Başkent Gordion

Gord on'da Balkanlardan gelen lk yerleşmec ler n kurmuş olduğu yen yerleşme 7B olarak tanımlanmıştır. Öncek yapı katına nazaran daha pr m t f m mar özell kler gösteren yapı katında tek katlı d kdörtgen planlı odalardan oluşan evler b t ş k n zamda yapılmıştır.

Bu yapı katında ortaya çıkarılan el yapımı koyu yüzlü çanak çömlekler Balkan göçler n n aynı türden çanak çömlek kanıtlarının bulunduğu Tro a VII-1-2 katmanlarındak örneklerle aynı özell kler göstermekted r.

Boğazlar üzer nden gelen Balkan göçmenler n Gord on'da oldukça pr m t f evlerde yaşamaya başladıkları 7B katmanı üzer nde kurulmuş daha geç 7A katmanında aynı karakterde yerleşme dokusu gözlenmekle

ahşap d kmel strüktürün dallar le kaplanarak çamur le sıvanması le oluşturulmuş ev örnekler saptanmıştır. Y ne bu evlerde öncek n n aks ne daha gel şm ş, nce şç l kl b r çanak çömlek kültürü

zleneb lmekted r. Klas k Phryg çanak çömleğ n n ataları sayılab lecek, tornada b ç mlend r lm ş devetüyü çanak çömlekler bu yapı katında bulunmuştur.

Res m 1: Phryg Başkent Gord on (ArkeoAtlas 2012/1:31, Gord on Projes Arş v )

Phryg Krallığı'nın kuruluş sürec ne 7A yapı katının üzer nde yer alan 6B yapı katı şah tl k eder. Bu yapı katı kazıcılar tarafından Erken Phryg Dönem olarak adlandırılır. Kent n etrafı bu dönemde surla çevr l d r.

Surlar ç nde m mar özell kler açısından öneml yapılar yer almıştır. Semerdamlı'lı yapılar olasılıkla yen oluşmaya başlayan el t sınıfa, yönet c takımına ev sah pl ğ yapmıştır. Bu yapı katının MÖ 10. yüzyılın ortalarından MÖ 9. yüzyılın başlarına, Phrygler' n lk kurucu kralları dönem ne, Krallığın lk evreler ne tar hlenmes olasıdır.

Ancak Gord on'un asıl zeng n dönem , olasılıkla da artık Phrygler' n başkent olarak kabul ed ld ğ dönem 6A yapı katıyla tems l ed len dönemd r. Bu yapı katındak m mar n n M das'ın babası Gord os tarafından yapımına başlandığı ve M das tarafından b t r ld ğ , başkente yakışır b nalar le donatıldığı düşünülmekted r. Aslında Gord on'un Phrygler n başkent olduğuna da r herhang b r yazılı belge yoktur.

Ancak Phryg kültürüne da r temel arkeoloj k bulguların buradan gelmes başkent olasılığını güçlend r r.

İç ndek saray ve tapınaklar le çevres ndek anıtsal tümülüsler önem n pek şt ren d ğer bulgulardır.

Res m 2: Gord on S tadel

M das'ın ç nde saray ve tapınakların bulunduğu ve ovadan yaklaşık 10 m. yüksekl ğ ndek s tadel 500 x 350 m. ölçüler ndeyd . Doğu'dan rampalı b r yolla ulaşılan s tadel n g r ş oldukça görkeml d r. Özgün durumları le yaklaşık 14-15 m. yüksekl ğ nde olduğu düşünülen kuleler g r ş n her k tarafına yerleşt r lm şt r. G r ş kısmından devam eden surlar se yen b r tekn kle ele alınmıştır. İç ve dış yüzler az şlenm ş taşlarla nşa ed lm ş duvarların ç molozla doldurulmuş, ahşap hatlılarla da güçlend r lm şlerd r.

S tadelde b rb r nden duvarlarla ayrılmış k ana avlu etrafında kümelenm ş yapı grupları bulunmaktadır.

Dış avludan b r duvarla ayrılmış olan ç avlu da s tadel n en öneml yapıları bulunmaktaydı. İç avludak bu yapılar olasılıkla Kral M das'ın sarayına a tt ler. Bu alanda da dış avluda olduğu g b megaron planlı yapılar yer almaktadır. Söz konusu bu megaronların kral yet a les ne veya yönet c sınıfa a t b rer yaşam, dar kompleksler olduğu anlaşılmaktadır.

Söz konusu megaronlardan M3 olarak adlandırılanı en görkeml olanıdır ve bu yüzden Kral M das'a a t olduğu düşünülmekted r. Yaklaşık 400 m 'l k b r alanı kaplayan bu yapı olasılıkla kral da res olarak kullanılmıştır. İç nde ocaklar ve galer ler bulunan bu yapıdan tekst l kalıntıları, f ld ş mob lya parçaları da bulunmuştur. Bu yapının hemen yanı başında daha yüksekte yer alan d ğer b r megaron yer alır. Ocaklı büyük salon y ne galer l d r. Gord on ç avlusunda d ğer alanlarda da yan yana d z lm ş megaronlar yer alır, bunların da saraya a t kompleksler, dar b nalar ve yönet c konutları olduğu anlaşılmaktadır.

2

Res m 3: Gord on Megaron

Gord on bu zeng nl ğ n MÖ 8. yüzyılın sonlarında başlayan ve bölgedek tüm merkez krallıkları etk leyen K mmer akınlarına değ n sürdürmüştür. Arkeoloj k ver ler MÖ 7 yüzyılın başlarında olasılıkla henüz yapımı devam eden Gord on s tadel n n yıkıldığını göster r. K mmerler karşısındak bu ağır yen lg den sonra Kral M das'ın b raz da dramat ze ed lm ş b r h kâye olarak, MÖ 695 yılları dolaylarında öküz kanı çerek hayatına son verd ğ öne sürülmekted r.

Bu beklenen ağır yıkımdan sonra K mmerler' n Gord on'a yerleşmed kler , batıya doğru devam ett kler anlaşılmaktadır. Bu açıdan Gord on'un kend ne özgü yaşamı ve kültürü yaşamaya devam etm şt r. Ancak artık Lyd a'nın etk s nde b r s yas süreç söz konusudur.

Res m 4: Gord on S tadel

9.4. Phryg Dini - Kybele

Phryg kadını üzer ne madd kültür kalıntılarının en çarpıcı örnekler n Kaya Anıtları, ana tanrıça yontuları oluşturur. İnsan b ç ml olarak tasv r ed len tek tanrı/tanrıça adı Phrygce anne anlamına gelen “matar”

y ne “dağ” anlamına gelen Kybele sm d r. Kabartma, yontu ve f gür nlerde tanrıça yüksek, b rkaç kattan oluşan başlığı le d kkat çeker. B rkaç bölümden oluşan başlık “pholos” b ç ml d r. Çoğunlukla ayak

b lekler ne kadar uzanan entar , d key ve yatay uygulanan desenlerle bezenm şt r. Y ne başlıktan çıkan örtü arkadan b leklere kadar nd r lm şt r. Bazı uygulamalarda söz konusu örtünün belden aşağıya uzanan kısmı, uçlardan yukarı kaldırılarak önde kemer veya kuşak ç ne yerleşt r lm şt r. El nde y ne tanrısallığının sembolü olan bazı nesneler tutar. Bunlar çk kabı veya kâse, kuş veya nar olması muhtemel küresel b ç ml nesnelerden oluşur.

Boğazköy örneğ nde tanrıça her k yanında b rer erkek çocuk f gürü le tems l ed lm şt r. Çocuklardan b r ç e flüt, d ğer se l r çalmaktadır.

Kybele dağların hâk m , dağların anası majını da taşır. Yüksek kayalara oyulan anıtsal fasatlarda, olasılıkla Phryg dönem evler n tems l eden b r cephede, kapı olma olasılığı yüksek b r n ş ç nde resmed lm şt r. K m zaman aslan g b koruyucu hayvanları, k m zaman se her k yanında çalgıcı çocuklarla tasv r ed lm şt r.

Kybele anıtları kuşkusuz Phryg dönem kadınının b r yansımasıdır. Yaşadıkları coğrafya gereğ geç m kaynaklarının daha çok tarımsal üret m olduğu anlaşılmaktadır. Bu noktada ana tanrıça kültü ve bunun 1.

b n yıla yansıması olan Kybele kültünün varlığını koruması çok şaşırtıcı değ ld r. Tarım toplumlarında kadının toplumsal statüsü belk beklenen düzeyde değ ld r ancak üret m sürec nde öneml görevler üstlend ğ kuşkusuzdur.

Şek l 2 /Res m 5: Boğazköy-Büyükkale'de Bulunmuş Olan Kybele Heykel , Ankara Anadolu Meden yetler Müzes (Genz 2006:85)

Bu noktada Phryg kadınının, üret m z nc r ndek öneml halka olmakla b rl kte, sosyal statü noktasında hak ett ğ yerde olmadığı anlaşılmaktadır. Bunun yanında doğurganlığından dolayı, kutsallığı ve toplumsal önem n korumaya devam etmekted r.

D ğer yandan Kybele f gürler n n ana tanrıça nanışının b r devamı olarak algıladığımızda karşımıza oldukça farklı b r ana tanrıça majı çıkmaktadır. Daha önceler p şm ş toprak f gürünler, taştan oldukça st l ze doller ve alçak kabartma b ç m nde gördüğümüz ana tanrıça bet mler Phryg dünyasında daha anıtsal b r görünüme kavuşmuştur. Görkeml kaya anıtlarındak , n şlerdek K bele kabartmaları le K bele heykeller bu yen majın ürünüdür. Böylel kle ana tanrıça nancının daha kamusal/resm b r unvan kazandığı anlaşılmaktadır. Aynı durum Lyd a ve çağdaş İon kent devletler nde farklı s mler almakla b rl kte devam eder.

Res m 6: Ankara-Bahçel evler'de Bulunmuş Kybele Kabartması, Ankara Anadolu Meden yetler Müzes (Roller 1994)

Bu noktada ana tanrıça nancının tar hsel seyr ne baktığımızda Phrygler n alışılmışın dışında b r sürece tanıklık ett kler anlaşılır. Daha önce bel rtt ğ m z g b ana tanrıça nancı le kadının toplumsal rolü üzer nde doğrudan b r bağlantının olduğu k m karşı görüşlere rağmen genell kle kabul ed l r.

Mezopotamya özell kle 4. ve 3. b nde toplumsal c ns yet ve doğal olarak toplumsal kt darda, üret m b ç m n n de değ ş m ne koşut olarak er l tanrıların kt darlarının toplumda daha açık b r şek lde kabul gördüğü anlaşılmaktadır. Tanrısal h yerarş n n değ ş m le toplumsal mülk yet le üret m b ç m arasında da doğrudan b r bağlantının varlığı kuşkusuzdur. Toprak ana nancında, kadının doğurganlığı kutsallaştırılırken artık göksel kökenl er l tanrılar da ma baş tanrı olarak kabul görmeye başlar. Bu süreçte kadının, doğurganlığından çok, erkeğ n döllemes n n, tohum bırakmasının, yaşamsal faktör olarak ön plana çıkarıldığı anlaşılmaktadır. Kadının gel şen süreçte yaratıcı statüsü el nden alınır, çünkü o

artık taşıyıcıdır. Kadın tanrılar, tanrı l steler nden s l nmeye başlar veya son sıralarda yer alırlar. MÖ 1. b n yılda da kesk nleşen bu toplumsal ve d nsel dönüşümde aynı kültür çevres nden beslenen Phryglerde neden farklı b r nanç b ç m oluşmuştur?

K bele yontularının anıtsallığı ve bu süreçte oluşan kamusallığı ve K bele – kadın koşutluğu göz önüne alındığında, Phryg dünyasında kadının çağdaş d ğer Anadolu toplumlarına nazaran daha akt f b r toplumsal rol oynadığı söyleneb l r. B l nd ğ üzere, geçm şten Phrygler n oluşumuna kadar ve daha sonrasında b le Yakındoğu toplumlarında en azından kadın özell kler taşıyan b r s mgen n m mar öğe, kabartma vs. noktasında bu denl anıtsal bet mlenmem şt r. Asur, Urartu, Geç H t t ve K. Sur ye krallıklarında kabartma k l levhalar, tunç ve p şm ş toprak f gür nler ve bazen ortostatlarda alçak kabartma olarak, bazen de kemer, tunç madalyon vb. k ş sel takılarda tanrıça bet mlenm şt r.

Ancak Phryg dünyasındak Kybele/ana tanrıça bet mler oldukça görkeml kaya anıtlarında, kabartmalarda kend n göster r. Bu da daha önce bel rtt ğ m z üzere söz konusu kültün b r “devlet”

deoloj s çerçeves nde korunduğunu ve topluma sunulduğunu göstermekte

Söz konusu Kybele nancı, kaya anıtları, yontuları toplumsal yaşamdak kadının rolünü ne kadar yansıtmaktadır? Hemen her şeyden önce plast k sanatlarda anlatılan öyküler, m toloj , toplum hayatının doğrudan yansımaları olmamakla b rl kte, onların dünyanın oluşumu, tanrılar dünyası, ataları ve doğal çevreler le kend ler arasında oluşan l şk n n tanımlanmasına dayanır. Bu l şk n n yorumlanmasının, -yanlış noktalara yönlend rme olasılığı olmakla b rl kte- esk nsana da r temel b lg kaynaklarından b r olduğu şüphes zd r.

Burada Kybele’n n köken sorununa da değ nmekte yarar vardır. B l nd ğ üzere Neol t k Dönem’de Anadolu’da yaygın olarak kabul gören ana tanrıça nanışının geleneksel Anadolu kültürünün b r devamı olduğu görülür. Bu aşamada özell kle H t t Dönem Kubaba’sı le de sürekl l ğ vurgulanır. Buna karşın özell kle H t t Dönem ana tanrıça kültünü tems l ett ğ düşünülen Kubaba’nın gerek d lb l msel gerekse tasv r sanatlarındak tanımının, Kybele tanımı veya majından bel rg n b ç mde ayrıştığı da üzer nde önemle durulması gereken b r faktördür.

Res m 7: Aslantaş Kaya Anıtı, Göynüş Vad s

9.5. Yaşam Biçimi ve Ekonomi

Sangar os (Sakarya) Nehr 'nde yapılan araştırmalar, nehr n Tunç Çağı'ndan MÖ 600'lü yıllara kadar sürekl ola rak yatak değ şt rd ğ ve b r kt rd ğ alüvyal dolgular sayes nde tarıma elver şl alanlar yarattığını göster r. Bu durum kentleşme sürec nde artan ht yacı karşılamada önem l ölçüde katkı sağlamış olmalıdır. MÖ 8. yüz yıl başlarında yen lenen Gord on Kales 'nde atölye olarak kullanılan megaron türü yapı lar vardır. Çok sayıda öğütme taşı, depo alanları, tezgâh ağırlıkları, yün eğ rme ge reçler g b buluntular atölyeler n şlevler n yansıtır. Ver ler kalede beslenme ht yacını karşılayan alanların yanı sıra, merkez b r tekst l üret m n n yapıldığına şaret eder.

İlk Dem r Çağı'nda azalan kara ve den z aşırı t caret yolları se Erken Phryg döne m nde tekrar önem kazanmaya başlar ve Gord on anayolların kes şt ğ bölgede, stra tej k b r konum elde eder. Bu dönemde kı- ta Yunan stan'da, L ndos, Samos ve Kh os adaları le Anadolu'da Ephesos, Bayraklı, M letos, Lyd a ve Urartu kentler nde Phryg tarzı dem r ve tunçtan buluntulara rastlanır. Bu sayede Gord on'un Batı, Güneybatı ve Doğu Anadolu bölgeler arasında metal t caret ağının merkez nde olduğu, böylel kle krallığın ekonom s ne öneml katkılar sağ ladığı söyleneb l r.

Res m 8: Gord on Tümülüsü

Gord on'da bulundurulan başlıca hay vanlar koyun ve keç d r. Buğday ve arpa ta hıl üret m nde başı çeker.

D ğer tara an etnoarkeoloj k araştırmalar günümüzde yapı lan tarımın Phryg dönem nden çok farklı ol- madığını göster r. Erken Phryg dönem n den t baren bölgedek ormanlık alanlar hız la yok ed ld ğ , buna paralel olarak av haya tının olumsuz yönde etk lend ğ ve erozyo nun arttığı anlaşılır, Yakacaklar arasında özell kle meşe, çam ve ardıç ağaçları var dır. Ormanların azalması Sakarya Nehr 'n n yatağını değ şt rmes n kolaylaştırarak ova lık alanın gen şlemes n sağlamıştır. Bu ke s mde daha sonra. MÖ 8.

yüzyıldan t baren çok sayıda tümülüs t p mezar nşa ed l m şt r, Tümülüslerde bulunan ş mş r kütük ler Karaden z'den, sed r kütükler se Af yon'dan gel r. Bu ağaçların Gord on'a uzak mesafelerden get r lmes gel şk n b r taşı macılığın olduğunu göster rken kereste t caret yapıldığını akla get r r. Phrygler n yaşam alanları yaylalar ve ovalardır. Esk şeh r, Sakarya ve Ankara ovaları. Sultan Dağları, Yazılıkaya. C han beyl ve Haymana platoları bunlardan bazı larıdır. Ovalık kes mde ç fç l k yapan halk uygun mevs mlerde yaylalara çıkmakta, b r kısmı se sürekl olarak yaylalarda Yörük hayatı sürmekted r.

Res m 9: Geometr k boya bezekl Phryg kabı, Gord on Müzes

9.6. Sanat

Phryg sanatının sürekl l k gösteren en karakter st k özell kler nden b r s kullanılan geometr k şek llerd r.

Geometr k düzenlemeler MÖ 9. yüzyıl dan 5. yüzyıla kadar, k m zaman boyalı ça nak çömlekte, k m zaman metal eşyalar da, k m zaman da ahşap mob lyalarda ol mak üzere çok çeş tl buluntu toplulukların da karşımıza çıkar.

Bu tür düzenlemeler m mar n n b r öğes olarak da fayanslarda, ta banlara döşenen çakıl taşı moza klerde ve M das'ın kent ve çevres ndek kayaya oyul muş önyüzlerde görülür.

Öte yandan, Phryg sanatının tems l b r tarafı da vardır. İlk baslarda Sur ye-H t t tar zından etk lenen bu sanat daha sonra Yunan sanatının etk s altına g rer. Uzun b r süre boyunca farklı sanat tarzlarından etk - lenm ş olsa da Phryg sanatının kend ne öz gü b r havası vardı ve çağdaşlarından ra hatlıkla ayrılab l yordu.

Ancak MÖ 5. yüzyılda tamamen Hellen st k sanatın etk s altına g rm ş ve farklılığını y t rm şt r.

Phryg sanatının lk f l zlenmes MÖ 9. yüz yılın erken ve orta evreler nde gerçekleş r. Bu evrede anıtsal yapılar nşa ed l r ve bun lardan bazıları m mar heykellerle süslen r. Yapılardan öne doğru çıkan, kükreyen as lan kabartmaları ya da üzer nde kabartma ların bulunduğu ortostatlı yapılar bunlara örnekt r.

Kabartmalardak tems ller n konuları ne kadar Sur ye-H t t kabartmalarından es nlen lm ş olsa da yapılış tarzı oldukça farklıdır. Gord on kabartmaları şüphe bırak mayacak ölçüde Phrygl ’d r. Bunun yanında genel olarak Sur ye-H t t sanatından es nlemeler de mevcuttur. Kartal başlı arslan ve s fenks bet mlemeler le kabartmalı ortostatlar bu etk n n ürünüdürler.

Bazı Tümülüslerde bulunmuş heykelc kler Phryglere özgün tasarımın b rer örneğ d r. Böyles ne gel şk n b r sanatın, Phryg a'nn s yas ve asker bakımdan gücünün doruk lara çıktığı ünlü Kral M das'ın dönem le çağdaş olma olasılığı oldukça yüksekt r. Phryg sanatında gözlemleyeb leceğ m z uzun sürel b r olgu se ayakta d k l duran kartal başlı arslan mot f d r. MÖ 7. yüzyılın sonları le MÖ 6. yüzyılın başlarına doğru Phryg sanatının Yunan sa natından etk lenmeye başladığını görüyo ruz.

Res m 10: F ld ş At Koşum Takımı, Alınlık (Devr es 2006:43) Uygulamalar

1. Gord on Tümülüsü ve Gord on Müzes n z yaret

2. Ankara Anadolu Meden yetler Müzes n z yaret ve Phryg a eserler n n tesb t

Uygulama Soruları

1. Tümülüs nasıl tanımlanab l r?

2. Phrygıa mezar armağanlarından yola çıkarak en bel rg n ham madde ned r?

Den z kav mler le Anadolu’ya yerleşen Phryg halkının köken hakkında kes n b lg ler b l nmemekle b rl kte kültürel yapıları Trakya ya da Balkanlardan geld kler n göstermekted r. Phrygler hakkındak kaynakların geç dönemlere a t olduğunu ve bunun üzer nden b l nen tar hçeler n bu bölümde anlattık.

Kral M das’ın günümüzde de çok b l nen b r kral olmasını sağlayan efsaneler de anlatılmıştır. Başkent Gord on’un tar hsel şlev le kent n yapı katlarından bahsed lm şt r.

Phryg d n n n en bel rg n özell ğ olan ana tanrıça kültü/ Kybele hakkında detaylı b lg ler ver lm şt r. Phryg halkının geç m kaynakları ve ekonom le lg l b lg ler bu bölümde yer almıştır. Son olarak Phryg sanatının hem doğu hem de batı le etk leş m sonucu şek llenen eserler örneklerle detaylandırılmıştır.

Ünite Soruları

1.

Aşağıdak lerden hang s Phrygler’ n Anadolu’ya gel ş süreçler değerlend r ld ğ nde, kaynak (geld kler bölge) bölge olarak ön plana çıkar?

A) K. Sur ye

B) Ege Adaları

C) Balkanlar

D) Kafkaslar

E) İran 

2.

Phrygler’ n Anadolu’ya gel ş süreçler hang tar hsel olayla l şk lend r lmekted r?

A) Den z Kav mler Göçü

B) Asur Devlet ’n n yıkılışı

C) Aram göçler

D) Amurru göçler

E) Kafkas göçler

3.

Phryg a’nın başkent neres d r?

A) Ankyra

B) Sardes

C) Gord on

D) M letos

E) Pess nous

4.

Aşağıdak lerden hang s Kybele’n n özell kler nden b r değ ld r?

A) Başlık kullanması

B) G y ml olması

C) Doğurganlığı tems l etmes

D) Savaşcı olması

E) Dağların hâk m olması

5.

Phryg sanatı, MÖ 5. yüzyılda hang kültürün etk s yle özgünlüğünü tamamen y t rm şt r?

A) Geç H t t

B) Pers

C) Mısır

D) Hellen st k

E) Urartu

6.

Günümüze ulaşan yazılı kaynaklarda Phrygler n köken ne da r hang bölgeler ön plana çıkar?

A) Kafkaslar

B) Trakya ve Makedonya

C) K. Sur ye

D) Arzava

E) Karaden z

Belgede ANADOLU DEMİR ÇAĞI DEVLETLERİ TARİHİ (sayfa 104-117)