folded leaves of plates.
Darga, M., H t t Sanatı, Akbank Yayınları, İstanbul, 1992.
Darga, M., H t t M marlığı 1- Yapı Sanatı, İstanbul, 1985.
Devr s, K., Phryg Krallığı-M das'ın Ülkes , Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 40-61, 2006.
Devr s, K., "Phryg Sanatı", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 58-61, 2006.
D nçol, A. "H t tler", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:
256-292.
D nçol, A. "İlk Yazı". Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:258.
D nçol, A. "Anadolu'da H yerogl f Yazısı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:263.
D nçol, A. "Mühürler", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:264-265.
D nçol, A. - D nçol, B., "Urartu Yazısı ve D l ", ,URARTU: Doğuda Değ ş m - Transformat on n the East,(Ed: K.
Köroğlu - E. Konyar) , Yapı Kred Yayınları,2011, İstanbul: 172-185.
Dogan-Alparslan, "Geç H t t Devletler ", Alparslan, M. (Haz.) H t toloj ye G r ş, Türk Esk çağ B l mler Enst tüsü
Emre, K., "H t t Sanatı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:284-285.
Erdem, A.Ü. E. Konyar, " Urartu Çanak Çömleğ -Urart an Pottery" ,URARTU: Doğuda Değ ş m - Transformat on n the East,(Ed: K. Köroğlu - E. Konyar) , Yapı Kred Yayınları,2011, İstanbul: 268-285.
Ersöz, S.B., "Kaya Anıtları-Matar'ın Tapınakları", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 35-39, 2006.
Ersöz, S.B., "Yazılıkaya M das'ın Kent ", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 63-69, 2006.
Furon, R., İran (Çev. G. K. Söylemezoğlu), H lm K tabev , İstanbul, 1943.
Genz, H., "Boğazköy Terk Ed lmeyen Kent, Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 82-85, 2006.
Greenewalt, C.H.,"G r ş-Introduct on", Cah ll, N. (ed) L dyalılar ve Dünyaları/The Lyd ans and The r World, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, İstanbul:7-36.
Greenewalt, C.H. "L dya Tanrıları/The Gods of Lyd a", Cah ll, N. (ed) L dyalılar ve Dünyaları/The Lyd ans and The r World, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, İstanbul:233-246.
Greenewalt, C.H., "L dya'da Çömlekç l k-Lyd an Pottery", Cah ll, N. (ed) L dyalılar ve Dünyaları/The Lyd ans and The r World, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, İstanbul:107-124.
Gurney, O.R. H t tler, Dost K tabev , Ankara, 2001.
Gürtek n-Dem r, G. "Lyd a Kapları", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 102-103, 2006.
Helw ng, B. - H. Fehm , "İran'da Dem r Çağı", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 4, 134-143, 2005.
Henr ckson, R.C. "Phryg Çanak Çömleğ ", S vas, H - S vas, T. (ed) Phrygler n G zeml Uygarlığı/The Myster ous C v l zat on of the Phryg ans, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, İstanbul: 189-200.
Işık, F. "Phryg D n : Tektanrıça Matar Kubeleya", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5: 47, 2006.
Işık, F."Karanlık Dönem' n Aydınlığı ve Phryg Anadoluluğu Üzer ne, S vas, H - S vas, T. (ed) Phrygler n G zeml Uygarlığı/The Myster ous C v l zat on of the Phryg ans, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, İstanbul: 141-147.
Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011.
Karul, N. (ed), Son Tunç Çağı'ndan Helen st k Döneme, Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2012.
Kellner, H. J., "Gurtelbleche aus Urartu", Präh stor sche Bronzefunde XII/3, Mun ch, 1991.
Kellner, H. J., "Medall ons and Pectorals", R. Merhav (ed), Urartu: A Metalwork ng Center n the F rst M llen um B.C.E, Jerusalem:164-70, 1991
Kellner, H. J., Vot ve Plaques", R. Merhav (ed), Urartu: A Metalwork ng Center n the F rst M llen um B.C.E, Jerusalem: 286-99, 1991.
Konyar, E., Konyar, E. “MÖ I. B nyılda Maraş: Gurgum Krallığı”, Toplumsal Tar h 180 (Kasım 2008): 74-79.
Konyar, E., "Urartu Mezar T pler ve Gömü Adetler -Tomb Types and Bur al Trad t ons n Urartu",URARTU:
Doğuda Değ ş m - Transformat on n the East,(Ed: K. Köroğlu - E. Konyar) , Yapı Kred Yayınları, 2011, İstanbul:
206-231.
Köroğlu, K. - E. Konyar,URARTU: Doğuda Değ ş m - Transformat on n the East, Yapı Kred Yayınları, 2011, İstanbul
Kroll, J.H., "Sarde s S kkeler ", Cah ll, N. (ed) L dyalılar ve Dünyaları/The Lyd ans and The r World, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, İstanbul:143-156.
Loyd, S. Türk ye’n n Tar h , Tüb tak Yayınları, İstanbul, 1998.
Macqueen, J.G. H t tler, Arkadaş Yayınları, Ankara, 2001.
Mansel Ar f M., Ege ve Yunan Tar h , TTK, 2004.
Mart no, S. H t tler (çev. Erend z Özbayoğlu), Ankara, 2003.
Merhav, R., "Some Observat ons Pectorals and Medall ons", R. Merhav (ed), Urartu: A Metalwork ng Center n the F rst M llen um B.C.E, Jerusalem: 171-76, 1991.
Mer çboyu, Y. A. "L dya Dönem Takıları/Lyd an Jewelry" Cah ll, N. (ed) L dyalılar ve Dünyaları/The Lyd ans and The r World, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, İstanbul:157-176.
Naumann, R. Esk Anadolu M marlığı, Çev. Beral Madra, Ankara, 1975.
Özgen, İ. "Lyd a'nın Kutsal Emanetler ", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 124-135, 2006.
Özgüç, T. Kültepe, İstanbul, 2005.
Özyar, A. "Alacahöyük ve Horoztepe", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 2, 124, 2003.
Özyar, A. "Geç H t t Krallıkları", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:370-389.
Özyar, A., "Geç H t t Sanatı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:382-383.
Payne, M.R. , Urartu Ç v yazılı Belgeler Katalogu (İstanbul: Arkeoloj ve Sanat Yayınları), İstanbul, 2006.
Peker, H. "Karkamış Kırallığı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:394-401.
P otrovsk , B. B., Urartu (London,: Barr e & Rockl ), 1969.
Roaf, M., Mezopotamya ve Esk Yakındoğu (Çev. Z. Kılıç), İstanbul, 1996.
Pullu, S., "Tabal Krallığı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:390-391.
Roaf, M., Mezopotamya ve Esk Yakındoğu (Çev. Z. Kılıç), İstanbul, 1996.
Roller, L.E. "Phryg D n ve Kült Uygulamaları/Phryg an Rel g on and Cult Pract ce, (ed. S vas, H - S vas, T.) Phrygler n G zeml Uygarlığı/The Myster ous C v l zat on of the Phryg ans, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, İstanbul: 141-147.
Roll nger,R. "Med Krallığı-Hayalet İmparatorluğu", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 6, 8-18, 2007.
Roosevelt, C.H. "Anıtsal Mezarlık B ntepeler", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 118-123, 2006.
Salv n , M., Urartu Tar h ve Kültürü (İstanbul: Arkeoloj ve Sanat Yayınları), İstanbul, 2006.
Salv n , M. "Urartu Tar h ne Genel B r BakışAn Overv ew of Urart an H story, URARTU: Doğuda Değ ş m -Transformat on n the East,(Ed: K. Köroğlu - E. Konyar) , Yapı Kred Yayınları, 2011, İstanbul:74-101.
Sams G. K. "Gord on ve Phrygler", (ed. S vas, H - S vas, T.) Phrygler n G zeml Uygarlığı/The Myster ous C v l zat on of the Phryg ans, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, İstanbul: 49-58.
Sams G. K. "Phrygyalı M das", (ed. S vas, H - S vas, T.) Phrygler n G zeml Uygarlığı/The Myster ous C v l zat on of the Phryg ans, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, İstanbul: 59-63.
Seeher, J. Hattuşa Rehber "H t t Başkent nde B r Gün", Ege Yayınları, İstanbul, 1999.
Seeher, J. "Hattuşa", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:302-309.
Sev n, V. "Anadolu'da Yunanlılar", Anadolu Uygarlıkları Ans kloped s 2, İstanbul, 1982 Sev n, V. "Lydyalılar", Anadolu Uygarlıkları Ans kloped s 2, İstanbul, 1982
Sev n, V. Anadolu Arkeoloj s , Der Yayınları, İstanbul, 1999.
Sev n, V. Anadolu'nun Tar h Coğrafyası, I. C lt, Ankara, 2001.
Sev n, V., Esk Anadolu ve Trakya: Başlangıcından Pers Egemenl ğ ne Kadar, İstanbul, 2003.
Sev n, V. "Doğu Anadolu, Orta ve Son Tunç Çağı", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 3, 104-129, 2004.
Sev n, V., Özfırat, A. “Van/Altıntepe Kazıları”, O. Bell (ed), Türk ye Arkeoloj s ve İstanbul Ün vers tes , Ankara, 2000: 217-222.
Summers G., "Kummuh Krallığı", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:381.
Tüfekç -S vas, T. "Phrygler ve Phryg Uygarlığı", (ed. S vas, H - S vas, T.) Phrygler n G zeml Uygarlığı/The Myster ous C v l zat on of the Phryg ans, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, İstanbul: 9-15.
Tek n, O. "Lyd a S kkeler ", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 93,95, 2006.
Tek n, Oğuz, Esk Yunan ve Roma Tar h ne G r ş, İlet ş m Yayınları,2008 Toml nson, R.A., Yunan M marlığı, Homer K tabev ,2003
Tüfekç -S vas, T. Esk şeh r-Afyonkarah sar-Kütahya İl Sınırları İç ndek Phryg Kaya Anıtları, 1999.Esk şeh r.
Ucankuş, H.T. Ana Tanrıça Kybele'n n ve Kral M das'ın Ülkes Phryg a, 2002, Ankara.
Umurtak, G. "Anadolu F gür nler , Neol t k Çağ", Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 1, 106-107, 2002.
Ünal, A., H t tler Devr nde Anadolu I, İstanbul, 2002.
Ünal, A., H t tler Devr nde Anadolu II, İstanbul, 2003.
Ünal, A., H t tler Devr nde Anadolu III, İstanbul, 2005.
Ünal, A., "H t t Yasaları", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:274-275.
Ünal, A., "H t tlerde Büyü", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:277.
Ünal, A., "H t lerde Fal", Karul, N. (ed), Tar hönces nden Dem r Çağı'na Anadolu'nun Arkeoloj Atlası, İstanbul, 2011:278.
van Loon, Maur ts N., Urart an Art: Its D st nct ve Tra ts n the L ght of New Excavat ons (U tgaven van het Nederlands H stor sch-Archaeolog sch Inst tuut 20. ; Istanbul: Nederlands H stor sch-Archaeolog sch Inst tuut.), 1966.
Vo gt, M.M., "Yassıhöyük, Başkent Gord on, Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 27-34, 2006.
Vo gt, M.M.," Gord on Kazıları", (ed. S vas, H - S vas, T.) Phrygler n G zeml Uygarlığı/The Myster ous C v l zat on of the Phryg ans, Yapı Kred Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, İstanbul: 65-76.
Wartke, Ralf- B., Iran-Urartu (Berl n: Vorderas at sches Museum), 1987.
W ttke, A.M., Phr yg a, Kayanın Efend ler , Karul, N. (ed), ArkeoAtlas 5, 10-24, 2006.
Z mansky, Paul E. (1985), Ecology and Emp re: The structure of the Urart an State (Stud es n Anc ent Or ental C v l zat on; Ch cago: The Or ental Inst tute Press).
Ünite Soruları
1.
Aşağıdak lerden hang s Lyd a kültürünün karakter n yansıtan öneml unsurlardan değ ld r?A) Tekst l üret m
B) Değerl taş şlemec l ğ
C) Mücevher üret m
D) Kaya şç l ğ
E) S kke üret m
2.
Lyd a bölges nde en tanınmış ve görkeml tümülüsler n n bulunduğu alan hang s mle anılır?A) S vr Tepeler
B) B ntepeler
C) Çatal Tepeler
D) Çatal Höyükler
E) Yassı Tepeler
3.
Thrako-Phryg kökenl , Lyd a tanrısı Kandaules'ten bahseden ant k yazar k md r?A) Homeros
B) H pponax
C) Herodotos
D) Pl unus
E) Paus n as
4.
Lyd a'da özell kle krallar ve yönet c ler ç n yapılmış anıtsal yığma tepelere ne ad ver l ?A) P ram t
B) Kurgan
C) Tümülüs
D) Oda mezar
E) Semerdam
5.
Lyd alılar Phryglerden etk lend kler hang kült/ nanç b ç m n devam ett rm şlerd r.A) Kybele
B) Tümülüs
C) Mumyalama
D) İştar
E) İs s
6.
Lyd a tümülüsler le lg l lk ve ayrıntılı b lg ler hang Ant k Dönem yazarı ver r?A) M letoslu Thales
B) Herodotos
C) Homeros
D) Ksenophon
E) Tukyd des
7.
Aşağıdak tümülüslerden hang s Lyd a kralı Alyates’e atfed l r?A) Kocamutaf Tepe
B) Üçtepe
C) Elmalı
D) Harta
E) Karnıyarık Tepe
8.
Lyd a d n nde Anadolu kökenl hang k tanrı/tanrıça daha ön plana çıkmıştır?A) Kybele-Artem s
B) Athena-Apollon
C) İştar-S n
D) Şamaş-Teşup
E) S n-Isıs
9.
Lyd a d n nde köpek kültü le l şk lend r len tanrı hang s d r?A) Kybele
B) Apollon
C) Zeus
D) Artem s
E) Kandaules
10.
Lyd a Krallığı’nın yıkılışından sonra, Kybele tapınağı yer ne, olasılıkla Helen st k Dönem’de yaptırılmış olan tapınak hang s d r?A) Apollon Tapınağı
B) Artem s Tapınağı
C) Zeus Tapınağı
D) S n Tapınağı
E) İştar Tapınağı
CEVAP ANAHTARI
1. d 2. b 3. b 4. c 5. a 6. b 7. a 8. a 9. e 10. b